Ko Te Malamanei ʼe Nofo ʼi Te Tuʼania

ʼI TE ʼaho 26 ʼo Fepualio ʼo te taʼu 1993 neʼe pā te foʼi pulu neʼe fufū ʼi te motokā neʼe tau ʼi te laufata 110 ʼo te Fale Faifakatau meʼa faka Malamanei ʼo te kolo ko New York. Ko te toko lauʼi afe hahaʼi gāue neʼe māʼua ʼi te ʼu ascenceurs pea neʼe tonu ki te tahi ʼu hahaʼi ke nātou feholaki ʼi te ʼu tuʼuga ʼaē neʼe kua fonu ʼi te ʼahu. Neʼe nātou logoʼi te tuʼania ʼaē kua mafola ʼaupito ʼi te mālama aga mālohi ʼaenī.

ʼE lahi te ʼu fenua ʼe nofo tuʼania ai te hahaʼi, ʼuhi ko te ʼu foʼi pulu, kua liliu te ʼu meʼa ʼaia ko he ʼu agamāhani ʼi te tahi ʼu fenua ohage ko Ilelani peʼe ko Lipani. ʼI te ʼaho 13 ʼo Malesio 1993 neʼe pā te ʼu foʼi pulu e 13 ʼi te ʼaho pe ʼaia ʼo lui mate ai te toko 200 hahaʼi ʼi te kolo ko Bombay ʼi Initia! Neʼe ʼui fēnei e te tagata neʼe sio ki te meʼa ʼaia: “ ʼE lolotoga hoko nei te tuʼania ʼi Bombay katoa.” Ohage pe ko te meʼa ʼaē ʼe ʼui e te nusipepa (Newsweek), ko he motokā neʼe ʼai kiai he foʼi pulu “ ʼaki te tautau hoko ʼo te faʼahi ʼaia ʼe ina fakatuputupu aipe te tuʼania.”

ʼE Hoholo Aipe Te Tuʼania ʼo ʼUhiga Mo Te Nukeleʼea

ʼE ʼi ai te tuʼania ʼaē, ko te ʼu masini ʼaē ʼe nātou sivisivi te fakahū ki tuʼa ʼo te nukelea ʼe fakatupu kovi kia nātou te ʼu foʼi pulu. Kapau ʼe mafai he ʼohofi ʼo he nofoʼaga nukelea, ʼe mole feala anai ke tou fakafuafua te ʼu tuʼutāmaki pea mo te toe mamahi ʼaē ʼe hoko anai ki muli age. Moʼo faka tui ki te faʼahi ʼaia, neʼe ʼi ai te tagata neʼe faiga ke hū fakamālohi mo tana motokā ʼi te matapā neʼe leʼoleʼo ki te nofoʼaga faka nukeleʼea ʼi Amelika (Three Mile Island).

ʼE lahi te hahaʼi ʼe nātou tuʼania naʼa maʼu e te kau fai fakapō pea mo te kau takitaki aga mālohi he ʼu mahafu faka nukelea. Ko ʼihi ʼe nonofo tuʼania ʼaupito naʼa fokifā ʼe fakatau e te toko lauʼi afe hahaʼi Lusia ʼaē ʼe popoto ʼi te faʼahi ʼo te nukeleʼea tanatou ʼu faiva ʼuhi ko te mole maʼu ʼo hanatou gāue. Tahi ʼaē meʼa, logope la te pāui ʼaē neʼe fai e te fuakava ʼaē ko te START pea mo te tahi age ʼu fuakava ke lahi te fakasiʼisiʼi ʼo te ʼu mahafu tau faka nukeleʼea tāfito, ko te fakahoko ʼo te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaia ʼe mole hoko katoa anai ki he ʼu temi loaloaga. Lolotoga te temi ʼaia, ko te fealagia ʼaē ke fakaʼaogaʼi fakavale te faʼahiga mahafu tau ʼaia e ni ʼu hahaʼi neʼe hoki nātou maʼu age pe te ʼuhiga pule, ʼe hage ko he ʼao fakamataku ki te malamanei.

ʼE Lagolago Te Aga Mālohi Ki Te Tuʼania

Kua matataku te hahaʼi ʼi tonatou ʼu ʼapi, pea mo te feʼoloʼaki ʼi te ala, ʼi te kua tuputupu ʼaupito ʼo te ʼu fai fakapō. ʼE lau ko te toko 23 200 hahaʼi Amelika ʼaē neʼe fakapogi ʼi te taʼu 1990. Ohage la, ʼi te kolo ko Chicago, ko te tuputupu ʼo te fakaʼaogaʼi ʼo te toloke ʼaē ko te crack neʼe iku ki te ʼu fai fakapō e 700 ʼi te taʼu pe e tahi. Ko ʼihi faʼahi ʼo te tahi ʼu kolo neʼe liliu ko ni ʼu malaʼe tau, neʼe mamate ai te hahaʼi ʼaē neʼe fakalaka ʼi te ala, ʼo kau kiai mo te ʼu tamaliki neʼe matehi ʼi te ʼu fetauʼaki ʼaia. ʼE ʼui e te sulunale: “Ko te aga mālohi ʼe ʼāsili tana tuputupu fakavilivili ʼi te ʼu kolo ʼaē ʼe mole faʼa lalahi. . . . ʼE mole ʼi ai he kolo ʼe lahi age ai te maʼu ʼo te toloke pea mo te kau tūpulaga ʼaē ʼe māmio kovi ʼi te ʼu kolo ʼo [Amelika]. ʼI te taʼu fuli pe, ko te ʼapi e tahi ʼi te ʼu ʼapi Amelika e fā ʼe hoko ai he fai fakapō pe ko he kaihaʼa.”—U.S.News & World Report, ʼaho 7 ʼo ʼOketopeli 1991.

Ko te tuʼania ʼo ʼuhiga mo te ʼu ʼave fakamālohi ʼo he tahi ʼe ina fakatupu te lotohoha ʼi te hahaʼi fafine. ʼI Falani ko te ʼu ʼave fakamālohi ʼaē neʼe fakahā ki te kau polisi neʼe tuputupu ʼi te 62 ʼi te teau ʼi te taʼu 1985 ki te taʼu 1990. Ia taʼu e ono ko te ʼu fakaʼalikiʼi neʼe tuʼa lua age tana tuputupu ʼi Kanata ʼo aʼu ki te toko 27 000. ʼI te fenua ko Siamani ko te faiga ʼaē ke fakaʼalikiʼi he fafine ʼe vaha pe ia minuta e fitu tana tau hoko.

ʼE toe feiā pe la ki te kau tamaliki ʼe nātou tuʼania ki tonatou maʼuli. ʼE fakamatala e te nusipepa (Newsweek) ʼi Amelika, “māʼiape la mo te kau toe ʼaē ʼe kei ako ʼi te ʼu kalasi veliveli, ʼe nātou nonofo mo tanatou ʼu mahafu, pea ko te kau fai ako pea mo te kau takitaki ʼo te faleako ʼe nātou matataku.” Kua fakamataku ʼaupito te ʼu meʼa ʼaia, koia la ʼaē, ʼi te vahe e tahi ki te fā ʼo te ʼu faleako lalahi ʼe fakaʼaogaʼi ai te ʼu masini moʼo kumi te ʼu fana, kae ʼaki te lotomālohi ʼa te kau tūpulaga ʼe nātou maʼu aipe he puleʼaki moʼo kākāʼi te masini ʼaia ʼi tanatou lī tanatou ʼu fana ʼi te ʼu matapā fakamālama ke hapo e te tahi age ʼu kaumeʼa ʼo nātou.

Ko Te Tuʼania ʼAē ʼo ʼUhiga Mo Te SITA

ʼE ʼāsili age pe te kaugamālie ʼo te hahaʼi ʼe nātou tuʼania naʼa nātou pikisia ʼi te SITA. ʼI Amelika tokotahi pe, ko te toko 230 000 kua nātou maʼu te mahaki ʼaia. Ko te SITA kua liliu ia ʼo tuʼulaga ono ʼi te ʼu tupuʼaga ʼaē ʼo te mamate ʼo nātou ʼaē e taʼu 15 ki te 24. ʼE ʼui e te (Newsweek): “ ʼE pipiki ki te ka haʼu te ʼamanaki fakamataku ʼaē ko te lesili ʼo te mafola ʼa te mahaki.”

Ko te mate ʼaē ʼe tupu mai te SITA ʼe hoholo pe tana tuputupu ʼi te lotolotoiga ʼo te hahaʼi ʼaē ʼe gāue ʼi te ʼu fale meʼe, te teate, ʼi te sinema, te hahaʼi fai musika, ʼi te hahaʼi fai lamote, ʼi te televisio, ʼi te hahaʼi ʼaē ʼe nātou faʼu te ʼu meʼa moʼo fakamatalelei pea mo te ʼu gāue ʼaē ʼe teitei tatau pe mo te ʼu matani gāue ʼaia. Neʼe ʼui e te fakamatala, ʼi te toko teau hahaʼi tagata mai te taʼu 25 ki te taʼu 44 ʼi Palesi neʼe nātou gāue ʼi te fale sulunale, pe ko te faʼu ʼo te ʼu meʼa moʼo fakamatalelei, pe neʼe nātou gāue ʼi te ʼu koga meʼa fakafiafia, ko te toko 60 neʼe mamate ʼuhi ko te SITA. ʼE fakamatala e te O.M.S. (ko te Kautahi Faka Malamanei ki te Maʼuli Haohaoa) ko te toko 8 miliona peʼe ko te toko 15 miliona hahaʼi kua nātou pikisia ʼi te V.I.H. ʼi te malamanei. ʼE ʼui e te tōketā ko Michael Merson, ʼe ko he takitaki ʼo te kautahi ʼaia ʼaē ko te O.M.S.: “ ʼE kua mahino papau ia ʼi te temi nei, ko te tuʼutāmaki ʼaē ʼe tupu mai te pikisia ʼaē ki te V.I.H. ʼe fakaʼāsili tona kovi ʼi te malamanei katoa, tāfito ʼi te ʼu fenua ʼaē ʼe paʼaga.”

ʼE mahino papau ia, ʼe toe kau foki kiai te agaaga ʼo te sino pea mo niʼihi age tuʼania. Kae, ko te ʼu fakamatala ʼaē neʼe hoki ʼosi atu pe tatatou talanoa kiai ʼe nātou fakahā lelei mai, ko te malamanei ʼe nofo ʼi te tuʼania. ʼE ʼi ai koa he faka ʼuhiga makehe ʼo te faʼahi ʼaia? ʼE mole feala koa ke tou fakaʼamu ki he ʼaho ʼe tou ʼāteaina ai mai te tuʼania?

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 3]

Bob Strong/Sipa Press