Oktuvre

«Chakʼ akʼo kuchuk kuʼuntik xchiʼuk [...] chakʼ spatobil koʼontontik li Diose» (Rom. 15:5). Jaʼ noʼox stuk xuʼ skoltautik lek li Jeovae, yuʼun xaʼibe smelolal ti kʼu yelan chkaʼi jbatike xchiʼuk snaʼoj ti kʼu yelan echʼem tal li jkuxlejaltike. Jech oxal jaʼ snaʼoj kʼuxi tskoltautik sventa xkuch kuʼuntik. Pe kʼalal chkalbetik Jeova ti akʼo skoltautik sventa xkuch kuʼuntike, ¿kʼuxi tstakʼ li j-orasiontike? Ta sjunul yoʼonton tskoltautik, yuʼun xi chal li Skʼope: «Chakʼ avilik [...] kʼuxi xuʼ xakolik sventa xuʼ xkuch avuʼunik» (1 Kor. 10:13). ¿Mi jaʼ van skʼan xal ti chchʼay jvokoltik li Jeovae? Bakʼintike tana, pe mase chakʼ kipaltik ‹sventa stsʼik kuʼuntik skotol li kʼusitike xchiʼuk ti ta muyubajeluk xkuch kuʼuntike› (Kol. 1:11). Snaʼoj lek bu kʼalal xuʼ kuʼuntik li Jeovae, ti bu kʼalal xuʼ yuʼun li jnopbentike xchiʼuk ti kʼu yelan chkaʼi jbatike. Jaʼ yuʼun, yoʼ tukʼuk-o xkakʼ jbatike muʼyuk me chakʼ jnuptantik li kʼusi mu xa xkuch kuʼuntike. w16.04 2:5, 6

Li Vivliae chchanubtasutik ti skʼan jchʼunbetik smantal li ajvaliletike, pe li buchʼu mas tsots skʼoplal skʼan jchʼunbetik smantale jaʼ «li Diose, maʼuk li krixchanoetike» (Ech. 5:29; Tito 3:1). ¿Kʼuxi tspas kuʼuntik taje? Li Jesuse laj yal jun beiltasel sventa jnaʼtik buchʼu ta jchʼunbetik smantal. Li beiltasel taje jaʼ li kʼusi chal li teksto avie. Kʼalal ta jtojbetik li kʼusitik jaʼ yuʼun Sesare jaʼ kʼalal ta jchʼunbetik smantal li ajvaliletike, kʼalal chkichʼtik ta mukʼ li yaj-abteltake xchiʼuk kʼalal ta jtojtik li patanetike (Rom. 13:7). Pe mi chalbutik j-abteletik ti mu jchʼunbetik smantal li Jeovae, lek me ta smelolal chkalbetik ti muʼyuk jech ta jpastike. Jech xtok, li voʼotike muʼyuk ta jtikʼ jbatik li ta politikae (Is. 2:4). Ta skoj ti jaʼ laj yakʼ ti akʼo oyuk ajvaliletik li Jeovae, skʼan me mu jkontraintik. Akʼo mi jech, muʼyuk bu ta jpastik saludar vandera, spasel omenaje o skʼejintael imno nasional o yan kʼusitik (Rom. 13:1, 2). Jech xtok, muʼyuk bu chbat jpastik votar, mi jaʼuk ta jkʼantik akʼo spasik votar ta jtojolaltik noxtok, muʼyuk chbat jsujtik ti akʼo lek spas yabtel li ajvaliletike xchiʼuk mi jaʼuk ta jlokʼestik li ta yabtelike. w16.04 4:1, 2

Jutuk mu skotoluk veltae xuʼ xchapaj kuʼuntik ta jtuktik noʼox li jkʼoptike. Akʼo mi jech, li Jesuse laj yal ti xuʼ xichʼ albel tsobobbail bakʼintike, jaʼ xkaltik, li moletike (Mat. 18:15-17). Li kʼusi laj yalbe skʼoplal Jesuse, maʼuk skʼoplal kʼalal chlik jutuk jkʼoptik xchiʼuk li kermanotaktike. ¿Kʼuxi jnaʼojtik? Yuʼun laj yal ti jaʼ jech skʼan xichʼ ilel «kʼuchaʼal jun jyanlum» xchiʼuk «kʼuchaʼal jun jtsobpatan» mi muʼyuk la sutes yoʼonton li jpasmulile. Pe jaʼ to me chichʼ lokʼesel ta tsobobbail mi laj xa ox yichʼ chiʼinel ta loʼil yuʼun li yermanoe, ti ta stojolal testigoetik la xchiʼin ta loʼile xchiʼuk ti la xchiʼinik ta loʼil ek li moletik ta tsobobbaile. Yuʼun li mulil laj yalbe skʼoplal Jesus ta Mateo 18:15 kʼalal ta 17 xuʼ te tsakal skʼoplal stikʼbel smul jun krixchano o ti jloʼlatik yantik ta skoj ti ta jkʼantik mas takʼine. w16.05 1:14

Li ta Vivliae muʼyuk chal mantaletik ta sventa li jujutos kʼusitik ta jkʼan ta jpastike. Jun skʼelobile jaʼ ta sventa ti kʼu yelan skʼan slap skʼuʼ spokʼ li yajtsʼaklomtak Kristoe. Taje jaʼ svinajeb ti pʼij li Diose. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun jelajtik kʼusi nopem xaʼiik spasel xchiʼuk kʼu yelan tslap skʼuʼ spokʼik li krixchanoetik ta spʼejel Balumile. Jech xtok, chjelilan jujun jabil. Ti lekuk cholbil talel ta Vivlia ti kʼu yelan skʼan jlap jkʼuʼ jpokʼtike, muʼyuk xa bu jtunel kuʼuntik avi jechuk li Vivliae. Jaʼ noʼox jech xtok ta sventa li abtelale, ti kʼu yelan ta jkʼel jbatik sventa mu xij-ipaje xchiʼuk ta sventa li chʼayob oʼontonale. ¿Kʼuxi van xuʼ lek xkʼot ta nopel kuʼuntik akʼo mi muʼyuk mantaletik ta sventa li kʼusi ta jkʼan ta jpastike? Voʼotik me oy ta jbatik ta snopel li kʼusitik ta jpastike xchiʼuk ti maʼuk ta jpastik li kʼusi ta jkʼan jtuktike. Jaʼ skʼan jnoptik ti kʼusitik lek chil li Jeovae xchiʼuk ti jaʼuk jech jpastik kʼuchaʼal tskʼane. Mi lek li kʼusi chkʼot ta nopel kuʼuntike ta me skoltautik (Sal. 37:5). w16.05 3:2, 6

Oy van tekstoetik o livroetik ta Vivlia ti toj lek chavile. Jlome jaʼ toj lek chilik li Evanjelioetike, yuʼun toj kʼupil sba chilbeik stalelal Jeova ti laj yakʼ ta ilel li Jesuse (Juan 14:9). Yantik xtoke jaʼ lek chaʼiik skʼelel li slivroaltak albil kʼopetike, jech kʼuchaʼal li Apokalipsis ti chalbe skʼoplal «li kʼusitik poʼot xa xkʼot ta pasele» (Apok. 1:1). Jech xtok, jtaoj spatobil koʼontontik li ta slivroal Salmoe xchiʼuk toj ep sbalil jtaojbetik li slivroal Proverbiose. Ta melel, jtunel me kuʼun jkotoltik li Vivliae. Pe maʼuk noʼox jkʼanojtik li Vivliae, yuʼun jkʼanojtik xtok li vunetik ti lokʼem ta Vivliae. Batsʼi toj ep sbalil chkiltik li veʼlil ta mantal chakʼbutik Jeova li ta livroetik chlokʼe, li ta foyetoetike, li ta revistaetike xchiʼuk li ta yan vunetike. Yuʼun jaʼ tskoltautik sventa nopol xkaʼi jbatik ta stojolal li Jeovae xchiʼuk mas me tstsatsub li xchʼunel koʼontontike (Tito 2:2). w16.05 5:1-3

Ep ta tos kʼu yelan tsjel jtalelaltik li chʼul espiritue. Jtose jaʼ ti tskoltautik ta xchanbel stalelal li Jesuse xchiʼuk ti jtsʼitestik li talelaletik chakʼ chʼul espiritue. June jaʼ li kʼanelale. Ta skoj ti jkʼanojtik li Diose ta jkʼan ta jchʼunbetik li smantale xchiʼuk chkakʼtik ti akʼo spatutike, yuʼun jnaʼojtik ti jaʼ sventa jlekilaltik li mantal chalbutike. Jech xtok, li chʼul espiritue jaʼ me chakʼ kipaltik sventa mu jchanbetik stalelal li balumil liʼe (Efes. 2:2). Kalbetik skʼoplal li jtakbol Pabloe. Li ta skeremale jaʼ la xchanbe stoyobbail li jnitvanejetik ta relijion yuʼun judaetike. Pe koliyal li chʼul espiritue la sjel li stalelale. Xi la stsʼiba ta tsʼakale: «Oy jtsatsal ta skotol ta sventa li buchʼu chakʼbun juʼele» (Filip. 4:13). Jaʼ me jech skʼan jpastik ek, skʼan me jkʼanbetik xchʼul espiritu li Jeovae, yuʼun jnaʼojtik ti chakʼbutik mi ta sjunul koʼonton ta jkʼanbetike (Sal. 10:17). w16.06 1:12

Sventa xkakʼtik ta ilel ti jaʼ noʼox stuk Dios chkiltik li Jeovae, jaʼ noʼox me skʼan xkichʼtik ta mukʼ. Mu me stakʼ xkichʼtik ta mukʼ yan diosetik xchiʼuk mu me stakʼ jkapbetik skʼoplal li melel yichʼel ta mukʼ Jeova xchiʼuk li kʼusitik jecheʼ chʼunbile o li kʼusitik chichʼ pasele. Yuʼun maʼuk noʼox ti stuk toyol skʼoplal li Jeovae xchiʼuk ti mas echʼem sjuʼele, ti jaʼ mu sta li yan diosetike, moʼoj, yuʼun jaʼ noʼox stuk melel Dios. Jech oxal, jaʼ noʼox skʼan xkichʼtik ta mukʼ. Jaʼ me baʼyel skʼan xkakʼ ta jkuxlejaltik li Jeovae. Jaʼ yuʼun, mi ta jkʼantik ti jaʼuk noʼox xkichʼtik ta mukʼe, skʼan me jkʼel jbatik ti mu yanuk-o kʼusi tsots skʼoplal xkaʼi ta jkuxlejaltike. ¿Kʼusi van xuʼ smakutik? Li ta Lajuneb Mantaletik laj yakʼ Jeovae te laj yal ti mu stakʼ xichʼik ta mukʼ yan diosetik li yajtuneltake, jaʼ xkaltik, ti mu stakʼ skejan sbaik ta stojolal santoetike (Deut. 5:6-10). Ep ta tos ti kʼu yelan chichʼik ta mukʼ yan diosetik li krixchanoetik avie, jlome mu jamaluk xvinaj ta ora. Pe li Jeovae muʼyuk jelem-o, jech-o chalbutik ti jaʼuk noʼox xkichʼtik ta mukʼe, yuʼun «jun noʼox, muʼyuc yan» Dios (Mar. 12:29). w16.06 3:10, 12

Kʼalal la sjakʼ Pedro ‹mi vukub to velta› skʼan xakʼ pertone, xi takʼbat yuʼun li Jesuse: «Muʼyuk chkalbot ti vukub to ta veltae, moʼoj, 77 to ta velta skʼan jech xapas». Li kʼusi chakʼ jchantik Jesuse jaʼ ti mu vokoluk xkaʼitik yakʼel pertone (Mat. 6:14, 15; 18:21, 22). Ta skoj ti jpasmulilutike yikʼaluk me jyayijesbetik yoʼonton li kermanotaktike. Jaʼ yuʼun, mi laj kakʼtik venta ti oy buchʼu la jyayijesbetik yoʼontone, skʼan me jchʼuntik li beiltasel ta Vivlia ta sventa taje. Albo ti akʼo yakʼot ta pertone xchiʼuk akʼo persa ta slajesbel yoʼonton (Mat. 5:23, 24). Ta melel, ta jtojtik ta vokol kʼalal chakʼutik ta pertone. Jaʼ me jech skʼan jpastik ta stojolal li kermanotaktik eke (1 Kor. 13:5; Kol. 3:13). Mi chkakʼtik ta perton li yantike, jaʼ jech chakʼutik ta perton li Jeova eke. Jaʼ yuʼun chaʼa, mi oy buchʼu chopol kʼusi laj yal o la spase, oyuk me xkʼuxul koʼontontik ta stojolal jech kʼuchaʼal tspas li Jeovae (Sal. 103:12-14). w16.06 4:15, 17

Li ta slajebal kʼakʼal liʼe yakʼoj jtos kabteltik li Jeovae, jaʼ ti jcholtik «li lekil aʼyejetik ta sventa li Ajvalilal» yuʼun Diose. Skʼan xkaltik batel «ta spʼejel balumil sventa xaʼi skotol li jteklumetike» (Mat. 24:14). «Li lekil aʼyejetik ta sventa li Ajvalilal» taje koʼol xchiʼuk «li lekil aʼyejetik ta sventa li slekil yutsil yoʼonton Diose». ¿Kʼu yuʼun jech chkaltik? Yuʼun skotol li bendision chakʼbutik li Ajvalilal yuʼun Diose jaʼ koliyal li slekil yutsil yoʼonton Jeovae (Ech. 20:24; Efes. 1:3). ¿Kʼu yelan la stojbe ta vokol slekil yutsil yoʼonton Dios li Pabloe? Jaʼ ti xmuyubaj noʼox la xchol mantale. ¿Mi jaʼ jech xijmuyubaj ta jcholtik mantal ek? (Rom. 1:14-15). Xuʼ jtabetik sbalil li slekil yutsil yoʼonton Dios manchuk mi jpasmulilutike. Jech xtok, la jchantik ti ep ta jtatik bendision yuʼun li slekil yutsil yoʼontone. Jech oxal, oy me kʼusi toj tsots skʼoplal jbainojtik ek, jaʼ ti xkalbetik krixchanoetik ti skʼanojutik li Jeovae xchiʼuk ti kʼusi skʼan spasik sventa stabeik sbalil li slekil yutsil yoʼonton Diose. w16.07 4:4, 5

Kʼalal jutuk xa ox skʼan xcham li Jesuse oxib to velta laj yalbe yajchankʼoptak ti jaʼ «ajvalil ta balumil» li Satanase (Juan 12:31; 14:30; 16:11). Sventa tsloʼla li krixchanoetike jaʼ tstunes li jecheʼ relijionetike. Jaʼ yuʼun toj ep krixchanoetik ti muʼyuk tstsakik ta mukʼ li albil kʼopetik ti jamal chakʼ ta ilel ti poʼot xa tajek xlaj li kʼusitik chopole (Sof. 1:14). Jamal xvinaj ti jaʼ ‹tsmakbe snopben› krixchanoetik li Satanase (2 Kor. 4:3-6). Ta skoj taje ep buchʼutik mu skʼan xchikintaik kʼalal chkalbetik ti poʼot xa xlaj li kʼusitik chopole xchiʼuk ti yakal xa ch-ajvalilaj li Kristoe. Jech xtok, mu kʼusi sventaik-o li albil kʼopetik ta Vivliae, pe mu me xkakʼ xchibajesutik ti vaʼ yelan stalelalike. w16.07 2:11, 12

Kʼalal slekom sbaik li jun kerem xchiʼuk jun tsebe, mas to chlik skʼan sbaik tajek, vaʼun tsnop chnupunik. Kʼalal mi kʼot skʼakʼalil chnupunike xchiʼuk mi laj yil ta sba velta slekom li kereme toj kʼupil sba tajek chil xchiʼuk solel xmuyubajik tajek. Jaʼ la slikes nupunel li Jeovae, jaʼ yuʼun tskʼan ti lekuk xbat xchiʼuk ti xmuyubajikuk noʼox skotol li buchʼutik nupunemike. Jech oxal yakʼoj lekil tojobtaseletik li ta Vivliae (Prov. 18:22). Akʼo mi jech, jkotoltik jpasmulilutik. Jaʼ yuʼun jamal chal Vivlia ti buchʼutik ta xnupunike «chil tsots svokol stukik» (1 Kor. 7:28). ¿Kʼusi van skʼan spasik sventa mu xil ep svokolik li yajtsʼaklomtak Kristo ti nupunemike? ¿Kʼusi van skʼan spasik sventa lekuk xbat li snupunelike? Li Vivliae chchanubtasvan ti tsots skʼoplal skʼan xichʼ akʼel ta ilel li kʼanelale. Pe oy jaytosuk kʼanelal ti skʼan xakʼbe sbaik ta ilel li nupultsʼakaletike. June jaʼ ti kʼu yelan jkʼanoj li kamigotaktike, li yane jaʼ ti kʼu yelan skʼanoj sbaik li jun vinik xchiʼuk jun antse. Mi oy yalab xnichʼnabike skʼan xakʼik ta ilel li yan xtoke, jaʼ ti kʼu yelan jkʼanoj li kutsʼ kalaltike. Pe li kʼusi mas tsots skʼoplal sventa lekuk xbat li nupunele, jaʼ ti skʼan sbaik jech kʼuchaʼal chal li Vivliae. w16.08 2:1, 2

Li Timoteoe chanem xa ox lek li ta cholmantale. Pe, ¿kʼu yuʼun albat ti skʼan skʼel lek ti kʼu yelan chchol mantale? Yuʼun chjel li krixchanoetike xchiʼuk chjel li kʼusitik tsnuptanike. Jaʼ yuʼun mi tskʼan ti xchikintabat yuʼun krixchanoetike, skʼan me skʼel lek ti kʼu yelan chchol mantale xchiʼuk ti kʼu yelan chchanubtasvane. Skʼan me jech jpastik ek. Kʼalal chijbat ta cholmantale, xuʼ van oy ep krixchanoetik muʼyuk te ta jtatik li ta snaike. Bakʼintik xtoke te oy ta snaik, pe mu xuʼ xij-och ti bu nakalike, yuʼun oy buchʼu chchabi li yochebal snaike. Mi jech la jnuptantike xuʼ van skʼan jelajtik kʼu yelan skʼan jcholtik mantal sventa jchiʼintik ta loʼil li krixchanoetike. Ep tajek ermanoetike tskʼupinik xcholel mantal ti bu oy ep krixchanoetike, jech kʼuchaʼal ta skotleb trenetik, ta skotleb karoetik, ta chʼivitetik xchiʼuk ta parkeetik. w16.08 3:14-16

Li Jeovae ta smiyonal xa noʼox yakʼoj kermanotaktik ta spʼejel Balumil ti oyutik ta yoʼontonike xchiʼuk ti tspat koʼontontike (Evr. 12:12, 13). Jaʼ jech la spatbe sba yoʼontonik li baʼyel yajtsʼaklomtak Kristoe. ¿Kʼuxi xuʼ jpastik jech ek li avie? Kʼalal yakal tstsalik jteklum Amalec li j-israeletike, laj yikbeik skʼob Moises li Aaron xchiʼuk Hure (Éx. 17:8-13). Jaʼ me jech skʼan jpastik ek, skʼan me jkʼeltik kʼuxi xuʼ jtsatsubtas li kermanotaktike xchiʼuk ti jkoltatike. Jech kʼuchaʼal liʼe, jpatbetik me yoʼontonik li buchʼu chil svokolik ta skoj ti oy xa sjabilalike, ti ip noʼox chaʼiike, ti chkontrainat yuʼun yutsʼ yalalike, ti stuk chaʼi sbaike o ti oy buchʼu chcham yuʼunike. Jtsatsubtastik me xtok li kerem tsebetike, yuʼun nopajtik noʼox chichʼik sujel ta spasel li kʼusi chopole o ti jaʼuk xbat ta yoʼontonik saʼel li kʼusitik ta sba balumile (1 Tes. 3:1-3; 5:11, 14). Jkʼeltik lek kʼuxi xuʼ jkolta ta sjunul koʼontontik li kermanotaktik kʼalal te oyutik ta salone, kʼalal ta jcholtik mantale, kʼalal jmoj chijveʼe o kʼalal ta jkʼopontik ta telefonoe. w16.09 1:13, 14

¿Kʼu yuʼun skʼan lekuk xvinaj li jkʼuʼ jpokʼtik ta jlaptike? Jaʼ ta skoj ti kichʼojtik ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk li krixchanoetik ti bu ta jcholtik mantale, sventa xichʼ kʼupil kʼoptael li jchʼul Diostike xchiʼuk li mantal ta jcholtike (Rom. 13:8-10). Toj tsots me skʼoplal ti jechuk jpastike, mas to kʼalal chijbat ta jtsobajeltik xchiʼuk ta cholmantale. Yuʼun skʼan me jamaluk xvinaj ti kichʼojtik ta mukʼ Diose (1 Tim. 2:10). Melel onoʼox chaʼa, yikʼaluk van lek xvinaj jlomuk jkʼuʼ jpokʼtik ta skoj ti yan-o bu oyutike, pe yikʼaluk van ta yan lume mu lekuk xvinaj. Jaʼ yuʼun mu ventauk bu jlumaltik li stestigoutik Jeovae, skʼan me jkʼeltik lek ti kʼu yelan ta jlap jkʼuʼ jpokʼtike sventa mu chopoluk xaʼi sba kuʼuntik li yantike. Kʼalal chijbat ta asambleae skʼan me lekuk jkʼuʼ jpokʼtik xchiʼuk ti lekuk noʼox xvinaje. Mu me jaʼuk jchanbetik ti kʼu yelan tslap skʼuʼ spokʼ li buchʼutik muʼyuk chtunik ta stojolal Jeovae. Yuʼun mi lek noʼox sba li jkʼuʼ jpokʼtike xijmuyubaj noʼox me chkaltik skotol ora ti jaʼutik stestigo Jeovae xchiʼuk ta jcholtik mantal. w16.09 3:7, 8

Li kʼusi laj yal Pablo taje kʼun ta aʼyel. Jamal jnaʼojtik ti muʼyuk tsvaʼan sba stuk li jpʼej nae. Yuʼun oy buchʼu la snop ti kʼu yelan tsvaʼane. Mi oy buchʼu mu xchʼun lek li kʼusi chal Vivliae, ¿kʼuxi xuʼ xarasonaj xchiʼuk? Baʼyel jakʼbo kʼusi xchʼunoj xchiʼuk akʼo venta baʼyel kʼusi oy ta yoʼonton (Prov. 18:13). Mi lek xaʼi li siensiae xuʼ xavalbe ti tukʼ onoʼox chalbe skʼoplal siensia ek li Vivliae. Pe mi jaʼ tskʼupin li sloʼil xkuxlejal krixchanoetike, akʼbo yil ti xuʼ jpat lek koʼontontik yuʼun li loʼiletik ta Vivliae xchiʼuk li albil kʼopetike. Yan xtoke jaʼ mas lek chaʼiik mi chavakʼbe yil junuk teksto ti jaʼ chkoltaat sventa masuk xmuyubaj ta xkuxlejale. Kʼalal jeche, xuʼ xavakʼbe yil junuk tojobtasel li ta Mantaletik ta Vitse. Kʼalal mi lachiʼin ta loʼil junuk krixchanoe teuk me ta ajol ti maʼuk sventa ta jsaʼtik kʼope. Ta jkʼantik ti junuk noʼox yoʼonton xaʼi sba kuʼuntike xchiʼuk ti xchanik li Vivliae. Jaʼ yuʼun, kʼalal oy kʼusi chajakʼbee akʼo vinajuk ti avichʼoj ta mukʼe xchiʼuk lek me xachikinta li kʼusi chale. Ta slekiluk avoʼonton xavalbe li kʼusi achʼunoje. Mas to jech skʼan xapas mi abankil o avix toe. Mi jech chapase, mas me oy ta yoʼonton chchikinta li aloʼile. w16.09 4:14-16

¿Kʼuxi xuʼ jkoltatik sventa junuk noʼox yoʼonton xaʼi sbaik li buchʼutik chtalik ta jtsobobbailtike? Skʼan xiuk jnoptike: «Ti xibat ta yan lum voʼone, ¿kʼu yelan ta jkʼan tsakel ta venta?» (Mat. 7:12). Mu me jnoptik ti ta ora chnop chaʼiik jlumaltik li buchʼutik yan-o slumalike. Jaʼ jech, yikʼaluk van mu xkaʼibetik lek smelolal ta slikebal ti kʼu yelan snopbenike o ti kʼu yelan stalelalike. Jaʼ mas lek ti jtsaktik ta venta ti jelel stalel xkuxlejalike, jaʼ mu stakʼ mi xi chkaltike: «¿Kʼusi to ora chnop chaʼiik li kuxlejal liʼe?». Pe, ¿kʼuxi xuʼ xkojtikintik lek li jyanlumetike? June jaʼ ti jchʼakbetik yorail sventa jchanbetik skʼoplal li slumalike xchiʼuk ti kʼusi nopem xaʼiik tee. Kʼalal ta jpastik li yichʼel ta mukʼ Jeova ta kutsʼ kalaltike, jsabetik skʼoplal li kʼusi nopem xaʼiik li buchʼutik yan-o slumalik ti liʼ oyik ta jlumaltike xchiʼuk li ta jtsobobbailtike. Yan ti kʼusi stakʼ jpastik xtoke jaʼ ti xkikʼtik batel ta veʼel ta jnatike. Yuʼun «laj xa sjam Dios li tiʼ na sventa xchʼunel oʼontonal ta sventa li jyanlumetike» (Ech. 14:27). Jech oxal, jchanbetik stalelal li Jeovae: kikʼ batel ta jnatik li jyanlumetike, mas to «li buchʼutik koʼol xchʼunel koʼontontik jchiʼuktike» (Gal. 6:10; Job 31:32). w16.10 1:15, 16

Li buchʼu toj lek skʼan jchanbetik stalelale jaʼ li Jesuse. Yuʼun spajebal xa noʼox tsatsal preva kuch yuʼun sventa tukʼ yoʼonton xakʼ sba ta stojolal li Jeovae. ¿Kʼuxi kuch yuʼun? Xi laj yal li Pabloe: «Kuch yuʼun milel ta jtel teʼ sventa vokolil xchiʼuk li kʼexlaltasel ta sventa li xkuxetel oʼontonal ti te akʼbil ta yelovale, jech xtok choti xa ta xokon chotlebal sventa ajvalilal yuʼun Dios ta batsʼikʼob» (Evr. 12:2). Jech oxal xi albatik yuʼun Pablo li yajtsʼaklomtak Kristoe: ‹Kʼelik lek li buchʼu kuch yuʼun skotole›. Ta skoj ti tukʼ yoʼontonik li yajtsʼaklomtak Kristo ta voʼnee, laj yichʼik milel ek, june jaʼ li Antipase (Apok. 2:13). Pe laj xa yichʼ smotonik, jaʼ muʼyuk to li baʼyel yajtuneltak Jeova ti spatoj yoʼonton chkuxiik liʼ ta Balumile (Evr. 11:35). Kʼalal te xa ox van kʼuk sjalil slikel ta Ajvalil ta 1914 li Jesuse, li buchʼutik chamemik ti tʼujbil chbatik ta vinajele laj yichʼik chaʼkuxesel sventa xkuxiik ta vinajel. Ta tsʼakale jmoj tsventainik Balumil xchiʼuk li Jesuse (Apok. 20:4). w16.10 3:12

Jlom totil meʼiletike muʼyuk tspatbeik yoʼonton li yalab xnichʼnabike, yuʼun muʼyuk laj yichʼik patbel yoʼonton yuʼun stot smeʼik ek. Akʼo mi tskʼanik patbel yoʼontonik li mukʼta krixchanoetike, pe muʼyuk buchʼu chpatbat yoʼontonik. Jech xtok, chalik ti muʼyuk la chkʼupil kʼoptaatik li ta yabtelike. Ep kʼusitik xuʼ jpastik sventa jpatbetik yoʼonton li yantike. Xuʼ jkʼupil kʼoptatik ta skoj ti oy kʼusi lek bat ta pasel yuʼune o ta skoj li slekil talelaltake. Xuʼ jpatbetik yoʼonton xtok kʼalal chat yoʼontonike o kʼalal chchibaj yoʼontonike (1 Tes. 5:14). Ta skoj ti te onoʼox jchiʼuktik li kermanotaktike, toj ep butik xuʼ jpatbetik yoʼonton kʼalal lekik kʼusi chkalbetike (Ecl. 4:9, 10). Jaʼ yuʼun xi jakʼbe jbatike: «¿Mi chkalbe van yantik ti kʼu yuʼun jkʼanojane xchiʼuk ti toj ep sbalil chkilane? ¿Mi nopoltik noʼox jech chkalbeik?». Jvules ta joltik ti xi chal li Vivliae: «Jun to yutsil [li jkʼopojeltik] me ta yorail [noʼoxe]» (Prov. 15:23). w16.11 1:3-5

Xi laj yalbe skʼoplal yajtuneltak li Diose: «Ta xlic jtsobic, jaʼ jech chcʼotic jech chac cʼu chaʼal chijetic ta scoral» (Miq. 2:12). Jech xtok, laj yal ti chkʼot skʼakʼalil ti jmoj ch ichʼat ta mukʼ yuʼun yajtuneltak ta skoj ti chojtikinik li kʼusi melel ta sventa Vivliae. Xi laj yale: «Ta xcacʼ puru lequil cʼop chlocʼ ta yeic ep cristianoetic ta jujun lum, yuʼun jech xuʼ chlic scʼanbicun vocol, vuʼun li Mucʼul Diosune; yuʼun jech coʼol chlic tunicuc cuʼun scotolic» (Sof. 3:9). ¿Mi mu jechuk ti ta jtojtik tajek ta vokol ti xuʼ lek jmoj tsobol chkichʼtik ta mukʼ li Jeovae? Ta skoj ti la xchʼunik beiltaseletik ta Skʼop Dios li yajtsʼaklomtak Kristo ta baʼyel sigloe, jmoj oyik, jun yoʼontonik xchiʼuk sak li tsobobbailetike (1 Kor. 1:10; Efes. 4:11-13; 1 Ped. 3:8). Li avi eke jmoj oyutik, lek chapalutik xchiʼuk ta jcholtik mantal ta spʼejel Balumil. w16.11 2:16, 18

Epal krixchanoetik li ta slikebaltik tal siglo ta jkʼakʼaliltike xuʼ toʼox xchanik Vivlia ta griego o ta latín kʼop. Jaʼ yuʼun xuʼ toʼox skoʼoltasik li kʼusi chakʼ ta chanel li relijionetik xchiʼuk li kʼusi chal Vivliae. Jech oxal, kʼalal laj yakʼik venta junantik ti mu jechuk chal ta Vivlia li kʼusi chakʼik ta chanel li relijionetike muʼyuk la xchʼamik. Pe toj xibal sba kʼalal chalbeik batel yantik li kʼusi chchanike, yuʼun mi jech tspasike xuʼ xichʼik-o milel. Pe ta tsʼakale muʼyuk xa lik kʼopojikuk ta griego o ta latín kʼop li krixchanoetike. Jech xtok, li jnitvanejetik ta relijione muʼyuk xakʼik ti sjelubtasik ta skʼop stukik Vivlia li krixchanoetike. Mi oy buchʼu mu skʼan xchʼam li kʼusi chakʼik ta chanel ta relijione chakʼbeik kastigo. Jaʼ yuʼun li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajel ti tukʼ yakʼoj sbaike, ta mukul la tstsob sbaik ta jujutsop, pe li yantike mi jsetʼuk stakʼ stsob sbaik. Li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajel ti «paleoxuk» xi skʼoplalike mu xuʼ lek chapal xichʼik ta mukʼ li Diose. Taje jaʼ ta skoj ti jaʼ oy ta skʼob krixchanoetik li Mukʼta Babiloniae. w16.11 4:8, 10, 11

Skʼan xkakʼtik persa sventa mu jpastik tsatsal muliletik jech kʼuchaʼal tspasik toʼox li jnaklejetik ta Korintoe. Mu me stakʼ jnoptik ti chakʼbutik ta ilel slekil yutsil yoʼonton Dios xchiʼuk ti chakʼutik ta perton mi jech-o ta jpastik tsatsal muliletike. Pe xuʼ van xi jakʼbe jbatike: «¿Kʼu yelan skʼan xkil li muliletik ti muʼyuk tsots chilik li yantike? ¿Mi jpʼel ta koʼonton chkakʼ persa ta xchʼunbel smantal Jeova skotol ora?» (Rom. 6:14, 17). Jnopbetik skʼoplal li jtakbol Pabloe. Xi la stsʼibae: «Li voʼone bekʼet noʼox kichʼoj, chonbilun ta stojolal mulil». Laje xi to laj yale: «Yuʼun li kʼusi ta jkʼan ta jpase, maʼuk ta jpasilan; yan li kʼusi jpʼajoje jaʼ ta jpas» (Rom. 7:14, 15). Manchuk mi muʼyuk yakal tspas li kʼusitik chal ta 1 Korintios 6:9 kʼalal ta 11, laj yakʼ venta ti tspas onoʼox mulile. Tskʼan tspas li kʼusi lek chil Diose, jech oxal laj yakʼ persa spasel li kʼusi leke (Rom. 7:21-23). Skʼan jchanbetik li stalelale xchiʼuk kakʼtik persa ti jchʼunbetik smantal li Jeovae. w16.12 1:15, 16

Li kʼusi baʼyel skʼan jpastik kʼalal oy kʼusi ta jvul-o koʼontontike, jaʼ ti jkʼopontik Jeova ta sjunul koʼontontike, jaʼ jech chkakʼbetik sbain li jvokoltike. Kʼalal oy kʼusi ta jvul-o koʼontontike, oy ta yoʼonton tskʼan snaʼ kʼu yelan chkaʼi jbatik li Jtotik ta vinajele. Mi laj xa jpastik bu kʼalal xuʼ kuʼuntik sventa stsal kuʼuntik li jvokoltike, mu xa me jvul-o koʼontontik mas (Sal. 94:18, 19). Jech kʼuchaʼal chal Filipenses 4:6 xchiʼuk 7, ¿kʼuxi tstakʼ j-orasiontik Jeova kʼalal ep ta velta ta jkʼopontik ta sjunul koʼontontike? Xuʼ tskoltautik sventa junuk noʼox koʼontontik. Jech xtok, xuʼ tskoltautik sventa mu jnoptik kʼusitik chopol xchiʼuk tskoltautik sventa lekuk noʼox xkaʼi jbatik. Kʼalal ta jpastik orasion ta skoj ti oy jvokoltike o ta skoj ti oy kʼusi ta jxiʼtatike, chakʼbutik jun oʼontonal li Diose. Epal ermanoetike jech yaʼiojik kʼalal tskʼoponik li Jeovae, xuʼ jech chkaʼi jbatik ek. Kʼusiuk noʼox li jvokoltike xuʼ tskoltautik li ‹jun oʼontonal chakʼ Diose›. Li Jeovae chalbutik ti mu xijxiʼe, yuʼun chchiʼinutik sventa chakʼ kipaltik xchiʼuk sventa tskoltautik (Is. 41:10). Xuʼ jpat koʼontontik ta melel ti tskoltautike. w16.12 3:3, 4

Li Moisese kʼot ta nopel yuʼun ti tspʼaj li kʼulejal ta Ejiptoe xchiʼuk «jaʼ la stʼuj ti akʼo yichʼ ilbajinel xchiʼuk li steklumal Diose, jaʼ muʼyuk la stʼuj ti akʼo skʼupin kʼuk sjalil li mulile» (Evr. 11:25, 26). Jchanbetik me li stukʼil yoʼonton Moisese xchiʼuk li yan yajtuneltak Diose xchiʼuk kakʼtik ta ilel ti oy sbalil chkiltik ti xuʼ jtʼuj jtuktik li kʼusi ta jpastik sventa li kʼusi tskʼan yoʼonton Diose. Xuʼ van jaʼ mas kʼun chkaʼitik ti jaʼ snop yan krixchano li kʼusi ta jpastike. Pe mi jech ta jpastike, oy me kʼusi ta jchʼaytik ti toj ep sbalile. ¿Kʼusi van skʼoplal taje? Li Vivliae te chalbe skʼoplal ta Deuteronomio 30:19 xchiʼuk 20. Li ta versikulo 19 chal ti Diose laj yalbe j-israeletik ti oy ep ta tos kʼusitik xuʼ stʼuj spasike. Xchiʼuk li ta versikulo 20 chal ti kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike jaʼ te chakʼik ta ilel ti kʼu to yepal skʼanojik li Jeovae. Li voʼotik eke, xuʼ jnop jtuktik mi jaʼ chkichʼtik ta mukʼ li Jeovae. Mi jech la jnop ta jpastike, ta me jtunestik li kʼusi ep sbalil oy kuʼuntike, ti jaʼ ti jnop jtuktik kʼusi ta jpastik sventa xkichʼtik ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk ti xkakʼtik ta ilel ti kʼu to yepal jkʼanojtike. w17.01 2:10, 11

Li Jeovae tskʼan lekuk jtunestik li kʼusitik lek xijtojob spasele xchiʼuk ti jaʼ yakʼojbutike, taje jaʼ ta skoj ti skʼanojutike xchiʼuk tskʼan ti xijmuyubaj noʼoxe. Pe snaʼoj xtok ti oy kʼusitik mu spas kuʼuntike. Jech kʼuchaʼal liʼe, mu xchʼaybe kuʼuntik skʼoplal ti muʼyuk jtukʼiltike, mu xchʼay kuʼuntik ti jmulavilutike xchiʼuk li lajelale (1 Rey. 8:46). Jech noxtok, mu stakʼ jpajestik li kʼusi tspas yan krixchanoetike, yuʼun jkotoltik oy ta jbatik snopel li kʼusi ta jpastike. Akʼo mi toj ep xa kʼusi jnaʼtik xchiʼuk xkojtikintik, pe li ta sat Jeovae xijkoʼolaj kʼuchaʼal uni olol (Is. 55:9). Jaʼ me kakʼtik-o sbeiltasutik li Jeovae. Jech noxtok, skʼan me jpat koʼontontik ti jaʼ tskoltautik xchiʼuk jaʼ me tspas li kʼusi mu spas kuʼuntike. Pe jaʼ me tskʼan Jeova xtok ti xijtojobuk ta xchapanel jkʼoptike xchiʼuk ti jkoltatik li yantike. Ta jaypʼeluk noʼox kʼope, skʼan jpat koʼontontik ta stojolal li Jeovae, ti jpastik li kʼusi leke xchiʼuk ti tukʼ xkakʼ jbatike. w17.01 1:2-4

Xuʼ me jchanbetik Barzilai ti jaʼ li stukʼil amigo li ajvalil Davide. Kʼalal 80 xa ox sjabilale albat ti akʼo xbat li ta snail spasobmantal li Davide sventa te chventainat-o. Li Barzilaie snaʼoj ti jaʼ jun mukʼta matanale. Pe jaʼ la skʼan ti akʼo xbat li xnichʼon ti jaʼ li Quimame (2 Sam. 19:31-37). ¿Kʼu yuʼun muʼyuk xchʼam li kʼusi albat yuʼun David li Barzilaie? ¿Mi yuʼun van mu kʼusi skʼan sbain o mi yuʼun van jun xa noʼox yoʼonton tskʼan chkuxi? Moʼoj, ti kʼu yuʼun muʼyuk la xchʼam li Barzilaie, jaʼ ti bikʼit yakʼoj sbae. Yuʼun snaʼoj ti mu xa xuʼ yuʼune xchiʼuk ti mu xa spas yuʼun skotol ta skoj ti mol xae (Gal. 6:4, 5). Skʼan me bikʼit chkakʼ jbatik jech kʼuchaʼal li Barzilaie. Mu me jaʼuk xbat ta koʼontontik li kʼusi ta jkʼan ta jtatike o ti jkoʼoltas jbatik xchiʼuk li yantike, jaʼuk xkakʼ ta koʼontontik ti xkakʼbetik li kʼusi mas lek oy kuʼuntik li Jeovae. Taje jaʼ me mas tsots skʼoplal, jaʼ mu sta li abtelal chij-akʼbat ti tsotsik skʼoplale o ti lekuk ojtikinbilutike (Gal. 5:26). Mi bikʼit chkakʼ jbatike, jmoj me chij-abtejutik xchiʼuk li kermanotaktike sventa xkichʼtik ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk ti jkoltatik li yantike (1 Kor. 10:31). w17.01 4:5, 6

Stuk noʼox jech li Jpasvanej kuʼuntike. Batsʼi lek ta jyalel skotol li spasbene (Jer. 10:12). Li Jeovae lek pʼij ti kʼu yelan laj yakʼbe spajeb skotol li spasbene. Laj yakʼ mantaletik ta sventa ti kʼutik yelan ch-abtej li kʼusitik oy ta vinajelbalumile (leyes de la naturaleza), xchiʼuk mantaletik sventa talelal. Ti jech laj yakʼe jaʼ sventa lekuk xchapetuk ti kʼu yelan ch-abtejike (Sal. 19:7-9). Laj yakʼanbe yavil xchiʼuk yabtel skotol li spasbene. Jech kʼuchaʼal liʼe, li mantal ta sventa gravedade jaʼ sventa mu xnamaj batel ta Balumil li atmosferae, ti jaʼ li xpix Balumile. Jech xtok, jaʼ sventa mu xlokʼ ta yavil li nabe. Muʼyuk kuxlejal jechuk ti chʼabaluk gravedade. Ta skoj ti yakʼojbe noʼox spajeb skotol li Jeovae lek ch-abtej li kʼusitik oye. Skotol taje jaʼ chakʼ ta aʼiel ti oy srasonal kʼu yuʼun la spas Balumil xchiʼuk krixchanoetik li Jeovae. Kʼalal ta jcholbetik mantal li krixchanoetike xuʼ xkakʼbetik-o yojtikinik Jeova ta skoj li kʼusitik pasbile (Apok. 4:11). w17.02 1:4, 5

Li Vivliae chal ti koltaat yuʼun jun «banquilal yajsoldado» Jeova li Josuee, taje jaʼ sventa spas kanal ta paskʼop ta stojolal li jkanaanetike (Jos. 5:13-15; 6:2, 21). Li Vivliae chal xtok ti kʼusi kʼot ta pasel ta tsʼakal kʼalal jaʼ tsbeiltas steklumal Dios li Ajvalil Esekiase. Li epal soltaroetik ta Asiriae laj yalik ti tslajesik li Jerusalene. Pe ta jun noʼox akʼobal «ital yajʼalmantal Mucʼul Dios; la smil voʼob slajunvinic ta mil (185,000) asiriaetic» (2 Rey. 19:35). Li anjeletike toj tukʼik. Pe li krixchanoetik ti laj yichʼik koltaele maʼuk tukʼil krixchanoetik. Jech kʼuchaʼal liʼe, ta jun veltae li Moisese muʼyuk xichʼ ta mukʼ li Jeovae (Núm. 20:12). Li Josuee muʼyuk bu skʼanbe koltael Dios kʼalal la spas trato xchiʼuk li jgabaonetike (Jos. 9:14, 15). Li ajvalil Esekiase te van kʼuk sjaliluk ti toyba la spas sba eke (2 Crón. 32:25, 26). Akʼo mi jpas muliletik li viniketik taje, li j-israeletike skʼan xchʼunbeik smantal. Li j-israeletike xuʼ van laj yakʼik venta ti tstunes yaj-anjeltak Jeova sventa tskolta li buchʼutik chbeiltasvane. Jamal xvinaj ti jaʼ Jeova li buchʼu tsbeiltas li steklumale. w17.02 3:7-9

¿Kʼu yelan chichʼ ichʼel ta mukʼ li jun krixchanoe? Jaʼ ti chichʼ tsakel ta ventae. Li buchʼu chkichʼtik ta mukʼe jaʼ li krixchanoetik ti oy kʼusi tsots spasojike o ti tsots yabtelike. Li ta Apokalipsis 5:13 chal ti «buchʼu te chotol li ta chotlebal sventa ajvalilale xchiʼuk li Chʼiom Chije» staik-o ti xichʼik ichʼel ta mukʼe. «Li buchʼu te chotol li ta chotlebal sventa ajvalilale», jaʼ li Jeovae. Li ta kapitulo 4 ta Apokalipsise te chichʼ albel skʼoplal jtsop kuxlejaletik ti mu xvinaj ta kʼelele xchiʼuk ti chichʼik ta mukʼ li Jeovae, «ti jaʼ li buchʼu kuxul-o sbatel osile», ¿kʼu yuʼun ti jech chichʼik ta mukʼe? Xi chalike: «Xata-o albel amukʼulal, ichʼel ta mukʼ xchiʼuk oy ajuʼel Jeova Dios kuʼunkutik, yuʼun voʼot la apas skotol li kʼusitike, oy skotol xchiʼuk laj yichʼ pasel skotol ta skoj ti jech la skʼan avoʼontone» (Apok. 4:9-11). w17.03 1:1, 2

Li epal krixchanoetik avie jaʼ tspasik li kʼusi chal yoʼontonik kʼalal oy kʼusi tsnop tspasike. Pe taje toj xibal me sba. Li Vivliae jamal chalbutik ti mu jaʼuk jpastik li kʼusi chal koʼontontike o ti kʼu yelan chkaʼi jbatike, yuʼun jpasmulilutik. Mu stakʼ jpat koʼontontik yuʼun li koʼontontike, jaʼ ta skoj li kʼusi chal Vivlia liʼe: «Toj chopol, jaʼ noʼox ven jloʼlavanej ta scotol» (Jer. 17:9). Jech xtok, li Vivliae chalbe skʼoplal epal krixchanoetik ti chopol kʼusi kʼot ta stojolalik ta skoj ti jaʼ la xchʼunik li kʼusi chal yoʼontonike (1 Rey. 11:9, TNM; Jer. 3:17; 13:10, Ch). Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi van xuʼ xkʼot ta jtojolaltik mi jaʼ ta jchʼuntik kʼusi chal koʼontontik o mi jaʼo chij-ilinutik kʼalal ta jnop kʼusi ta jpastike? Xuʼ van mu lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik (Prov. 14:17; 29:22). Jech xtok, xuʼ van mu lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik mi jaʼo chibajem koʼontontike (Núm. 32:6-12; Prov. 24:10). Jech oxal chaʼa, kʼalal oy kʼusi ta jnop ta jpastike, mu me xkakʼ stsalutik ti kʼu yelan chkaʼi jbatike. w17.03 2:12, 13

Ta skoj ti jpas mulilutike, ep kʼusi chopol ta jpastik. Jaʼ yuʼun ta jtojbetik tajek ta vokol Jeova ti la stak tal Xnichʼon sventa spojutike xchiʼuk ti chakʼbutik perton ta sjunul yoʼontone. Mi bikʼit chkakʼ jbatik xchiʼuk mi la jsutes koʼontontike ta me xakʼutik ta perton li Jeovae. Jech xtok, jnaʼojtik lek ti «mu sta jech yepal chacʼ jtojtic jech chac cʼu chaʼal yepal jchopoliltique» (Sal. 103:10). Akʼo mi jech, li Jeovae tskʼan ti xijtun ta stojolal ‹ta sjunul koʼontontike› (1 Crón. 28:9). Li buchʼu ta sjunul yoʼonton chtun ta stojolal Diose, skʼanoj ‹ta sjunul yipal› li Jeovae xchiʼuk oy ta yoʼonton chichʼ ta mukʼ ta sbatel osil. Kʼalal oʼontonal xi li Vivliae, jaʼ chalbe skʼoplal ti kʼu kelantik ta melele. Taje te kapal skʼoplal li kʼusi ta jnoptike, li kʼusi lek chkaʼitike, li kʼusi ta jnop ta jpastik ta tsʼakale xchiʼuk li kʼusi tstij koʼontontik ta spasel li kʼusitike. Akʼo mi jpas mulilutik, xuʼ me xkichʼtik ta mukʼ Jeova ta sjunul koʼontontik. Chijtun ta stojolal ta skoj ti jech ta jkʼantik ta melele, maʼuk ta skoj ti oy ta jbatik spasel chkaʼitike o ta skoj ti jech nopemutik spasele (2 Crón. 19:9). w17.03 3:1, 3

Skʼan jchabi jbatik kʼalal lek chbat jkuxlejaltike xchiʼuk kʼalal oy buchʼu tskʼupil kʼoptautike. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun ti kʼu yelan chkakʼtik ta ilel jtalelaltike jaʼ te chvinaj li kʼusi oy ta koʼontontike. Jech kʼuchaʼal liʼe, xuʼ van jun ermanoe lek la xchapan sba sventa sjelubtas li sdiskursoe. Vaʼun xuʼ van ep buchʼutik tskʼupil kʼoptaik ta skoj ti toj lek laj yakʼ li mantale. ¿Kʼu van yelan chaʼi sba mi jech laj yichʼ kʼupil kʼoptaele? Kʼalal tskʼupil kʼoptautike, skʼan me jvules ta joltik li kʼusi laj yal Jesus liʼe: «Kʼalal mi laj xaʼox apasik skotol li kʼusitik akʼbil ta abaik spasele, xi xavalike: ‹Mosoilunkutik ti mu kʼusi xitunkutik-oe. Li kʼusi la jpaskutike jaʼ onoʼox li kʼusi skʼan jpaskutike›» (Luk. 17:10). Jvules ta joltik ti kʼalal lik stoy sba li Esekiase, muʼyuk xa la stojbe ta vokol li koltael akʼbat yuʼun Jeovae (2 Crón. 32:24-27, 31). Jech oxal chaʼa, ¿kʼusi tskoltautik sventa bikʼit-o xkakʼ jbatik kʼalal chkichʼtik kʼupil kʼoptael ta skoj ti lek la jelubtastik mantale? Mi la jnoptik ta sventa li kʼusi spasoj Jeova ta jtojolaltike, ta me xkaltik ti jaʼ koliyal li Jeovae. w17.03 4:12-14