Tumafaiga ke Fakagata te Mativa
KO OTI ne fakagata ne tino mau‵mea a te tulaga mativa—mō latou eiloa. A ko taumafaiga ke fakagata a te mativa mai i tino katoa e se manuia faeloa. Kaia? Me e se ma‵nako a tino mau‵mea ki so se tino io me so se mea ke fakamasei ei olotou koloa mo tulaga. Ne tusi mai te tupu ko Solomona i aso mua, penei: “A tino puapuaga e ‵tagi, kae e seai se tino e fesoasoani ki a latou. E seai se tino e fia fesoasoani ki a latou, me i tino kolā e fakapuapuaga ne latou a tino konā ne tino ma‵luga kae malosi.”—Failauga 4:1.
E mata, e mafai ne tino pule kae ma‵losi o ‵fuli te lalolagi ke fakaseai ei te mativa i te lalolagi kātoa? Ne fakaosofia eiloa a Solomona ke tusi mai, penei: “Ko oti ne lavea ne au a mea katoa e fai i te lalolagi tenei . . . me ne mea sē aoga. E pelā eiloa me se tino e taumafai o afuli te matagi. E se mafai ne se tino o faka‵tonu a mea piko‵piko. (Failauga 1:14, 15) Ke onoono ki taumafaiga i aso nei i te fakagataga o te mativa.
Akoakoga e Uiga ki te Maukoloa mō Tino Katoa
I te 19 o senitenali, i te taimi ne lavea atu ei ne nisi malo a te maumea tu ‵kese e auala i pisinisi ‵lasi, ne ‵saga tonu atu a nisi tino takutakua ki te fakalavelave e uiga ki te mativa. E mata, ne mafai o vaevae faka‵lei a te maumea o te lalolagi?
Ne mafau‵fau a nisi tino me e mafai o maua ne malo faka-soselisi (socialism) mo malo faka-kominisi se tulaga maluga i fenua kolā e mafai o vaevae faka‵lei i ei a te maumea. E tonu, e se ma‵nako eiloa a tino mau‵mea ki manatu konei. Ne ‵saga tonu atu eiloa te tokoukega o tino ki te manatu me e ‵tau o fesoasoani a tino katoa o te fenua ki te mea e mafai o fai kae maua ei ne te fenua a mea e ‵tusa mo manakoga o tino. E fakamoe‵moe a tino e tokouke me ka talia ne fenua katoa a malo faka-soselisi (socialism) ko te mea ke fai te lalolagi mo koga katoatoa kae ‵lei ke ‵nofo atu i ei. Ne talia ne nisi fenua mau‵mea a vaega o malo faka-soselisi (socialism) kae ne faka‵tu aka ei a fakapotopotoga kolā e onoono ki te ‵lei o te olaga o tino, kolā ne tauto me ka tausi atu latou ki manakoga o tino katoa “mai te kamataga ki te fakaotiga.” E fai mai latou ke fakafeoloolo aka a tulaga fakama‵taku e uiga ki te mativa i vā o olotou tino.
Kae ne seki mafai eiloa o iku manuia a fakamoemoega o malo faka-soselisi e uiga ki se fenua kaimalie. Ko oti ne fakamaoni mai a te faigata o te kilokiloga ke ga‵lue eiloa a tino ‵tonu o te fenua mō te ‵lei o te fenua kae e se mō latou. E se ma‵nako a nisi tino ke tuku atu ne latou a mea mō tino ma‵tiva, me e iloa ne latou me i fakatokaga kaima‵lie kolā e fai mō tino ma‵tiva ne fai ne ia ke sē fia‵fia a nisi tino o ga‵lue. Ne fakamaoni mai te ‵tonu o pati konei i te Tusi Tapu: “E seai se tino i te lalolagi e fai faeloa ne ia te mea tonu kae se mafai o ‵se. . . tatou ne faite ne te Atua ne tino fatauva ka ko tatou ko fai eiloa ne tatou a tatou ke pelā me ne tino ko se atafaia eiloa.”—Failauga 7:20, 29.
A te suā fakamoemoega ne taku ko te American Dream—se moemiti e uiga ki se koga telā e lotomalie ki ei so se tino ke galue malosi ko te mea ke takutakua latou. I te lalolagi kātoa, ne fakamasani atu a fenua e uke ki fakanofonofoga—o malo saoloto, mo pisinisi e se aofia i ei te malo—kolā ne foliga mai me ne fakamaumea ne latou a tino i te Iunaite Sitete. Kae e se ko fenua katoa e mafai o faka‵pau ki Fakamoemoega o te tino Amelika me i te maumea o tino Amelika ki Matū e se maua fua mai i olotou fakanofonofoga fakapolitiki. A toe vaega tāua kolā e faigofie ke aofia latou i pisinisi ‵lasi i te lalolagi kātoa mo mea o te laukele. E se gata i ei, a te lalolagi fakataufai i mea tau tupe e se maua fua i ei a tino mau‵mea kae manuia kae e maua foki i ei a tino kolā ne ta‵kavale kae ne puapuaga olotou olaga. E mata, e mafai o fakamalosi atu ki malo mau‵mea ke fesoasoani atu ki fenua kolā koi ma‵tiva?
Te Marshall Plan—Se Polokalame ke Fakagata ei te Mativa?
Mai tua o te taua i te lua a te lalolagi, ne fakamaseigina a Eulopa kae ne iku atu ki te fia‵kai o tino e tokouke i konā. Ne manavase malosi foki a te malo o Amelika ki te lauiloa o malosi faka-sosesili i Eulopa. Tela la mō se fa tausaga, e uke ‵ki a tupe ne fakamāumāu ke toe faka‵fou a pisinisi ‵lasi mo te faiga o fatoaga i fenua konā kolā e talia ne latou a fakanofonofoga o Amelika. A te polokalame tenei, telā ne taku ko te Marshall Plan, ne manuia eiloa. I Eulopa ki te togālā, ne momea aka ei te fakamalosiga a te kau Amelika, kae ko se lauiloa foki a te fakamataku o te tulaga mativa. E mata, tenei eiloa te auala ke fakagata aka ei te tulaga mativa i te lalolagi kātoa?
A te manuia o te Marshall Plan ne iku atu ki te fesoasoani o te malo o Amelika ki fenua ma‵tiva i te lalolagi kātoa, mai te fesoasoani atu ke toe ‵toki a fatoaga, ko te tausiga o te ola ‵lei, akoakoga e penā foki mo mea fakateletele. Ne fakaasi ‵tonu mai ne te Iunaite Sitete me i te pogai tonu o te lotou fesoasoani ki nisi fenua, ko te mea ke maua ne latou a mea aoga mai te faiga penā. Ne taumafai foki a nisi fenua o fakalauefa atu a te lotou malosi mai te fesoasoani atu ki nisi fenua. I se onosefulu tausaga mai tua ifo ei, i te otiga ne fakamāumāu a taimi e uke ki te Marshall Plan tenei, ne seki loto fia‵fia latou ki te mea ne iku mai i ei. E tonu, a nisi fenua kolā ne ma‵tiva muamua ko mau‵mea nei, maise loa a fenua o Asia ki te saegalā. Kae i nisi koga, e tiga loa ne maua ne latou a fesoasoani mai te fakamu‵tana ifo o tama‵liki kolā e ‵mate sāle mo te tokouke ko maua ne latou a akoga, kae ko nisi fenua koi mativa ‵ki eiloa.
Fesoasoani Mai Nisi Fenua —Kaia e se Fakafiafia ei?
Ko oti ne fakamaoni aka me i te fesoasoani atu ki malo ma‵tiva ke mo a e ma‵tiva e faigata ‵ki eiloa i lō te fesoasoani atu ki fenua mau‵mea ke toe gasolo o ‵lei mai te taua. Ko isi ne pisinisi, galuega mo mea fakatele‵tele i Eulopa. E manakogina fua ke toe ati aka faka‵lei a te maumea o te fenua. I fenua ma‵tiva, faitalia eiloa me e aofia i fesoasoani kolā e maua ne latou a te faitega o auala, akoga, mo fa‵kaimasaki, koi ‵tu eiloa a tino i te tulaga mativa me e se lava a pisinisi, ko mea ola i te laukele, mo auala faigofie ke faka‵tu aka ei a pisinisi.
A fakalavelalave kolā e fakamāfua i ei te mativa mo mea kolā ne māfua mai i te tulaga mativa e faigata ‵ki eiloa. E pelā me se fakaakoakoga, e fakamāfua ne masaki a te mativa, kae e fakamāfua ne te mativa a masaki. A tama‵liki kolā e se lava a meakai e kai ne latou e mafai o vāi‵vai i te feitu faka-te-foitino mo te feitu faka-te-mafaufau, tela la kafai ko ma‵tua, e se mafai ne latou o tausi faka‵lei atu latou ki olotou tama‵liki. Kae kafai foki e avatu ne fenua mau‵mea a toegā mea‵kai ki fenua ma‵tiva e pelā me se “fesoasoani,” e mafai o ‵mate a pisinisi a tino fai fatoaga mo tino fai pisinisi fo‵liki, kae iku atu ei ki te mativa. A te avatuga o tupe ki malo o fenua ma‵tiva e mafai o kamata i ei te suā tamilosaga: E faigofie ke kaisoa a tupe fesoasoani, tela la e mafai o iku atu ki te fai valevale, kae e iku atu a te faivalevale ki te mativa. A ko te mea tāua, e se mafai eiloa o manuia a fesoasoani kolā e maua i fenua mai tua me e se mafai o faka‵lei aka i ei a te māfuaga tonu o te mativa.
Te Māfuaga o te Mativa
A te tulaga masei o te mativa e māfua mai te fakatāua ne fenua, malo mo tino taki tokotasi a latou eiloa. E pelā me se fakaakoakoga, e se fakatāua ne malo o fenua mau‵mea a te manatu ke fakagata aka a te mativa i te lalolagi kātoa ona ko te mea ne palota latou ne tino kae e ‵tau o fakama‵lie ne latou a loto o tino kolā e palota atu ki a latou. Tela la, e fakatapu ne latou a tino fai fatoaga i fenua ma‵tiva ma ‵togi atu olotou mea ki fenua mau‵mea ko te mea ke mo a ma ‵mate a pisinisi a tino fai fatoaga i fenua mau‵mea. Kae e ‵lago atu foki a tino pule o fenua mau‵mea i mea tau tupe ki olotou tino fai fatoaga ke fakatau atu olotou mea i lō a mea a tino fai fatoaga i fenua ma‵tiva.
E manino ‵lei me i te māfuaga o te mativa—telā ko te manakoga o tino mo malo ke puipui a mea kolā e fia‵fia latou ki ei—se manakoga o tagata. Ne fakamatala mai ne te tino tusitala o te Tusi Tapu ko Solomona a te mea tenei, penei: “Ka ko tino kolā e ‵nofo i se tulaga malalo, e ‵nofo puapuaga i te pulega a tino ma‵luga.”—Failauga 8:9.
Tela la, se a te fakamoemoega ke fakagata aka ei a te tulaga mativa? E mata, e mafai o ‵fuli ne so se malo a uiga masani o tino?
[Popkisi i te itulau e 6]
Se Tulafono ke Fakafesagai Atu ki te Mativa
Ne tuku atu ne Ieova ki te fenua ko Isalaelu mua se fakasologa o tulafono telā e mafai o puipui ei latou mai te mativa māfai e faka‵logo ki ei. Mai lalo o te Tulafono, e ‵tau o maua ne kāiga katoa, i tafa o te matakāiga o Levi se togi e uiga ki se manafa. Ne ‵tau o puipui a te togi a te kāiga ona ko te mea e se mafai eiloa o ‵togi atu a te laumanafa. I taki 50 tausaga katoa, ne ‵tau mo latou o faka‵foki atu a manafa katoa ki tino i o latou a manafa io me ko olotou kāiga. (Levitiko 25:10, 23) Kafai ne ‵togi atu ne so se tino a tena laumanafa ona ko te masaki, fakalavelave ‵tupu fakafuasei, io me ko te paie, ka fakafoki atu eiloa ki a ia māfai ko katoa te lima sefulu tausaga e aunoa mo se ‵togi. Ka sē toe ai ne kāiga e ma‵tiva pelā foki loa mo kautama mai tua o latou.
A te suā fakatokaga alofa i te Tulafono a te Atua ko te taliaga o se tagata telā ne puapuaga ‵ki ke ‵togi atu a ia e pelā me se pologa. Ne ‵tau o maua muamua ne ia a te ‵togi ko te mea ke ‵togi atu tena kaitalafu. Kafai ne seki ‵togi ne ia a ia eiloa i te fitu o tausaga, ne ‵tau o fakasaoloto a ia kae tuku atu ki a ia a fuataga mo manu ko te mea ke kamata ne ia se fatoaga. E se gata i ei, kafai e puke ne se tino mativa a tupe, e se talia i te Tulafono ke fakagalue ne tino Isalaelu a te pasene. Ne fakatonu atu foki a te Tulafono ki tino ke tiakina ne latou olotou mea kolā e ta‵tela i lalo i olotou fatoaga ko te mea ke tae ne tino ma‵tiva. Tela la, e se ‵tau o isi se tino Isalaelu e mativa.—Teutelonome 15:1-14; Levitiko 23:22.
Kae e fakaasi mai i tala fakasolopito me ne iku atu a nisi tino Isalaelu ki se tulaga mativa. Kaia ne tupu ei te mea tenā? Ne seki faka‵logo a tino Isalaelu ki Tulafono a Ieova. Tela la, e pelā mo te mea ne tupu ki te ukega o fenua, ne mau‵mea a nisi tino ona ko olotou manafa kae ko nisi tino ne ma‵tiva me e seai ne olotou laumanafa. Ne sae aka eiloa a te tulaga mativa i te kau Isalaelu ona ko te sē faka‵logo o nisi tino ki Tulafono a te Atua kae fakamuamua olotou manakoga i nisi tino.—Mataio 22:37-40.