Ke Maua te Tokagamalie i te Lalolagi Fakamataku Tenei
E FAKAMATAKU te sasale atu i se koga e tanu ei a paula. Kae e ‵kese māfai e isi sau mape telā e fakaasi mai i ei a koga ne tanu ei a paula konā, i ne? Kae e a māfai ko oti ne fakamasani aka koe ke iloa aka a vaegā paula kese‵kese? E manino eiloa, me kāti ka fakafeoloolo aka ei te fakamataku o te mea tenā, kae e se pakia io me e mate koe i ei.
E mafai o fakatusa te Tusi Tapu ki te mape, penā foki loa mo te akoga telā e fakamasani ei a tino ke iloa aka a paula kese‵kese. E se fuafuagina eiloa te poto telā e maua i te Tusi Tapu e uiga ki te fakaseke keatea mai i mea fakama‵taku mo te ‵teuga foki o fakalavelave kolā e oko mai i te olaga nei.
Ke onoono ki te folafolaga fakamafanafana loto tenei i te Faataoto 2:10, 11: “Ka gasolo foki ei koe o poto, kae ka fiafia koe i a koe e poto. A tou atamai mo tou malamalama ka puipui ne ia koe.” E se māfua mai te poto mo te atamai tenei i tino kae e māfua mai eiloa i te Atua. “So se tino e saga tonu mai ki a au [te poto mai te Atua] ka maua ne ia te saogalemu. Ka tokagamalie tena olaga, kae seai se mea e mataku ki ei.” (Faataoto 1:33) Ke onoono aka tatou me e mafai pefea ne te Tusi Tapu o fakalasi aka te ‵tou tokagamalie kae fesoasoani mai foki ki a tatou ke fakaseke keatea mai te ukega o fakalavelave.
Te ‵Kalo Keatea Mai te Mate Fakafuasei
E fakaasi mai i aofaki kolā ne ‵lomi mai ne te Fakapotopotoga o te Tu ‵Ma i te Lalolagi Katoa (ko te WHO) me e toko 1,171,000 a tino e ‵mate sāle i fe‵pakiga o motokā i te lalolagi i tausaga takitasi. E pa‵kia sāle i ei te suā 40 miliona o nisi tino, kae e silia malie atu i te toko 8 miliona o tino e tumau olotou pa‵kiaga i se taimi mata leva.
E tiga eiloa e se mafai o puipuigina faeloa se tino i te fakatele ne ia se motokā, e sili atu te puipuiga o tatou māfai e faka‵logo faka‵lei ki tulafono mō mea fakatele‵tele. E fai mai penei te Tusi Tapu e uiga ki malo kolā e fai kae fakagalue aka foki a tulafono mō mea fakatele‵tele: “A tino katoa e ‵tau o faka‵logo ki pule o te malo.” (Loma 13:1) Kafai e faka‵logo a tino fakatele‵tele ki pati konā, kāti ka se oko atu latou ki se fepakiga fakafuasei, telā e iku sāle atu ki mea fakama‵taku.
A te fakatāua o te ola ko te suā mea e fakamalosi mai ei ki tino ke fakaeteete i te fakatele motokā. Muna a te Tusi Tapu e uiga ki a Ieova: “A koe ko te pogai o te ola katoatoa.” (Salamo 36:9) A te ola se meaalofa mai i te Atua. Tela la, e seai se ‵tou aiā ke ave keatea te meaalofa tenā mai i se tino, io me ke manatu māmā ki te ola, telā e aofia foki i ei ‵tou ola.—Kenese 9:5, 6.
E aofia foki i te fakatāua ne tatou a te ola ko te onoono faka‵lei ke mo a ma fakama‵taku a mea i ‵tou fale mo ‵tou motokā. I Isalaelu i aso mua, ne tāua ‵ki te puipuiga o te ola i feitu katoa o te olaga. E pelā mo te faka‵tuga o fale i konā, ne fakatonu atu te Tulafono a te Atua ke fakatu se ‵pui i kaokao o te tuafale—me ne ‵nofo sāle atu te kāiga i konā. “Kafai e faite se fale fou o koe, masaua o faite ne pui i kaokao o te tuafale. Kafai e to se tino mai i te tuafale o tou fale kae mate, e se ‵se koe i te feitu tena.” (Teutelonome 22:8) Kafai ne to se tino ona ko te sē fakalogo o se tino ki te tulafono tenā, ne fai atu te Atua me e ‵tau o fakasala te tino tenā. Kāti e se taumate kafai ko fakagalue aka ne tino a te akoakoga alofa i te tulafono tenā ka fakamu‵tana aka i ei a mea fakafuasei kolā e ‵tupu sāle i te koga galue penā foki loa mo tafaoga.
Te Manumalo i te Umiti ki Vailakau Ma‵losi
E pelā mo muna a te fakapotopotoga ko te WHO, ko silia atu nei te toko piliona o tino e ‵pusi i te lalolagi nei, kae e toko fa miliona a tino e ‵mate sāle i tausaga katoa ona ko te ‵pusi ki paka. E fakatautau pelā me ka fanaka ki luga te aofaki tenā ki te toko 10 miliona i te 20 io me ko te 30 tausaga mai mua nei. E lau i miliona a nisi tino ‵pusi, penā foki loa mo tino kolā e fakaaogā ne latou a vailakau mō “fakafiafiaga,” ka fakamasei ne latou te malosi o olotou foitino mo te ‵lei o olotou olaga ona ko te lotou umiti sāle ki mea konā.
E tiga eiloa e se faipati ‵tonu te Muna a te Atua ki te fakaaogāga o mea ‵pusi mo te sōna fakaaogāga o vailakau, e mafai o puipui tatou ne ana akoakoga mai i faifaiga konā. E pelā mo pati konei i te 2 Kolinito 7:1: “Ke faka‵ma la tatou mai feitu kola e fakamasei ne latou te foitino mo te agaga.” E seai lele eiloa se fakalotolotolua me e fakalailai ne te paka mo vailakau te foitino ona ko te uke o mea poisini i ei. E se gata i ei, e manako foki te Atua ke “tapu katoatoa” ‵tou foitino, ko tena uiga ke ‵ma pakipaki eiloa. (Loma 12:1) Se a tau fakatau, kafai e fakagalue aka ne tatou a akoakoga konā ka fakafeoloolo aka i ei a nisi mea fakama‵taku e fai ei ke ‵mate a tino, i ne?
Te Manumalo i Faifaiga Fakama‵taku
Ko tō silia sāle te kai mo te inu o nisi tino e tokouke. Ona ko te gafula e mafai o oko mai i ei te sukā, te ‵kenisa, mo te fatu vāivāi. E atea foki mo fakalavelave kolā e oko mai ona ko te sōna fakaaogāga o te kava, e pelā mo te umiti ki te kava, te atetō, te ‵talaga o avaga, mo te fe‵pakiga o motokā. Kae e ‵kese foki te suā amioga, e mafai o fakamataku māfai ko tō lasi te fakaeteete i te kai kae e mafai o kamata mai i ei a nisi masaki fakama‵taku e pelā mo te sē fia kai sāle io me ko te anorexia nervosa.
Faitalia me e se fai te Tusi Tapu mo fai se tusi faka-tokitā, e manino ‵lei ana pati me e ‵tau o fakaeteete e uiga ki te kai mo te inu. “Taku tama, kiloke, a koe ke atamai kae mafaufau fakalei ki tou olaga. Sa takaga ki tino inu malosi ki uaina, io me ko tino gafula. A tino inu kava mo tino gafula e iku ki te mativa.” (Faataoto 23:19-21) Kae e fai mai foki te Tusi Tapu me e ‵tau o fai te kai mo te inu mo fai ne mea fakafiafia loto. “E tau mo tatou katoa o kai kae inu kae fakafiafia ki mea ne maua ne tatou mai o‵tou galuega. Ko te meaalofa a te Atua tena.”—Failauga 3:13.
E fakamalosi mai foki ne te Tusi Tapu ke ‵lei ‵tou kilokiloga e uiga ki fakamalosiga faka-te-foitino, me e fai mai me “e isi se aoga o fakamalosiga faka te foitino.” Kae e toe fai mai foki penei: “Kae sili atu eiloa i te aoga o fakamalosiga faka te agaga i feitu katoa, me folafola mai ne ia te ola i aso nei mo te ola ka oko mai.” (1 Timoteo 4:8) Kāti ka fesili mai koe: ‘E aogā pefea a fakamalosiga faka te agaga i aso nei?’ E uke a feitu e aogā ei. E se gata fua i te aumaiga o mea aogā i te feitu faka-te-agaga ki ‵tou olaga, e fakamalosi aka foki i ei a uiga aogā e pelā mo te alofa, te fiafia, te filemu, mo te loto pulea—kae e fesoasoani atu a mea katoa konā ke maua i ei se kilokiloga fiafia mo te malosi faka-te-foitino.—Kalatia 5:22, 23.
Ikuga Fakafanoanoa o Amioga Ma‵sei
Ko fai valevale nei ne te fia miliona o tino olotou amioga. E tasi te mea telā ne iku mai i ei ko te famai ko te SELAMETE. E pelā mo te fakamatalaga mai i te fakapotopotoga ko te WHO, ko sili atu i te toko 16 miliona ko oti ne ‵mate talu mai te kamataga o te famai ko te SELAMETE, kae nei la, ko pisia te suā 34 miliona i te masaki ko te HIV telā e mafua mai i ei te SELAMETE. Ne ‵poko a nisi tino i te SELAMETE ona ko olotou amioga fai valevale i faifaiga fakatauavaga, te fakaaogāga o mea ‵suki a nisi tino kolā e umiti ki vailakau, io me ko te ‵sukiga o toto kolā ne pisia i te masaki tenā.
A nisi ikuga o amioga ma‵sei e aofia i ei te polokī, ko te herpes, gonorrhea, (te sega io me ko te pāpōpō) hepatitis B mo te C, penā foki loa mo te sifilisi. E tiga eiloa e se ‵sae mai a vaegā tugāpati penā i te Tusi Tapu, ne iloa ‵lei i aso konā a vaega o te foitino kolā ka pa‵kia i te polokī. E pelā mo te fakamatalaga i te Faataoto 7:23 (NW) e uiga ki te ikuga fakamataku o te moe tasi kae se avaga e pelā me e ‘tui tena ate ne se matasana.’ E fakamasei sāle ne te polokī mo te sega a te ate. E tonu, e fetaui ‵lei kae alofa foki a pati i te Tusi Tapu kolā e fakatonu mai ki Kelisiano ke ‘ ‵kalo keatea mai i te toto mo te moe tasi kae sē avaga’!—Galuega 15:28, 29.
Te Matāsele ko te Fiafai ki Tupe
Ona ko te fia maumea, e ta‵fao sāle a tino e tokouke ki olotou tupe. Kae se mea fakafanoanoa, me e iku sāle atu te tafao tenā ki te ‵galo musumusu atu o tupe konā. Kae e fai mai penei te Tusi Tapu ki te tavini a te Atua ke “fakaputuputu mo tona olaga i fua o ana galuega ‵lei e fai ne ona lima, ko te mea ke mafai ne ia o fesoasoani ki tino ma‵tiva.” (Efeso 4:28) E tonu, ka se maumea faeloa te tino telā e galue malosi. Kae e tokagamalie tena mafaufau, e maua ne ia te loto filemu, kae kāti e isi foki ne ana tupe e mafai o avatu ki te faiga o galuega ‵lei.
E fakailoa mai penei te Tusi Tapu: “Ka ko tino kola e ma‵nako ke mau‵mea latou, ko paku atu latou ki te fakaosoosoga, ka ko maleigina foki latou ne te uke o manatu va‵lea mo manako ma‵sei, kola e ‵futi ne latou ki lalo o fakamasei kae fakamalepe valevale . . . . ka ko fatifati nei olotou loto i puapuaga e uke.” (1 Timoteo 6:9, 10) E tonu, me ka mau‵mea a tino e tokouke kolā “e manako ke maumea latou.” Kae ne a mea e ‵tupu sāle i ei? E ma‵sei sāle i ei te lotou malosi faka-te-foitino, olotou kāiga, te lotou malosi faka-te-agaga, ke oko eiloa ki te sē moe ‵lei o latou i po, i ne?—Failauga 5:12.
E iloa ‵lei ne te tino poto “me i te olaga tonu o te tino e se fakavae i luga i te uke o ana mea!” (Luka 12:15) E ‵tau o maua a tupe mo nisi kope ko te mea ke ola i nisi fenua. A te ‵tonuga loa, e fai mai te Tusi Tapu me e “maua se puipuiga mai i tupe,” kae e toe fai mai foki me “e aogā te poto me e fakaola i ei a tino kolā e maua ne latou te mea tenā.” (Failauga 7:12, NW) E se pelā mo tupe, e mafai o fesoasoani mai te poto mo te malamalama i mea katoa, kae maise eiloa i mea kolā e aofia i ei ‵tou ola.—Faataoto 4:5-9.
Te Taimi Telā ka Puipuigina Fua i ei Tatou Ona ko te Poto
Ko pili o “fakaola” ne te poto a tino kolā e maua ne latou te mea tenā i se auala fakaofoofogia—ko te puipuiga i ‘te fakalavelave tafa sili i te masei’ telā ko pili o oko mai, i te taimi ka ‵ta fakapalele ei ne te Atua a tino ma‵sei. (Mataio 24:21) E ‵tau o masaua me e fai mai te Tusi Tapu me i te taimi tenā ka ‵pei keatea ne tino olotou tupe i auala “e pela me ne kaiga.” Kaia? Me e iloa ne latou ona ko mea faiga‵ta kolā ka oko atu me e se mafai o fakaaogā ne latou olotou aulo mo siliva “i te taimi ko fakaoko mai ei te kaitaua o te Aliki.” (Esekielu 7:19) Kae e ‵kese “te vaitino e tokouke,” kolā ‘e teu faka‵lei aka olotou koloa i te lagi’ mai i te fakamuamua ne latou a manakoga faka-te-agaga i olotou olaga, me ka maua ne latou a mea aogā mai i mea ne ‵teu aka ne latou kae ka maua ne latou te ola se-gata-mai i te lalolagi palataiso.—Fakaasiga 7:9, 14; 21:3, 4; Mataio 6:19, 20.
E mafai pefea ne koe o maua te tokagamalie tenā i aso mai mua? Ne tali mai penei a Iesu: “Tenei te ola se gata mai: ke iloa ne tino i a koe ko te Atua tonu e tokotasi, kae ke iloa foki ne latou i a Iesu Keliso ne uga mai ne koe.” (Ioane 17:3) Ko oti ne maua ne te fia miliona o tino a te iloaga tenā mai i te Muna a te Atua, ko te Tusi Tapu. E se gata fua i te fakamoemoega fakaofoofogia telā ko maua ne tino konā mō aso mai mua, kae ko maua nei foki ne latou se filemu mo se tokagamalie. E pelā eiloa mo pati konei a te tino faisalamo: “Kafai e takato au ki lalo, e Ieova, e moe au mo te filemu ona ko koe.”—Salamo 4:8, NW.
E mata, e iloa ne koe se isi mafuaga o fakamatalaga telā e fesoasoani mai penā ki te fakamu‵tanaga o mea kolā e fakamatakutaku mai ki tou malosi mo tou ola, e pelā mo te fesoasoani mai o te Tusi Tapu? E seai aka foki se isi tusi telā e ‵pau mo te Tusi Tapu i ana pati mautinoa, kae e seai aka foki se isi tusi e mafai o fesoasoani atu ki a koe ke maua te tokagamalie tonu i te lalolagi fakamataku tenei. Kaia e se sukesuke ei koe ki nisi fakamatalaga i ei?
[Pokisi/Ata i te itulau e 6]
E ‵Lei Atu te Malosi Faka-te-Foitino mo te Tokagamalie—Ona ko te Tusi Tapu
Ne fakaaogā faeloa ne se fafine ko Tianaa te maluana, te paka, vailakau ko te cocaine, amphetamines, LSD mo nisi vailakau aka ko te mea ke fakagalo aka i tena mafaufau a fakalavelave i te olaga nei. Ne inu malosi foki tou fafine. E pelā mo muna a Tiana, ne ‵pau eiloa a amioga a tena avaga. E se ‵lei lā fakamoemoega. Kae ne fetaui Tiana mo te kau Molimau a Ieova. Ne kau sāle atu tou fafine ki fakatasiga a Kelisiano kae ne faitau foki a ia ki Te Faleleoleo Maluga mo te suā mekesini ko te Awake! kolā ne avatu foki ne ia ki tena avaga. Ne kamata o fai tokolua ne laua te lā akoga i te Tusi Tapu mo Molimau a Ieova. Ne tiaki katoa ne laua te sōna fakaaogāga o vailakau konā i te taimi ko fakatāua ei ne laua a tulafono ‵lei a Ieova. Ne a mea ne iku mai i ei? Ne tusi mai penei a Tiana i te fia o tausaga mai tua ifo i ei: “Ko fia‵fia malosi nei maua ki te mā olaga fou. Ko loto fakafetai malosi au ki a Ieova ona ko te malosi o tena Muna ke faka‵māpakipaki ei te olaga o maua, penā foki loa mo te ola ‵lei kae saoloto telā ko maua nei ne maua.”
E fakaasi mai te aogā ke fai mo fai se tino galue telā e fakamaoni i mea kolā ne ‵tupu ki a Keta, telā ne galue i mea tau komupiuta. Ne ‵tau o ‵togi ne latou a komipiuta ‵fou, kae ne fakatonu atu te pule ki a Keta ke ‵togi ne ia a mea konā ki se ‵togi ‵lei. Ne maua aka ne Keta se kamupane ‵lei, kae ne loto ma‵lie fakatasi latou ki te ‵togi. Kae ne ‵se te faiga a te tino mai te kamupane tenā i te taimi ne tusi ei ne ia te feagaiga ki lalo, telā ne pakū ki lalo te ‵togi i se $40,000 (Amelika). Ne matea atu ne Keta te mea ‵se tenā, ne telefoni atu a ia ki te kamupane, kae ne fai atu te menetia i konā me i tausaga e 25 ne galue ei a ia ne fatoā iloa ne ia se tino ke penā loa tena fakamaoni. Ne fakamatala atu ne Keta me e pule atu te Tusi Tapu ki tena loto lagona. Ona ko te mea tenā ne fakamolemole atu ei te menetia tenā ki kopi e 300 o te Awake! telā ne faipati ki te fakamaoni i te faiga o pisinisi ko te mea ke avatu ne ia ki ana tino ga‵lue. Kae e pelā mo Keta, ona ko tena fakamaoni ne fakamasiki aka ki luga tena tulaga i te galuega.
[Fakamatalaga mai lalo]
a Ko oti ne sui a igoa o tino konei.
[Ata i te itulau e 7]
“Au ko [Ieova] te otou Atua, tela e manako o akoako koutou ke lei koutou.”—ISAIA 48:17