Koloneke Vilo Helie Ombiali ya Sunguluka?
Kunyamo wo 1940 asongui vofeka yo Britanika, va kuata ocitangi vocisoko cavo cuviali. Ulume umue o tu kuiwa hati, David Lloyd George okuete 77 kanyamo, wa kala kohongele yimue ya lingiwa kofeka yaco. Ulume waco wa kuatisa ofeka yo Britanika oku yula Uyaki Watete una wa pita Voluali luosi. Kuenda wa talavaya anyamo alua vupange wopulitika. Omo liaco, wa kuata uloño woku kũlĩhĩsa ciwa upange wasongui vanene vakuapulitika vofeka yaco. Kohongele ya lingiwa keteke 8 kosãi ya Kupemba, eye wa popia hati: ‘Ofeka yi kasi oku pita lovitangi vialua. Kuenje olombiali vi kasi oku likolisilako oco vi potolole ovitangi viofeka. Omo liaco, omanu va kolela okuti, olombiali vi pondola muẽle oku potolola ovitangi viofeka.’
OLONDAKA evi vi lekisa okuti, omanu va lovoka oco olombiali vi potolole ovitangi viavo. Ukãi umue wa kuatisa kupange woku linga ocela wa popia hati: ‘Eci omanu va nõla ombiali yimue, va kundika kokuaye omuenyo wavo, elavoko liavo, kuenda omãla vavo.’ Olondaka evi vi lekisa okuti, ombiali yi kuete ocikele cinene. Momo lie?
Voluali lulo muli ovitangi vialua okuti ka ca lelukile oku vi tetulula. Anga hẽ kuli ombiali yimue ya tẽla oku malako ungangala lovoyaki? Ombiali yipi yi kuete ohenda okuti yeca okulia, ovava awa, kuenda uhayele komanu vosi? Ombiali yipi yi kuete uloño woku teyuila oluali kevĩho? Ombiali yipi yi pondola oku kuatisa omanu vosi oco va kuate esanju komuenyo wavo?
Uviali Womanu ka u Tẽla Oku Eca Ekuatiso Liocili
Kuli olombiali vimue okuti via siata oku potolola ovitangi viomanu. Pole, olombiali viaco ka via siatele oku kala otembo yalua komangu yuviali. Oco hẽ via siata oku piñaliwa lelie? Eci Salomone a kala ombiali ya va Isareli, wa liyakavo locitangi caco vutima waye. Eye wa popia hati: “Nda suvuka upange wosi nda linga vemi liekumbi momo wosi ndu sila omunu o ñuama. Kuenje elie wa kuliha nda hẽ eye o kala ukualondunge ale, . . . eveke? Haimo eye o viala cosi nda ci talavayela lolondunge vemi liekumbi. Eci lacovo esanda.”—Ukundi 2:18, 19.
Salomone ka kũlĩhĩle nda oka piñaliwa losoma yimue yikamamako lupange waye uwa. Kokuaye onjila yoku pongolola olombiali, ca kala ño ‘ndesanda.’ Ambimbiliya amue a lombolola okuti, onjila yaco yoku pongolola ovina, ka yi kuete esilivilo.
Olonjanja vimue olombiali via siata oku pongoluiwa luyaki. Olombiali vina viwa via siata oku pondiwa osimbu vi talavaya voloseketa viavo. Ombiali yimue yo ko Estados Unidos o tukuiwa hati, Abraham Lincoln wa sapuilile omanu hati: ‘Nda nõliwa ño oku kala pomangu ya velapo. Pole, komangu yaco si kalako otembo yalua. Kuenda onjongole yene ka yi tẽlisiwa.’ Ombiali eyi ka ya kalele otembo yalua komangu yaye yuviali. Eye wa viala lika anyamo akuãla loku lingila upange uwa omanu. Ndaño okuti wa kuatele onjongole yoku amamako loku linga ovina viwa, eye wa pondiwa lulume umue wa yonguile oku tumbika uviali ukuavo.
Ocili okuti, ndaño muẽle olombiali viwa viomanu, ka via kũlĩhĩle eci cika pita lavo vokuenda kuoloneke. Ove hẽ o pondola oku kolela kolombiali viaco? Embimbiliya li popia hati: “Ku ka kolele olosoma. Ku ka kolele omunu ukuasitu omo kokuaye ka kuli ekuatiso. Eci a tula omuenyo o tiukila posi yaye. Eteke liaco hailio olongombo viaye vi nyõleha.”—Osamo 146:3, 4.
Ka ca lelekule oku tava kelungulo eli. Kuenda Embimbiliya ka lilombolola okuti omanu lalimue eteke vaka tumbika ombiali yimue yiwa. Elivulu lia Isaya 32:1, li popia okuti, kuli ‘ombiali yimue yika viala lesunga.’ Yehova Suku yetu, wa pongiya ‘osoma’ yimue okuti ndopo yika viala oluali luosi. Ombiali yaco helie? Embimbiliya li tukula onduko yaye.
Ombiali Yimue ya Sunguluka Koku Viala
Cimue cenda olohũlũkãi vivali vianyamo konyima, ungelo wa Suku wa sapuilile ufeko umue u Yudea o tukuiwa hati, Maria. Eye wo sapuila hati: ‘O mina, noke o cita omõla ulume, u luka Yesu. Eye o linga unene, o tukuiwa hati Mõla a Tõlo. Yehova Suku u wiha ocalo ca isiaye Daviti. Kuenje o viala ño-o hũ epata lia Yakoba, kuenje usoma waye ko sulila.’ (Luka 1:31-33) Yesu Kristu wo ko Nasara, eye Osoma ya tukuiwa vocitumasuku eci Cembimbiliya.
Omanu vakuatavo esanda va siata oku sima okuti, Yesu toke cilo oñaña. Kuenda ka kuete unene woku liteyuila. Ocili okuti, ovisimĩlo viaco ka vi vetiya omanu oku kolele Kuviali waye. Momo Yesu Kristu una wa lomboluiwa Vembimbiliya, o kuete unene longusu kuenda ombili yoku linga upange. Kuenda o kuete ovituwa viu kuatisa oku songuila ciwa uviali waye. (Luka 2:52) Tu konomuisi ovituwa viaco.
Yesu wa pandikisa toke kesulilo. Esunguluko liaye, lovituwa viaye viwa, via limbukiwavo lovanyãli vaye. Kuenje ka va kuatele esunga lioku u pisa. (Yoano 8:46) Oku longisa kuaye lesunguluko, kua vetiya omanu oku linga olondonge viaye.—Yoano 7:46; 8:28-30; 12:19.
Yesu wa li tumbikile lika ku Suku. Eye wa nõlelepo oku tẽlisa upange una a tambula ku Suku. Kuenje cikale omanu ale olondele, lomue wa tẽla oku tateka upange waye. Evĩho lungangala ka via tẽlele oku tateka upange waye. (Luka 4:28-30) Eye ka puile epandi omo liekavo kuenda onjala. (Yoano 4:5-16, 31-34) Eci Yesu akamba vaye vo yanduluka, ka kuatele esumuo. Pole, wamamako lupange waye.—Mateo 26:55, 56; Yoano 18:3-9.
Yesu wa kapeleko ovina omanu va sukila. Eye wa eca okulia komanu va kala lonjala. (Yoano 6:10, 11) Wa lembeleka ava va sumua. (Luka 7:11-15) Yesu wa sakula olomeke, lovisitatũi kuenda ovovei akuavo. (Mateo 12:22; Luka 8:43-48; Yoano 9:1-6) Wa kolisa ovapostolo vaye. (Yoano, kocipama 13 toke 17) Eye wa kala ‘ungombo umue uwa’ okuti wa enda oku tata ciwa olomeme viaye.—Yoano 10:11-14.
Yesu wa kuatele ombili kupange. Eye wa sukula olomãhi viovapostolo vaye oco a va longise oku kuata umbombe. (Yoano 13:4-15) Yesu poku kundila omanu ko Isareli, olomãhi viaye via enda oku yuka oneketela. (Luka 8:1) Eci a endele vekalasoko ‘oku ka puyukapo,’ omanu vo landula. Pole, wa tava oku va longisa ovina vialua. (Marko 6:30-34) Eye wa sila Akristão ongangu yiwa yoku kuata ombili kupange wa Yehova.—1 Yoano 2:6.
Eci Yesu a mãla upange waye palo posi, noke wa enda kilu. Omo liekolelo liaye, Yehova wo wiha onima yoku linga ombiali yokilu okuti ka fi vali. Embimbiliya li popia hati: “Omo Kristu a pinduiwa kuava va fa oco ka fi vali. Okufa ka ku u viala vali.” (Va Roma 6:9) Omo liaco, tu sukila oku kolela okuti, Yesu eye lika Ombiali yiwa yika songuila omanu lesunga. Eye wa tambula omoko yoku viali oluali luosi. Omo liaco, omanu ka vaka sukila vali oku nõla ombiali yikuavo. Kuenda ka vaka sukila vali oku pongolola uviali. Eye kaka pondiwila voseketa osimbu a kasi oku talavaya. Kuenda upange waye ka uka sulila ale oku piñaliwa lombiali yikuavo. Oco hẽ nye eye aka linga oco a kuatise omanu?
Ombiali Yokaliye Yika Linga Ovina Viwa
Osamo 72, yi lekisa ovina viwa Yesu aka lingila omanu eci aka viala oluali luosi. Kocinimbu 7 kuenda 8 tu tangako ndoco: ‘Kotembo yuviali waye, esunga likamamako, lombembua yika lua, toke eci osãi yimuha. Eye oka viala tunde kokalunga. Tunde ko lui toke kasukiyo oluali.’ Kotembo yuvuali waye, omanu vosi voluali vaka kuata esanju ka li pui kuenda vaka kolapo. Eye oka malako ovota osi kuenda oku pongolola ovitima viomanu. Kuenje omanu ka vaka kuata vali onjongole yoku linga uyaki. Omanu vosi ka va sole vakuavo okuti va kasi ndolohosi viatema, ovitima viavo vika pongoloka. (Isaya 11:1-9) Voluali muka kala lika ombembua.
Kosamo 72 okupisa kocinimbu 12 toke 14, tu tangako ndoco: ‘Yesu oka popela osuke eci yi vilikiya, ndaño ohukui lu ka kuete oñuatisi. Oka kuatela ohenda ohukũi losuke. O popela ovimuenyo violosuke. O popela ovimuenyo viavo kundiandia lo kungangala. Osonde yavo kokuaye yi kola.’ Kotembo yuviali wa Kristu, olohukũi, lolosiwe kuenda omanu vana va tala ohali, vaka tiamẽla kepata limue lia sanjuka. Kuenda ohali levalo ka vika kalako vali.—Isaya 35:10.
Kocinimbu 16, ku popia hati: ‘Voluali muka kala ovikulia vialua. Kuenda vika hunga hunga kilu liolomunda.’ Koloneke vilo, omanu valua va kasi oku tala ohali omo lionjala. Olombiali violuali lulo ka via siatele oku eca okulia komanu. Omo liaco, omanu valua va siata oku fa lonjala. Pole, eci Yesu aka viala oluali, ka kuka kala vali ovitangi viaco. Yehova oka sumũlũisa ongongo oco yime okulia kuwa. Kuenje omanu vosi vaka litekula ciwa.
Ove hẽ ku yongola oku tambula asumũlũho aka eciwa lombiali eyi yiwa? Nda o yongola, tu ku laleka oco o lilongise eci catiamẽla Kombiali yika viala oluali luosi. Olombangi via Yehova vi pondola oku ku kuatisa. Nda wa tava kekuatiso liavo, lalimue eteke oka sumua. Momo Yehova wa popia eci catiamẽla ku Yesu hati: “Nda kapa osoma yange komunda yange yi kola, Siono.”—Osamo 2:6.
[Okakasia kemẽla 5]
UVIALI WOMANU UPANDA KESULILO
Ombiali yi sumbiwa lika lomanu nda yi nena ombembua kokuavo lekalo liwa. Pole, nda ka yi lingila omanu ovina viwa, pomangu yaye va kapapo ukuavo. Omo liaco, tu konomuisi ovolandu a lekisa ndomo olombiali vimue via siata oku tundisiwa komangu yavo yuviali.
Ekalo Lĩvi. Kesulilo liocita 18, ombiali yofeka yo França ya kisikile calua omanu oku feta elisimu. Pole vofeka ka mua kaile okulia. Omo liovitangi viaco, omanu veya oku ñualelapo ombiali yaco. Kuenje, kunyamo wo 1793, Soma yaco Louis XVI wa pondiwa.
Uyaki. Uyaki Watete wa pita Voluali luosi, wa lundula olombiali vialua via kuata unene voluali. Kunyamo wo 1917, uyaki wa nenele onjala yalua kofeka yo St. Petersburg, ko Rusia. Noke kosãi ya Kayovo omanu va fetika oku ñualelapo ombiali. Omo liovitangi viaco, soma Czar Nicholas II, weya oku tundisiwa komangu yuviali. Kuenje, kua tumbikiwa uviali umue wa talisa ohali omanu. Kunyamo wo 1918 kosãi ya Kuvala, ombiali yo ko Alemanya ya yonguile oku tumbika ombembua vofeka. Pole, olombiali vina via kuata ukamba lofeka yaco, ka via tavele kondaka yaye. Momo via yonguile okuamamako luyaki toke eci uviali upongoluiwa. Omo liaco, Soma yo ko Alemanya o tukuiwa hati, Wilhelm II, weya oku ambatiwa kumandekua kofeka yo Holanda.
Onjongole yoku pongolola uviali. Kunyamo wo 1989, uviali wungangala una wa vialele olofeka vimue violuali, wa pongoluiwa. Kuenje olombiali vina via mõlehele ndu okuti ka vi sengiwa vali, via lunduiwa. Momo omanu va fetika oku ñualelapo uviali waco. Kuenje kua tumbikiwa uviali una okuti wecelela omanu oku lianja.
[Ono Yelitalatu kemẽla 4]
Lloyd George: Photo by Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images
[Elitalatu kemẽla 7]
Yesu wa tekula omanu va kala lonjala, kuenda wa sakula olombei. Eye wa sia ongangu yiwa Kakristão