Septiembre

Kʼalal «chkuch kuʼuntik» xi li Vivliae, maʼuk noʼox me skʼan xal ti x-echʼ xjelav noʼox kuʼuntik jtosuk tsatsal prevae. Moʼoj, yuʼun jaʼ te tsakal skʼoplal ti kʼu yelan chkaʼi jbatik kʼalal ta jnuptantik vokolile. Li buchʼu chkuch yuʼune, tsots yoʼonton, tukʼ chakʼ sba xchiʼuk oy smalael yuʼun. Jlik livroe chal ti kʼalal chkuch kuʼuntike jaʼ skʼan xal ti tsots lek xchʼunel koʼontontike xchiʼuk ti muʼyuk ta jten-o jbatik kʼalal ta jnuptantik vokolile. Manchuk mi toj echʼ xa noʼox tsots li jvokoltike, tukʼ-o chkakʼ jbatik. Kʼalal chkuch kuʼuntike xkoʼolaj kʼuchaʼal chkuch kuʼuntik li paskʼope. Yuʼun maʼuk tsots skʼoplal chkil li jvokoltike, yuʼun jaʼ mas tsots skʼoplal chkiltik li kʼusi ta jtatike. Li kʼanelale jaʼ tskoltautik sventa xkuch kuʼuntik (1 Kor. 13:4, 7). ¿Kʼuxi? Kʼalal jkʼanojtik li Jeovae jaʼ tskoltautik sventa xkuch kuʼuntik kʼusiuk vokolal ti jech la skʼan yoʼonton ta jnuptantike (Luk. 22:41, 42). Mi jkʼanoj li kermanotaktik xtoke jaʼ me tskoltautik sventa jtsʼikbetik li spaltailike (1 Ped. 4:8). Jech xtok, manchuk mi xijmuyubaj noʼox xchiʼuk li jnup jchiʼiltike, ta onoʼox me jnuptantik ‹tsatsal vokolil›. Pe mi jkʼanoj jbatike jaʼ me tskoltautik sventa xkuch kuʼuntik xchiʼuk jaʼ me tstsatsub-o li jnupuneltike (1 Kor. 7:28). w16.04 2:3, 4

Li baʼyel yajtsʼaklomtak Kristoe laj yichʼik kontrainel yuʼun li ajvalil ta Roma xchiʼuk li jnitvanejetik ta relijione, akʼo mi jech, muʼyuk bu xikta sbaik li ta tsobajele. Jaʼ jech, manchuk mi tsots laj yil svokolik, muʼyuk xlubtsajik, jech-o laj yakʼbeik yipal li tsobajele. Jaʼ jech li yajtuneltak Jeova avi eke, xmuyubaj noʼox ti chbatik ta tsobajele xchiʼuk tstojik tajek ta vokol. Jun ermano ti George Gangas sbie, ti tun mas ta 22 jabil ta Jtsop Jbeiltasvaneje, xi chale: «Jtos ti kʼusi toj tsots skʼoplal chkaʼie xchiʼuk ti tspatbun tajek koʼontone, jaʼ ti chikʼot ta tsobajele. Solel ximuyubaj tajek kʼalal ta jchiʼin ta loʼil li ermanoetike». Xi to chale: «Ta melel, li kʼusi oy tajek ta koʼontone, jaʼ ti xibat ta tsobajele». ¿Mi jech oy tajek ta avoʼonton tsobajel jech kʼuchaʼal li ermano taje? Mi jeche, mu me xavikta li tsobajele, manchuk mi xanuptan vokolil. Vaʼun jaʼ jech chavakʼ ta ilel ti jaʼ jech chavaʼi aba kʼuchaʼal li ajvalil David ti xi laj yale: «Mucʼul Dios, jun noʼox coʼnton yuʼun li achʼulna bu nacalote» (Sal. 26:8). w16.04 3:16-18

¿Kʼusi van chapas mi kʼot ta achikin ti chopol laj yaʼi sba jun ermano ta skoj li kʼusi la aval o la apase? Li kʼusi xuʼ jpastike jaʼ ti jchiʼintik ta loʼil li ermanoe. Pe mu me xchʼay xkaʼitik ti jaʼ sventa jchapan li jkʼoptike, maʼuk me sventa chbat kalbetik ti jaʼ ta smul jutuk eke, moʼoj, jaʼ sventa xbat kalbetik ta jamal li jmultike xchiʼuk ti jlajesbetik yoʼonton li kermanotike. Li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti junuk noʼox koʼontontik xchiʼuke. Li Abraan xchiʼuk Lote la xchapan li skʼopike, ti muʼyukuk jech la spasike xuʼ van la skontrain-o sbaik. Yuʼun li jchabichijetik yuʼunike la spasik kʼop, jaʼ ta skoj yaʼeluk ti bu chveʼ li xchijike. Sventa mu stsatsaj mas li skʼopike, li Abraane laj yalbe Lot ti jaʼ akʼo stʼuj baʼyuk ti bu tskʼan chbat ta naklej xchiʼuk li yutsʼ yalale (Gén. 13:1, 2, 5-9). ¡Toj lek ta chanbel stalelal li Abraane! Ta skoj ti mu skʼan oyuk skʼopike, maʼuk la spas li kʼusi lek chaʼi stuke. ¿Mi oy van kʼusi la xchʼay ta skoj li slekil yoʼontone? Mi jsetʼuk. Kʼalal jaʼo jech kʼot ta pasele, li Jeovae laj yalbe Abraan ti ta xakʼbe epal bendisione (Gén. 13:14-17). Li Diose muʼyuk me chakʼ xkil-o jvokoltik ta skoj ti chkakʼ ta jkuxlejaltik li tojobtaseletik ta Vivliae xchiʼuk ti ta slekil koʼonton ta jchapan li jkʼoptike. w16.05 1:11, 12

Li Jeovae yakʼojbutik mantaletik ta Vivlia ti lek jamal ta aʼiele. Jech kʼuchaʼal ta sventa li mulivajele, li yichʼel ta mukʼ santoetike, li elekʼe xchiʼuk li yakubele (1 Kor. 6:9, 10). Jaʼ jech li Jesus eke, laj yalbe komel mantal li yajchankʼoptak ti kʼusi skʼan spasike, xi laj yale: «Batanik, bat pasik ta jchankʼop li krixchanoetik ta skotol jteklumetike, akʼbeik yichʼ voʼ ta sbi Totil, Nichʼonil xchiʼuk chʼul espiritu, chanubtasik ta xchʼunel skotol li kʼusitik laj kalboxuke. Xchiʼuk ¡kʼelo avilik!, te ta jchiʼinoxuk-o skotol kʼakʼal jaʼ to kʼalal poʼot xa xlaj skotol li kʼusitik oy ta balumile» (Mat. 28:19, 20). Li mantaletik yakʼojbutik Jeovae jaʼ sventa chchabiutik. Mi la jchʼuntike tskoltautik sventa oyuk jbalil chkaʼi jbatik, sventa mu masuk xij-ipaj xchiʼuk ti xijmuyubaj noʼox li ta kutsʼ kalaltike. Pe li kʼusi mas tsots skʼoplale, jaʼ ti lek chilutik li Diose xchiʼuk chakʼbutik bendision mi ta jchʼunbetik li smantaltake xchiʼuk mi ta jcholtik mantale. w16.05 3:1

Mi chkakʼ sbeiltas jkuxlejaltik li chʼul espiritue xchiʼuk mi ta jkʼel li Jvivliatike, jaʼ xa me jech jnopbentik, jkʼopojeltik xchiʼuk jtalelaltik kʼuchaʼal li Jeovae (Luk. 11:13; Gal. 5:22, 23). Akʼo mi jech, skʼan onoʼox jkʼel jbatik sventa mu sok yan velta li jtalelaltike (Prov. 4:23). Jvules me ta joltik ti mu ta orauk chlekub li jtalelaltike, skʼan onoʼox me xkakʼbetik yipal jujun kʼakʼal. Jaʼ yuʼun chaʼa, sventa xijtukʼib batele skʼan me oyuk smalael kuʼuntik xchiʼuk ti xkakʼtik akʼo sbeiltasutik li Vivliae. Ta slikebale xuʼ van vokol tajek chkaʼitik spasel li kʼusi leke. Pe ta mas tsʼakale, muʼyuk xa tsots chkaʼitik ti jechuk jnopbentik xchiʼuk jtalelaltik kʼuchaʼal lek chil li Jeovae, yuʼun yantik me chijtukʼib batel jujun kʼakʼal (Sal. 37:31; Prov. 23:12; Gal. 5:16, 17). w16.05 4:14, 16

Li kʼusi tstunes avi sventa tspatutik li Jeovae, jaʼ li Vivliae, li xchʼul espiritue xchiʼuk li tsobobbaile. Mi ta jkʼan akʼo spatutik lek li Vivliae skʼan me jchantik, jnopbetik lek skʼoplal xchiʼuk kalbetik Jeova ti akʼo skoltautik ta xchʼunbel smantale. Xi laj yalbe Jeova li ajvalil Davide: «Cʼalal mocholun xa ta jvayabe, te chajnaʼot; sbejel acʼubal ta jnopilan cʼu xʼelan avoʼnton» (Sal. 63:6). Xi la stsʼiba xtoke: «Ta xcalbe slequilal li Mucʼul Diose, yuʼun jaʼ chistojobtasun; ta acʼubaltic jaʼ chistuqʼuibtasbun cʼusi oy ta yut coʼnton» (Sal. 16:7). Kʼuchaʼal chkakʼtik ventae, xkoʼolaj kʼuchaʼal uni kʼunil achʼel ti lek stakʼ patel li Davide. Yuʼun tsnopbe skʼoplal li tojobtaseletik yuʼun Jeovae xchiʼuk chakʼ ti akʼo xjelbat li kʼusi oy ta yut yoʼontone xchiʼuk li kʼusi tsnope. Jech xtok, manchuk mi toj tsots laj yaʼi li mantal akʼbate, la xchʼun (2 Sam. 12:1-13). ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik ti bikʼit laj yakʼ sbae xchiʼuk ti lek xchʼun mantale? Xiuk jakʼbe jbatike: «Kʼalal ta jchan Jvivliae, ¿mi ta jnopbe lek smelolal sventa sjel li kʼusi oy ta yut koʼontone xchiʼuk li kʼusi ta jnope? ¿Mi xuʼ mas to jnopbe lek skʼoplal li kʼusi ta jchan ta Vivliae?» (Sal. 1:3). w16.06 1:11

Melel onoʼox chaʼa, jpasmulilutik jkotoltik xchiʼuk oy kʼusi chopol chbat ta pasel kuʼuntik. Jaʼ yuʼun teuk me ta joltik ti oy onoʼox kʼusi chopol chal o tspas li kermanotaktike. Pe muʼyuk me lek mi mu jchʼay ta koʼontontik li spaltailike. Yuʼun mi mu jchʼay ta koʼontontike, mu xa me ta muyubajeluk chijtun ta stojolal li Jeovae. Li kʼusi mas to chopole, jaʼ ti skʼunibtas li xchʼunel koʼontontike xchiʼuk ti xkiktabetik li s-organisasion Jeovae. Yuʼun mi jech ta jpastike, oy me kʼusi toj tsots skʼoplal chchʼay kuʼuntik, jaʼ li matanal ti chijtun ta stojolal Jeovae xchiʼuk ti chʼabal xa ta jtatik li kuxlejal ta achʼ balumile. Jaʼ yuʼun chaʼa, ¿kʼusi van tskoltautik sventa xijmuyubajuk noʼox xijtun ta stojolal Jeova kʼalal oy buchʼu tsyayijes koʼontontike? Jaʼ ti skʼan teuk ta joltik li spatobil koʼontontik liʼe: «Aʼyo avaʼyic, ta xcacʼ ayinuc achʼ vinajel banamil. Li pocoʼe muʼyuc xa bochʼo ta snaʼ o; muʼyuc xa bochʼo ta snopilan o» (Is. 65:17; 2 Ped. 3:13). Pe jaʼ noʼox me tstaik bendision li buchʼutik tukʼ chakʼ sbaik ta stojolal li Jeovae. w16.06 4:13, 14

Kʼalal «jun noʼox» li Jeova Dios kuʼuntik xie, jaʼ skʼan xal ti stakʼ jpat koʼontontik ta stojolale, yuʼun jpʼel skʼoplal chkʼot ta pasel li kʼusi yaloj tspase. Mu snaʼ xjel stalelal xchiʼuk jnaʼojtik li kʼusitik tspase. Tukʼ-o yoʼonton, tukʼ stalelal xchiʼuk melel li kʼusi chale. ¿Kʼuxi laj yakʼ ta ilel li Jeovae? Kʼalal laj yalbe Abraan ti te chnakiik ta Albil Balumil li snitilulaltake, ep skʼelobiltak juʼelal la spas sventa xkʼot ta pasel yuʼun li kʼusi yaloje. Jpʼel ta yoʼonton chakʼ kʼotuk ta pasel, akʼo mi oy xa ox ta 430 jabil kʼalal lokʼ ta yee (Gén. 12:1, 2, 7; Éx. 12:40, 41). Kʼalal echʼ xa ox jayibuk sien jabile, kʼalal laj yal ti jaʼ stestigotak j-israeletik li Jeovae, xi laj yale: «Acʼo cʼotuc ta avoʼntonic ti vuʼun onoʼox te oyun oe, ti muʼyuc yan dios baʼyuc ilic cuʼune, ti muʼyuc yan Dios ta to xtale». Jech xtok, xi to laj yal sventa chakʼ ta ilel ti muʼyuk onoʼox chjel li kʼusi snopoj tspase: «Jtalel te onoʼox oyun o, vuʼun onoʼox Diosun o» (Is. 43:10, 13; 44:6; 48:12). Ta melel, jaʼ jun mukʼta matanal la staik li j-israeletike, yuʼun jaʼ laj yichʼik ta mukʼ li Dios ti mu snaʼ xjele xchiʼuk ti tukʼ-o yoʼontone. Jaʼ jech jtaojtik mukʼta matanal ek (Mal. 3:6; Sant. 1:17). w16.06 3:6, 7

Jutuk mu skotoluk li ajvaliletik avie oy yajsoltaroik xchiʼuk oy kʼusitik achʼ tstunesik sventa xchabi li stsʼak jujun slumalike. Jaʼ jech tspasik sventa mu x-ilbajinbat li slumalike. Pe oy kʼusi mu xilik li ajvaliletik taje, jaʼ ti oy jun ajvalil ta vinajel ti toj echʼ xa noʼox sjuʼele, ti jaʼ li Jesukristoe. Poʼot xa me xakʼbe slajeb ajvaliletik ta balumil li Ajvalil taje (Is. 9:6, 7; 56:10; Dan. 2:44). Ta jkʼantik tajek ti akʼo xa xkʼot skʼakʼalile xchiʼuk ta jkʼantik ti lekuk chapal stautike. Jech oxal, te jsatik ti kʼu yelan chkʼot ta pasel li albil kʼopetike xchiʼuk tukʼ chijtun ta stojolal li Jeovae (Sal. 130:6). Poʼot xa xlaj li kʼusitik chopol ta balumile. Jech oxal, skʼan me jkʼel jbatik sventa mu x-och jvayeltik. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun kʼalal yantik xnopaj tal slajebal li kʼusitik chopole, mas to me vokol chkaʼitik ti vikʼiluk jsatike. w16.07 2:2, 9, 10

Li jtakbol Pabloe laj toʼox skontrain li yajtsʼaklomtak Kristoe. Jech oxal, snaʼoj lek ti mu sta-o xkʼuxubinate. Kʼalal poʼot xa ox xchame, xi laj yalbe li Timoteoe: «Ta jtojbe ta vokol Kajvaltik Kristo Jesus ti laj yakʼbun juʼele, yuʼun tukʼ laj yilun kʼalal laj yakʼbun kabtele» (1 Tim. 1:12-14). ¿Kʼusi li abtelal akʼbate? Xi laj yalbe moletik ta tsobobbail ta Efeso li Pabloe: «Maʼuk tsots skʼoplal chkil li jkuxlejale jaʼ noʼox venta mi tsuts li anilajel kuʼune xchiʼuk li abtelal ti laj kichʼ ta stojolal li Kajvaltik Jesuse, ti skʼan lek tsʼakal chkalbe skʼoplal li mantal sventa li lekil aʼyejetik ta sventa li slekil yutsil yoʼonton Diose» (Ech. 20:24). Xmuyubaj noʼox la xchol mantal li Pabloe, jaʼ yuʼun toj lek ti jechuk jpastik eke. Vaʼun jaʼ jech laj yakʼ ta ilel ti ‹mu jecheʼuk li slekil yutsil yoʼonton Diose›. w16.07 4:1-3

Xuʼ van oy ta koʼontontik chijtun mas ta stojolal li Jeovae. Jech xtok xuʼ van oy xa skʼakʼalil jmalaojtik ti xkichʼtik akʼbel junuk matanal ta tsobobbaile o oy kʼusi la jnuptantik. Mi jech kʼot ta jtojolaltike, jaʼ noʼox skʼan oyuk smalael kuʼuntik. Yuʼun li Jeovae xuʼ van chakʼ to kʼotuk ta pasel li kʼusi ta jnuptantike. Pe skʼan me jpat-o koʼontontik ta stojolal ti ta onoʼox skoltautike. Jnopbetik skʼoplal li Abraane. Li Jeovae yalojbe xa onoʼox ti chakʼbe jun skereme, pe epal jabil la smala sventa xvokʼ li Isaake. Kʼalal jech la spas li Abraane laj yakʼ ta ilel ti oy xchʼunel yoʼontone xchiʼuk ti oy smalael yuʼune (Gén. 15:3, 4; 21:5; Evr. 6:12-15). Melel onoʼox ti mu kʼunuk ta malaele (Prov. 13:12). Pe mi chopol tajek chkaʼitik ta skoj noʼox li kʼusi ta jnuptantike, ta me xchibaj-o koʼontontik yuʼun. Yoʼ to ta jmalatike kakʼtik persa stsʼitesel talelaletik ti chtun kuʼuntik sventa jpastik jtosuk abtelal ta tsobobbaile. Mi ta jkʼel Jvivliatik xchiʼuk mi ta jnopbetik skʼoplal li kʼusi ta jkʼeltike, ta me xijpʼijub, ta jchantik lek snopel xchiʼuk lekik kʼusi chkʼot ta nopel kuʼuntik. Ta jchantik kʼuxi chkichʼtik ta mukʼ li yantike, kʼuxi ta jtunes lek li jtakʼintike, kʼuxi ta tʼujel lek li jkʼuʼ jpokʼtike xchiʼuk ti kʼusi ta jchʼay-o koʼontontike. w16.08 3:9-11

Li Jeovae la skolta yajtuneltak sventa stsalik li jteklum Amaleque xchiʼuk li Etiopiae. Jech xtok, laj yakʼbe stsatsal Nehemías xchiʼuk judaetik sventa stsuts yuʼunik li smuroaltak Jerusalene. Jaʼ jech ek, ta me xakʼ jtsatsaltik sventa jcholtik-o batel mantal akʼo mi oy jvokoltik, mi xkichʼtik kontrainel o mi mu skʼan mantal li krixchanoetik ti bu ta jcholtik mantale (1 Ped. 5:10). Melel onoʼox chaʼa, muʼyuk bu chchʼayes jvokoltik ta skʼelobil juʼelal li Jeovae. Jech oxal, mi ta jkʼan lek tsotsutik ta mantale oy me kʼusi skʼan jpastik. ¿Kʼusi? Jaʼ ti jchan Jvivliatik skotol kʼakʼale, ti jchapan jbatik sventa tsobajele, ti xijbat skotol velta li ta jtsobajeltike, ti jmakʼlin lek jol koʼontontik ta mantal kʼalal ta jchan Jvivlia jtuktike, ti jpastik li yichʼel ta mukʼ Jeova ta kutsʼ kalaltike xchiʼuk ti xkalbetik skotol kʼakʼal Jeova ti akʼo skoltautike. Mu me xkakʼ kʼusi smakutik ta stabel lek sbalil li kʼusi chakʼbutik Jeova sventa spat koʼontontike. Mi chijlubtsaj chkaʼitik ta spasbel jtosuk yabtel li Jeovae, ti xkoʼolaj kʼuchaʼal ch-alub li kok jkʼobtik xkaltike, kalbetik me ti akʼo skoltautike. Vaʼun ta me xakʼ jtsatsaltik li xchʼul espiritue xchiʼuk ta me stikʼ ta koʼontontik spasbel li kʼusi chalbutike. w16.09 1:12

Li jtakbol Pabloe laj yal ti jaʼ mas lek ti muʼyukuk jnup jchiʼiltike, akʼo mi jech, xi to laj yal xtoke: «Mi mu snaʼ spajes sbaike, jaʼ lek akʼo nupunikuk un bi, yuʼun jaʼ lek ti xnupunike, jaʼ chopol mi te noʼox tskʼan tajek chchiʼinvanik ta vayele». Jaʼ yuʼun mi oy buchʼu la snop chnupune, xuʼ me jaʼ xkoltaat sventa mu xixtolan skʼunil stuk o ti xmulivaje. Jech xtok, mi chnupun yaʼiik li tojol kerem tsebetike skʼan me snopik lek mi staoj xa lek sjabilalik sventa xnupunike. Yuʼun xi laj yal li Pabloe: «Mi oy buchʼutik tsnop ti muʼyuk lek kʼusi yakal tspas ta skoj ti muʼyuk nupuneme xchiʼuk mi echʼem xa li xnichimal skerem stsebale jaʼ lek ti akʼo spas li kʼusi liʼe: akʼo spas li kʼusi tskʼan yoʼontone, muʼyuk tsta smul. Akʼo nupunikuk» (1 Kor. 7:9, 36; 1 Tim. 4:1-3). Pe jech xtok, mu me stakʼ jsujtik junuk kerem o tseb ti akʼo xa xnupun ta skoj ti oy tajek ta yoʼonton chiʼinejbail ta vayele. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun xuʼ van skʼan to sta lek sjabilal sventa xkʼel yuʼun li yutsʼ yalale. w16.08 1:17

Li krixchanoetike xilik ta jpat jxokontik ti kʼu kelantike xchiʼuk jaʼ me jech chalik jkʼoplaltik (1 Sam. 16:7). Ta skoj ti yajtunelutik Diose skʼan me jkʼeltik lek ti kʼusi ta jlaptike, yuʼun mu jaʼuk noʼox ta jtsaktik ta venta mi lek jtatik-oe o mi lek chkiltike. Jaʼ yuʼun, kakʼ me ta jkuxlejaltik li beiltaseletik ta Vivlia sventa mu pakʼaluk tajek xvinaj o ti yan xa sba ta kʼelel li jkʼuʼ jpokʼtik ta jlaptike. Jaʼ xkaltik, mu jlaptik li kʼuʼiletik ti jamal chakʼ ta ilel ti kʼu yelan jbekʼtaltike. Vaʼun muʼyuk me buchʼu chopol chaʼi sba kuʼuntik o ti tsjoypʼin batel sat ta skoj ti muʼyuk lek li jkʼuʼ jpokʼtike. Kʼalal lek atinemutik, lek chukʼbil jkʼuʼ jpokʼtik, lek ta jmeltsan jbatik xchiʼuk ti lek noʼox sba jkʼuʼ jpokʼtike, jaʼ me chkoltavan sventa xichʼik mas ta mukʼ j-organisasiontik li krixchanoetike xchiʼuk ti mu xkichʼtik chopol kʼoptael li yajtunelutik Jeovae. Yikʼaluk van jaʼ mas x-ayan-o ta yoʼontonik xtok yojtikinel li Jdiostike xchiʼuk mas van oy ta yoʼonton xchikintaik li mantal ta jcholbetike. w16.09 3:5, 6

Skʼan xkakʼtik venta baʼyel kʼusi xchʼunoj li jun krixchanoe. Jlome xchʼunojik ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale, pe xchʼunojik xtok ti oy Diose. Chalike jaʼ la la stunes Dios li kʼusitik kʼunkʼun kʼataj tal sventa spas li kʼusitik x-ayane. Jlom xtoke, tsnopik ti melel onoʼox la ti ta kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale, ta skoj ti jech chakʼik ta chanel ta eskuelae. Yantike muʼyuk xa spatoj yoʼontonik ta stojolal Dios ta skoj ti muʼyuk kʼusi lek tspas li relijione. Jaʼ yuʼun xiuk me xajakʼbe baʼyel li buchʼu chachiʼin ta loʼile: «¿Kʼusi achʼunoj?», «¿Kʼu yuʼun ti jech achʼunoje?». Mi chachikintabe lek li kʼusi chale xuʼ van xchikinta ek li kʼusi chavalbee. ¿Kʼuxi xuʼ xatakʼbe li buchʼu tslabanot ta skoj ti achʼunoj Diose? Xuʼ xajakʼbe mi snaʼ kʼu yelan lik talel li kuxlejale. Laje xuʼ xi xavalbee: «Sventa oyuk-o li kuxlejale persa skʼan xepajes sba li selulaetike». Xi laj yal jun maestro ta quimicae: «Toj echʼ xa noʼox labal sba, yuʼun akʼo mi uni kʼox tajek li kʼusi kuxul ti kʼajomal jun selulaile, batsʼi tsots ta aʼibel smelolal ti kʼu yelan pasbile». w16.09 4:12, 13

Ep yajtuneltak Diose tukʼ yoʼonton laj yakʼ sbaik akʼo mi la snuptanik preva ta skoj ti xchʼunojik ti yaloj chchaʼkuxesvan ta tsʼakal li Diose. Snaʼojik onoʼox ti chchaʼkuxesatike xchiʼuk ti chkuxiik sbatel osil ta Balumile. Jnoptik avaʼi li kʼusi la snuptan Nabot xchiʼuk li Sakariase. Lajik ta ton xchaʼvoʼalik, vaʼun jaʼ jech chamik ta skoj ti la xchʼunbeik smantal Diose (1 Rey. 21:3, 15, TNM; 2 Crón. 24:20, 21). Li Daniel eke laj yichʼ jipel ochel ta xchʼen leonetik ti chviʼnajik tajeke. Jaʼ jech li oxvoʼ xchiʼiltak eke, laj yichʼik jipel ochel ta orno ti solel xpulpun skʼakʼale. Ta melel, jaʼ xlokʼ venta laj yaʼiik ti xchamike xchiʼuk ti tukʼ-o xakʼ sbaik ta stojolal li Jeovae. Xchʼunojik lek ti ch-akʼbatik yuʼun Jeova li xchʼul espiritue xchiʼuk ti chkoltaatik sventa xkuch yuʼunik kʼusiuk prevaile (Dan. 3:16-18, 20, 28; 6:13, 16, 21-23; Evr. 11:33, 34). Ep j-alkʼopetike kuch yuʼunik labanel xchiʼuk tikʼatik ta chukel, jech kʼuchaʼal la snuptan li Micaías (Micaya) xchiʼuk Jeremiase. Li yan j-alkʼopetike «xanavik ta takixokol balumil, ta vitstik, ta chʼentik xchiʼuk ta nail chʼentik», jech kʼuchaʼal la spas li Eliase. Pe tukʼ kuch yuʼunik li prevaetike, yuʼun spatoj yoʼontonik ti «chkʼot onoʼox ta pasel ta [persa]» li kʼusi spatoj-o yoʼontonike (Evr. 11:1, 36-38; 1 Rey. 18:13; 22:24-27; Jer. 20:1, 2; 28:10, 11; 32:2). w16.10 3:10, 11

Jtos ti kʼu yelan skʼan xkakʼ ta ilel slekil koʼontontik ta stojolal li buchʼutik yan-o slumalike, jaʼ ti lekuk jchʼamtik kʼalal chtalik ta jsalontike. Bakʼintike chiʼik xchiʼuk mu skʼan lek xkʼopojik li buchʼutik jaʼ to svulelik ta jlumaltike. Jech xtok, yikʼaluk van jutuk sbalil chaʼi sbaik ta skoj ti jelel stalel xkuxlejalike, ti muʼyuk mas stakʼinike, ti jelel stsʼunbalike o ta skoj ti jelel slumalike. Jaʼ yuʼun skʼan voʼotik xlokʼ ta koʼontontik ti xbat jkʼopontike xchiʼuk ti xkakʼ ta ilel slekil koʼontontik ta stojolalike. Mi oy kuʼuntik li aplikasion JW Language jtunestik sventa jchanbetik jaypʼeluk li skʼopike (Filip. 2:4). Yikʼaluk van jkʼol-o jutuk chkaʼitik kʼalal ta jchiʼintik ta loʼil junuk jyanlume. Pe, ¿kʼusi xuʼ skoltautik? Jaʼ ti oyuk kʼusi xkalbetik ta jtojolaltike. Vaʼun te chkakʼtik venta ti jaʼ mas ep li kʼusitik koʼol nopem xkaʼitik spasele. Yuʼun stalel onoʼox ti oy kʼusi lek xchiʼuk ti oy kʼusitik chopol ta jpastik ta skoj ti jelel stalel jkuxlejaltike. w16.10 1:13, 14

Li Skʼop Diose chal kʼusi stakʼ jpas jkotoltik sventa muʼyukuk kʼusi chopol li ta tsobobbaile. Jnoptik ta sventa li kʼusi kʼot ta pasel ta Korintoe. Li Pabloe skʼanoj tajek li ermanoetik te nakalike, yuʼun ep buchʼutik la xchanubtas ta sventa li kʼusi melel ta sventa Vivliae (1 Kor. 1:1, 2). Jaʼ yuʼun, jnoptik noʼox avaʼi kʼu yelan laj yaʼi sba kʼalal laj yaʼi ti oy jun vinik chmulivaje xchiʼuk ti muʼyuk kʼusi ch-albat yuʼun li tsobobbaile. Li jtakbol Pabloe xi laj yalbe li moletike: «Li kʼusi skʼan xapasike jaʼ ti xavakʼik ta stojolal Satanas li vinik taje». Li moletike skʼan slokʼesik ta tsobobbail li vinik taje (1 Kor. 5:5-7, 12). Li moletik ta tsobobbail avie, xuʼ me slokʼesik ta tsobobbail mi mu sutes yoʼonton li buchʼu tsots smul la spase. Mi ta jchʼuntik li kʼusi chal Vivlia ta sventa li buchʼutik lokʼesbil ta tsobobbaile, jaʼ me jech ta jkolta jbatik sventa sakuk li tsobobbaile. Xchiʼuk jaʼ me jech ta jkoltatik ek li buchʼutik lokʼesbil ta tsobobbaile sventa sutes yoʼontonik xchiʼuk ti x-akʼbatik perton yuʼun li Jeovae. w16.11 2:14

Mi ta jpatbetik yoʼonton li yantike, toj ep me ta jkoltatik. Xi chal jun ermano ti Ruben sbie: «Kʼalal lilokʼ ta cholmantal xchiʼuk jun mol ta tsobobbaile, laj yakʼ venta ti chkat koʼontone. Laj kalbe ti kʼu yelan chkaʼi jbae xchiʼuk lek la xchikintabun. Laj yalbun ti ep la kʼusitik lek ta jpase, la svulesbun ta jol li kʼusi laj yal Jesuse, ti mas ep jbaliltik kʼuchaʼal li uni saktarinetike. Nopoltik noʼox ta jnopbe skʼoplal li teksto taje xchiʼuk jech-o chkʼot ta koʼonton. Li kʼusitik laj yalbun li mol ta tsobobbaile la skoltaun tajek» (Mat. 10:31). Li Vivliae chal ti nopoltik noʼox skʼan jpatbe jba koʼontontike. Xi la stsʼibabe batel j-evreoetik li Pabloe: «Jujun kʼakʼal jech-o me xapatbe aba avoʼontonik ta jujuntal». Li Pabloe laj yal ti jechuk-o jpatbe jba koʼontontike sventa mu stsatsub koʼontontik yuʼun «li sjuʼel mulil ti chloʼlavane» (Evr. 3:13). Mi ta jnopbetik skʼoplal ti toj lek chkaʼi jbatik yuʼun kʼalal oy buchʼu tskʼupil kʼoptautike, ta me xkakʼtik venta ti toj tsots skʼoplal ti jpatbetik yoʼonton li yantike. w16.11 1:2, 3

Li ta sjabilal 313 ta jkʼakʼaliltike jaʼo ch-ajvalilaj ta sjunul yosilal Roma li Constantino ti maʼuk jchʼunolajele. Li Constantinoe la spasbe lek svunal li srelijion yajtsʼaklomtak Kristo ti svalopatinojik mantale. La stsob epal jbabeetik ta relijion li Constantinoe. Li tsobajel taje, Concilio de Nicea laj yakʼbeik sbi. Kʼalal laj li tsobajel taje, li Constantinoe la snuts lokʼel jun pale ti Arrio sbie jaʼ ta skoj ti muʼyuk la xchʼam li chanubtasel ti jaʼ Dios li Jesuse. Ta mas tsʼakal li ajvalil ta Roma ti Teodosio sbie, la spas ta jun relijion ti tsots skʼoplal li relijion Katolikae. Li j-aloʼiletike chalik ti lik xchʼunik Kristo li jromaetike, taje jaʼo kʼot ta pasel li ta skʼakʼalil Teodosioe. Pe li kʼusi melele, jaʼ ti xchʼunojik xa ox jecheʼ chanubtasel li yajtsʼaklomtak Kristo ti svalopatinojik mantale xchiʼuk te xa ox kapal skʼoplalik li ta Mukʼta Babiloniae. Akʼo mi jech, oy onoʼox junantik tukʼil yajtsʼaklomtak Kristo ti xkoʼolajik kʼuchaʼal li trigo laj yalbe skʼoplal Jesuse. Li stukike laj yakʼik tajek persa sventa xichʼik ta mukʼ li Diose, akʼo mi jutuk tajek li buchʼu ch-aʼibatike (Mat. 13:24, 25, 37-39). w16.11 4:8, 9

Avi li Satanase «xjoyet kʼuchaʼal jkot leon ti x-avete, yuʼun tskʼan oy buchʼu tsbikʼ» (1 Ped. 5:8; Apok. 12:17). Jaʼ ta smul ti ta jvul koʼonton jkotoltike. Akʼo mi yajtunelutik Dios, oy jvokoltik ek. Li yajtuneltak Dios ta voʼnee laj yil svokolik ek. Li Vivliae chal ti laj yil tajek svokol bakʼintik li ajvalil Davide (Sal. 55:2). Jech xtok, li jtakbol Pabloe ‹la svul yoʼonton ta stojolal skotol li tsobobbailetike› (2 Kor. 11:28). Pe, ¿kʼusi xuʼ jpastik mi naka noʼox vul oʼonton chkaʼitike? Li Jtotik Jeova ti skʼanojutike la skolta yajtuneltak ta voʼne sventa junuk noʼox yoʼontonik kʼalal oy kʼusi tsvul-o yoʼontonike. Oy ta yoʼonton tskʼan tskoltautik li avi eke. Jkʼeltik chantos kʼusi xuʼ skoltautik sventa stsal kuʼuntik li vul oʼontonale. Baʼyel, jpastik orasion. Xchibal, jkʼeltik li Skʼop Diose xchiʼuk jnopbetik skʼoplal. Yoxibal, kakʼtik ti akʼo skoltautik li xchʼul espiritu Jeovae. Xchanibal, kalbetik buchʼu jpatoj koʼontontik ta stojolal li kʼusi ta jvul-o koʼontontike. w16.12 3:1, 2

Jkʼelbetik skʼoplal jayvoʼuk yajtsʼaklomtak Kristo ta baʼyel siglo ti chakʼ kiltik ti xuʼ spas kuʼuntik li kʼusi leke. Li te ta jteklum Korintoe jlome j-elekʼetik toʼox, tskʼupin toʼox xchiʼilik ta vinikal, tsloʼla toʼox xchiʼilik ta nupunel, chichʼik toʼox ta mukʼ santoetik xchiʼuk chyakubik toʼox. Pe la sjel stalelalik kʼalal laj yojtikinik xchiʼuk kʼalal lik skʼanik li Jeovae. Kʼexavik-o li kʼusi la spasik ta voʼnee (Rom. 6:21; 1 Kor. 6:9-11). Li yajtsʼaklomtak Kristo ta Romae jechtik la sjel stalelalik ek. Xi albatik yuʼun li Pabloe: «Mu me xavakʼbe abekʼtalik li mulil sventa jaʼuk xkʼot ta yabtejeb li kʼusi muʼyuk tukʼe, jaʼ lek akʼo abaik ta stojolal Dios jech kʼuchaʼal li buchʼutik chaʼkuxiemik xae; akʼbo abekʼtalik xtok li Dios sventa jaʼuk xkʼot ta yabtejeb li tukʼilale» (Rom. 6:13). Jpʼel ta yoʼonton Pablo ti spas yuʼunik li kʼusi leke xchiʼuk ti stabeik sbalil li slekil yutsil yoʼonton Diose. w16.12 1:13

Li Jeovae la spas krixchanoetik ti oy kʼusi xuʼ spasik ti stuk noʼox jeche. Laj yakʼ ti xijtojobuk snopele, taje jaʼ sventa skoltautik xchapanel jkʼoptik xchiʼuk ti jchapantik lek li kʼusi ta jkʼan ta jpastik ta tsʼakale (Prov. 2:11). Laj yakʼbutik ti spas kuʼuntik li kʼusi jchapanojtike xchiʼuk li kʼusi jnopoj ta jkʼan ta jtatike (Filip. 2:13). Laj yakʼbutik jol koʼontontik, ti xkoʼolaj kʼuchaʼal yechʼomal eal ti te xvulvun chalbutik li kʼusi leke xchiʼuk li kʼusi chopole. Li jol koʼontontike jaʼ chakʼ akʼo jpʼajtik li mulile xchiʼuk ti mu xa jpastik li kʼusi chopole (Rom. 2:15). Li ta Tsʼibetik ta Evreo Kʼope chal ti «cʼusi chichʼ chapanel ti lec nopbile lec chbat» xi to chal xtoke: «Scotol li cʼusitic chaʼacʼbat aventain spasele paso me ti bu cʼalal xatabe yipal spasele» (Prov. 21:5; Ecl. 9:10). Li ta Tsʼibetik ta Griego Kʼope, xi chalbutik mantale: «Yoʼ to xuʼ kuʼuntike jaʼ jpasbe jba jkotoltik li kʼusi leke» xchiʼuk, «ti kʼu yelan ataojik ta jujuntal li matanale, tunesik me sventa chakolta abaik ta jujuntal» (Gal. 6:10; 1 Ped. 4:10). Jech kʼuchaʼal chkiltike, li Jeovae tskʼan ti jpastik bu kʼalal xuʼ kuʼuntik li kʼusi lek ta stojolal li yantike xchiʼuk ta jtojolaltik ek. w17.01 1:1, 2

Jkotoltik jkuchojbetik li smul Adan xchiʼuk Evae, jaʼ yuʼun jmulavilutik xchiʼuk chijchamutik. Pe akʼo mi jech, oy to jderechotik sventa jnop jtuktik li kʼusi ta jkʼan ta jpastike. Taje jaʼ chakʼ jnoptik ti kʼu yelan la spas stalelal Jeova ta stojolal li steklumal Israele. Li Jeovae laj yakʼbe stʼuj j-israeletik mi tskʼan chkʼotik ta mero steklumal o mi moʼoj (Éx. 19:3-6). Li stukike la xchʼamik ti xkʼotik ta mero steklumal li Diose. Yuʼun xi laj yal skotolike: «Scotol li cʼusi laj yal Mucʼul Diose ta jpascutic» (Éx. 19:8). Kʼux ta alel, pe ta tsʼakale muʼyuk xa la spasik li kʼusi laj yalike. Li kʼusi kʼot ta pasel yuʼunike, oy kʼusi tsots skʼoplal xuʼ jchantik. ¿Kʼusi? Jaʼ ti oyuk-o sbalil xkiltik ti xuʼ jnop jtuktik li kʼusi ta jpastike, ti nopol oyutik ta stojolal Jeovae xchiʼuk ti jchʼunbetik li smantaltake. w17.01 2:9

Li Jeroboam ti jaʼ jun ajvalil ta Israele la spas jun skajleb matanal sventa xichʼ ta mukʼ jecheʼ diosetik li ta jteklum ti Betel sbie. Jaʼ yuʼun li Jeovae la stak talel jun j-alkʼop ti likem ta Juda sventa xalbe ti ta xichʼ chapanel li ajvalile. Li j-alkʼope bikʼit laj yakʼ sba xchiʼuk laj yal li aʼyej yuʼun Jeovae. Li ajvalile ilin tajek kʼalal laj yaʼi li aʼyej taje, pe chabiat yuʼun Jeova li j-alkʼope (1 Rey. 13:1-10). Li Jeovae laj yalbe ti akʼo mu xveʼ mu xuchʼ voʼ ta Israel li j-alkʼope xchiʼuk ti yanuk xa be stam batel kʼalal mi sut ta snae. Kʼalal sut xa ox batel ta sna li j-alkʼope, te la snup ta be jun vinik ti mol xae xchiʼuk ti jutbat kʼope yuʼun albat ti yichʼoj la tal jun aʼyej yuʼun Jeovae. Li mol vinik taje laj yalbe j-alkʼop ti akʼo xbat ta veʼel xchiʼuk xbat yuchʼ voʼ li ta snae. Pe li j-alkʼop ta Judae muʼyuk bu xchʼunbe smantal li Jeovae, vaʼun bat ta sna li vinike. Taje, muʼyuk bu lek laj yil li Jeovae. Kʼalal sut ta sna li j-alkʼope, laj ta milel ta jkot leon (1 Rey. 13:11-24). Mu jnaʼtik lek kʼu yuʼun jaʼ la xchʼunbe li mol vinike ti jaʼ muʼyuk bu la xchʼunbe li Jeovae. Li kʼusi jnaʼtike jaʼ ti mu bikʼituk laj yakʼ sba ta stojolal li Diose. w17.01 4:1-3

Xi tslikes sloʼil li Vivliae: «Ta sliqueb cʼalal lic ayinuc scotole, Dios la spas li vinajel xchiʼuc banamile», taje ep tajek kʼusi smakoj (Gén. 1:1). Li krixchanoutike jutuk tajek jchanojbetik skʼoplal li kʼusitik spasoj Jeova ta vinajelbalumile. Jech kʼuchaʼal liʼe, jutuk tajek li kʼusi jnaʼtik ta sventa li vinajele, li kʼusitik chakʼ xojobale xchiʼuk li yip Balumil ti gravedad sbie (Ecl. 3:11). Akʼo mi jech, li Jeovae yakʼoj jnaʼtik li kʼusi oy ta yoʼonton ta sventa li Balumile xchiʼuk ta sventa li krixchanoetike. Jech xtok, la spas krixchanoetik jech kʼuchaʼal slokʼol sventa skʼupin xkuxlejalik li ta Balumile (Gén. 1:26). Vaʼun li Jeovae jaʼ Totil chkʼot yuʼun skotol li krixchanoetike. Jech kʼuchaʼal chalbe skʼoplal li ta kapitulo 3 yuʼun Genesise oy kʼusi la smak ta be li kʼusi oy ta yoʼonton tspas li Diose (Gén. 3:1-7). Pe li Jeovae oy onoʼox kʼusi xuʼ spas sventa xchapan taje. Yuʼun muʼyuk buchʼu xuʼ smak ta be li kʼusi oy ta yoʼontone (Is. 46:10; 55:11). Jaʼ yuʼun, xuʼ jpat koʼontontik ti chkʼot ta pasel li kʼusi oy ta yoʼonton ta slikebal li Jeovae xchiʼuk ti chkʼot ta pasel ti bakʼin yorail chile. w17.02 1:1, 2

¿Mi laj van yakʼik venta li krixchanoetik ti chkoltaat yuʼun xchʼul espiritu Dios li Moisese? Laj. Koliyal li xchʼul espiritu Jeovae, li Moisese la spas skʼelobiltak juʼelal xchiʼuk laj yakʼbe yojtikin sbi Dios li ajvalil ta Ejipto ti toj mukʼ chaʼi sbae (Éx. 7:1-3). Li xchʼul espiritu Dios xtoke jaʼ koltae Moises sventa xkʼot ta jun jbeiltasvanej ti chkʼanvane xchiʼuk ti oy smalael yuʼune. Jamal xvinaj ti jaʼ Jeova stʼujoj sventa xkʼot ta jbeiltasvanej li ta steklumale. ¿Buchʼutik van mas laj yakʼbe xchʼul espiritu Jeova sventa sbeiltas li steklumale? Xi chal li Vivliae: «Li Josué xnichʼon Nune, la sta ep sbijil» (Deut. 34:9). Xi to chal xtoke: «La sventainbe yoʼnton li Gedeone» (Juec. 6:34). Xchiʼuk «li Davide lic ventainbatuc yoʼnton yuʼun li Espíritu yuʼun Mucʼul Diose» (1 Sam. 16:13). Skotol li viniketik taje, la spat yoʼontonik ti jaʼ chkoltaatik yuʼun chʼul espiritu sventa spasik li kʼusi mu spas yuʼunik ta yipal noʼox stukike (Jos. 11:16, 17; Juec. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50). w17.02 3:3-5

Jaʼ jun slekil kʼelobil kuʼuntik li jtakbol Pabloe. Yuʼun laj yichʼ ta mukʼ ti xuʼ snop stukik kʼusi tskʼanik li ermanoetike. Li moletik avie skʼan me xchanbeik stalelal Pablo kʼalal tstojobtasik junuk ermano kʼalal skʼan snop kʼusi tspase. Ta sjunul yoʼonton chakʼbeik yil li kʼusi chal Vivliae. Pe skʼan me pʼijikuk tajek yoʼ mu jaʼuk snopik li kʼusi skʼan spas li ermanoe. Yuʼun snaʼik ti jaʼ chil svokol mi muʼyuk lek bat ta nopel yuʼune. ¿Kʼusi chakʼ jchantik taje? Jaʼ ti xuʼ xkakʼbetik yil beiltaseletik ta Vivlia ta sventa li kʼusi yakal tsnuptane. Pe jaʼ me oy sderechoik xchiʼuk jaʼ me oy ta sbaik ti snop stukik li kʼusi tspasike. Mi lek kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike ta me stabeik sbalil. Jech oxal chaʼa, mi jsetʼuk me jnoptik ti voʼotik oy kabtel chkaʼitik sventa jnoptik li kʼusi skʼan spas junuk kermanotike. w17.03 2:11

Li Jtsop Jbeiltasvaneje yakʼoj ta ilel ti tsots tajek li xchʼunel yoʼontone, yuʼun ta sjunul yoʼonton chchol mantal xchiʼuk tstij koʼontontik yoʼ jechuk jpastik eke. ¿Mi ta jkoltatik ta spasel li vaʼ abtelal ti tsots tajek skʼoplale? Mi jech ta jpastike, xijmuyubaj me kʼalal xi chalbutik li Jesuse: «Ti kʼusi la apasbeik junuk li buchʼu mas bikʼit skʼoplal li kermanotak liʼe, voʼon la apasbeikun» (Mat. 25:34-40). Kʼalal muy batel ta vinajel li Jesuse muʼyuk laj yikta komel stuk li yajchankʼoptake (Mat. 28:20). Yuʼun snaʼoj ti koltaat yuʼun li chʼul espiritue, yuʼun li anjeletike xchiʼuk koltaat yuʼun Skʼop Dios sventa sbeiltas yajchankʼoptak kʼalal liʼ toʼox oy ta Balumile. Li avi eke, jaʼ jech tajek tskolta li tukʼil mosoile. Li Jtsop Jbeiltasvaneje tstsʼakli «batel li Chʼiom Chij ti mu ventauk bu xbate» (Apok. 14:4). Jaʼ yuʼun, kʼalal ta jchʼuntik li beiltasel chakʼbutik li Jtsop Jbeiltasvaneje, jaʼ ta jchʼunbetik o ta jtsʼaklitik li Jbeiltasvanej kuʼuntike, ti jaʼ li Jesuse. Jutuk xa me tajek skʼan xikʼutik batel li «ta nioʼ ti chakʼ kuxlejale», vaʼun chijkuxiutik me ta sbatel osil (Apok. 7:14-17). Mi junuk jbeiltasvanej liʼ ta Balumil xuʼ xakʼbutik li matanal taje. w17.02 4:17-19

Skʼan jpat koʼontontik ta stojolal li Jeovae; mu me jaʼuk jpat koʼonton ta jtuktik. Skʼan jkʼanbetik ti akʼo skoltautike akʼo mi tsots o mu toj masuk tsots li kʼusi la jnuptantike. ¿Kʼusi van ta jpastik mi oy kʼusi tsots chkat-o koʼontontike? ¿Mi ta van jpat koʼonton ta jtuktik noʼox xchiʼuk ti ta jchapan jtuktik jech kʼuchaʼal lek chkaʼitike? ¿O mi nopem van xkaʼitik ta jkʼeltik baʼyel li Vivliae xchiʼuk ti jaʼ jech ta jpastik kʼuchaʼal chale? Jech kʼuchaʼal liʼe, jnoptik noʼox ti oy jvokoltik ta skoj ti muʼyuk lek chaʼi kutsʼ kalaltik ti xijbat ta tsobajeletik o li ta asambleae. ¿Mi ta van jkʼanbetik beiltasel Jeova sventa jnaʼtik kʼusi ta jpastik? Jnoptik noʼox ti voʼne xa ta jsaʼ kabteltike, vaʼun ti jaʼ to la jtatike. ¿Mi ta van xkalbetik yajval abtelal ti skotol xemana chijbat ta jtsobajeltike, akʼo mi xibal sba ti mu jtatik li abtelale? Mu ventauk ti kʼusi ta jnuptantike, jvules ta joltik li beiltasel chal li teksto avie. w17.03 4:6