Te Fefakafeagaiʼaki ʼo Te ʼu Palalau ʼa Tertullien
‘ ʼE TATAU koa te Kilisitiano pea mo te filosofia? ʼE tatau koa he tahi ʼe ina ʼulihi te moʼoni, pea mo he tahi ʼe ina fakahā pea mo akoʼi te moʼoni? Koteā te felogoi ʼa te faleako ʼo te Académie pea mo te Lotu?’ Ko te ʼu fehuʼi ʼaia neʼe lagaʼi e te tagata faitohi ʼo te lua pea mo te tolu sēkulō, ko Tertullien. Neʼe ʼiloa te tagata ʼaia ohage ko “he tahi neʼe lahi ʼaupito tana ʼiloʼi ia te hisitolia ʼo te ’Ēkelesia pea mo te ʼu akonaki ʼaē neʼe akoʼi ʼi tona temi.” Neʼe ina teitei ʼiloʼi te ʼu faʼahi fuli pe ʼo te maʼuli faka lotu.
Neʼe lagi ʼiloa ia Tertullien ʼuhi ko tana ʼu palalau ʼaē neʼe hage neʼe fefakafeagaiʼaki, ohage la ko tana ʼui fēnei: “ ʼE liliu te ʼAtua ʼo lahi ʼi te temi ʼaē ʼe veliveli ai.” “[Ko te mate ʼo te ʼAlo ʼo te ʼAtua] ʼe tonu ke tou tui kiai heʼe mole feala ke tou mahino kiai.” “Ko [Sesu] neʼe ʼavaifo, pea kua toe fakatuʼuake; ʼe moʼoni te faʼahi ʼaia heʼe mole feala ke hoko.”
ʼE lahi atu te tahi ʼu faʼahi ʼaē neʼe hage neʼe fakafeagai ai ia Tertullien ʼi tana ʼu palalau. Logola tana fia lagolago ʼaki tana ʼu tohi ki te moʼoni pea mo te agatonu ʼo te lotu pea mo te ʼu akonaki faka lotu, kae ʼi tona fakahagatonu, neʼe ina ʼulihi te ʼu akonaki moʼoni. Ko tana lagolago tāfito ki te Keletiate neʼe iku ki te faʼu ʼo te manatu pea ki muli age neʼe fakatafito kiai te ʼu tohi moʼo fakatuʼu te akonaki ʼo te Tahitolu. Ke tou ʼiloʼi pe neʼe hoko feafeaʼi te meʼa ʼaia, tou vakaʼi muʼa pe neʼe ko ai ia Tertullien.
“Neʼe Mole Kita Fiu Ai”
ʼE mole lahi te ʼu meʼa ʼaē ʼe tou ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼo Tertullien. Tokolahi te hahaʼi sivi Tohi-Tapu ʼe nātou ʼui neʼe tupu ʼi te taʼu 160 ʼo totatou temi, ʼi Carthage, ʼi te Potu Noleto ʼo Afelika. ʼE ʼasi mai neʼe ko he tahi neʼe poto pea neʼe feʼiloʼiʼaki lelei mo te ʼu hahaʼi fai filosofia ʼo tona temi. ʼE ʼasi mai neʼe ina leleiʼia te Lotu Faka Kilisitiano ʼuhi ko te lotolelei ʼa te kau Kilisitiano ke nātou mamate ʼuhi ko tanatou tui. ʼO ʼuhiga mo te mate faka maletile ʼa te kau Kilisitiano, neʼe ina fehuʼi fēnei: “Ko ai koa ʼi tana sio ki te mate faka maletile ʼaia, ʼe mole ina fia ʼiloʼi anai tona tupuʼaga? Pe ko ai, ʼi tana kua ʼosi ʼiloʼi te faʼahi ʼaia, ʼe mole liliu ʼo tui ki te lotu?”
ʼI tana ʼosi tafoki ki te Lotu Faka Kilisitiano, neʼe liliu ia Tertullien ko he tagata faiva ʼi te tohi ʼo te ʼu manatu neʼe ina fakakaukauʼi, pea neʼe poto ʼi te fai ʼo he ʼu palalau nounou kae fakapotopoto. ʼE ʼui fēnei e te tohi The Fathers of the Church: “Neʼe [ina] maʼu te poto neʼe tahitahiga tona maʼu e te kau teolosia fuli. Neʼe mole kita fiu ai.” Neʼe ʼui fēnei e te tagata sivi Tohi-Tapu: “Neʼe poto ia Tertullien ʼi te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu kupu kae neʼe mole poto ʼi te faʼu ʼo he ʼu palalau, pea ʼe faigafua age te mahino ki tana ʼu palalau nounou ʼi te mahino ki tana ʼu manatu. Lagi ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te talanoa lahi kia ia, kae mole fakaʼaogaʼi lahi tana ʼu palalau.”
Tana Lagolago Ki Te Lotu Faka Kilisitiano
Ko te tohi ʼo Tertullien ʼaē ʼe ʼiloʼi lelei ʼe ko te tohi Apologétique, ʼaē neʼe ʼui ʼe ko te tohi ʼaē neʼe mālohi ʼaupito tana lagolago ki te Lotu Faka Kilisitiano. Neʼe fai te tohi ʼaia ʼi te temi ʼaē neʼe tau gaohi koviʼi ai te kau Kilisitiano e te hahaʼi. Neʼe lagolago ia Tertullien ki te kau Kilisitiano ʼaia pea neʼe mole ina tali tonatou gaohi koviʼi feiā. Neʼe ina ʼui fēnei: “[Ko te kau fakafeagai] ʼe nātou ʼui ko te ʼu tuʼutāmaki pea mo te ʼu malaʼia fuli ʼa te hahaʼi ʼe hoko ʼuhi ko te kau Kilisitiano. . . . Kapau neʼe mole fonu te vaitafe ʼo te Nile moʼo fakavai te ʼu gāueʼaga, kapau ʼe mole fetogi anai te temi, kapau ʼe hoko he mafuike, he hoge, he malaʼia—ʼe kita logo atu aipe ki te kalaga fēnei ʼa te hahaʼi: ‘Lī te kau Kilisitiano ki te laione!’ ”
Logola neʼe tau lau e te hahaʼi te mole agatonu ʼa te kau Kilisitiano ki te Puleʼaga, kae neʼe faiga e Tertullien ke ina fakahā, ʼi tona ʼuhiga moʼoni, ko te kau Kilisitiano ʼe ko te ʼu hahaʼi ʼe feala ke nātou falala ki ai. ʼI tana ʼosi fakatokagaʼi ʼaē ki te hahaʼi te ʼu faiga ʼaē ke fakatō te puleʼaga, neʼe ina fakamanatuʼi age ki te kau fakafeagai ko te kau agatuʼu ʼaia neʼe ko te hahaʼi pagani, kae neʼe mole ko te kau Kilisitiano. Neʼe fakahā lelei e Tertullien ka matehi te kau Kilisitiano, ʼi hona ʼaluʼaga moʼoni neʼe fua kovi ki te Puleʼaga ʼo te fenua.
Ko te tahi ʼu tohi ʼo Tertullien neʼe talanoa ʼo ʼuhiga mo te maʼuli faka Kilisitiano. Ohage la ʼi tana talanoa ki tana tohi On the Shows, neʼe fai e Tertullien te ʼu tokoni moʼo fakatokaga te kau Kilisitiano ki ʼihi koga meʼa ʼe fai ai he ʼu fakafiafia, mo ʼihi faigaoʼi pagani pea mo te ʼu fale ʼe fai ai te ʼu kiʼi gaoʼi. ʼE hā mai ko te hahaʼi ʼaē neʼe hoki tafoki ki te lotu, neʼe nātou mahino ʼe mole ʼalutahi tanatou fakatahitahi moʼo ako te Tohi-Tapu, pea mo tanatou ʼolo ʼo mamata ki he ʼu faigaoʼi pagani. ʼI tana faiga ʼaē ke nātou fakaʼaogaʼi tanatou fakakaukau, neʼe tohi fēnei e Tertullien: “ ʼI meʼa fakalialia leva hatatou mavae ʼi te ʼēkelesia ʼa te ʼAtua ʼo ʼolo ki te ʼēkelesia ʼa te tevolo—mai te gāue fakalaumālie ki te ʼu gāue fakamanu.” Neʼe ina ʼui fēnei: “Ko te aga ʼaē ʼe koutou līaki ʼe mole tonu ke koutou tali ʼi takotou ʼu palalau.”
Neʼe Ina Fia Hāofaki Te Moʼoni Kae Neʼe Ina ʼUlihi
Ko te tohi ʼo Tertullien ʼaē Contre Praxeas, neʼe kamata fēnei: “ ʼI he ʼu ʼaluʼaga kehekehe ko te tevolo neʼe fakataupiepie mo te moʼoni pea mo ina tauʼi. ʼI ʼihi temi, neʼe ina fakatuʼutuʼu ke ina maumauʼi te moʼoni ʼaki tana lagolago kiai.” Ko te tagata ʼaē ʼe higoa ko Praxeas ʼi te tohi ʼaia, ʼe mole ʼiloa kae ʼe fakafihiʼi e Tertullien tana ʼu akonaki ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua pea mo Kilisito. Kia ia, ko Praxeas neʼe ko he tahi neʼe fakaʼaogaʼi fakafūfū e Satana moʼo ʼulihi te Lotu Faka Kilisitiano.
Ko te fihifihia maʼuhiga ʼo te hahaʼi ʼaē neʼe lau ko he kau Kilisitiano, neʼe ko tanatou mahino ki te pikipikiga ʼa te ʼAtua pea mo Kilisito. Ko ʼihi ia nātou, tāfito te kau Keleka, neʼe faigataʼa tanatou faka ʼalutahi te tui ʼaē ki he ʼAtua e tahi pea mo te tuʼulaga ʼo Sesu, ʼaē ko te Fakamaʼuli pea mo te Hāofaki. Neʼe faiga e Praxeas ke ina fakamahino tanatou fihifihia ʼaia, ʼo ina akoʼi ko Sesu neʼe ko he natula kehe pe ia ʼo te Tāmai pea neʼe mole he kehekehe ʼa te Tāmai pea mo te ʼAlo. Ko te akonaki ʼaia, neʼe higoa ko te modalisme, neʼe lau ko te ʼAtua ʼe “ko te Tāmai ʼi tana Fakatupu ia meʼa fuli pea ʼi tana foaki te Lao, pea ko ia te ʼAlo ko Sesu Kilisito, pea ko ia te Laumālie Maʼoniʼoni ʼi te ʼosi hake ʼa Kilisito ki selo.”
Neʼe fakahā e Tertullien neʼe fakakeheʼi lelei e te Tohi-Tapu te Tāmai pea mo te ʼAlo. ʼI tana ʼosi talanoa ʼo ʼuhiga mo 1 Kolonito 15:27, 28, neʼe ina fakakaukauʼi fēnei: “Ko Ia ʼaē neʼe ina tuku (ia meʼa fuli pe) ke fakalogo, pea mo Ia ʼaē neʼe tuku age ia meʼa fuli ke fakalogo ki ai—ʼe tonu ko he toko lua.” Neʼe fakatokagaʼi e Tertullien te ʼu palalau ʼaenī neʼe fai e Sesu totonu: “Ko te Tāmai ʼe lahi age ia te ʼau.” (Soane 14:28, MN ) ʼI tana fakaʼaogaʼi te Koga Tohi-Tapu Faka Hepeleo, ohage ko Pesalemo 8:5, neʼe ina fakahā te talanoa ʼa te Tohi-Tapu ki te “mālalo” ʼo te ʼAlo. Koʼeni te manatu fakaʼosi ʼa Tertullien: “Koia ko te Tāmai ʼe kehe mo te ʼAlo, ʼe māʼoluga age ia ʼi te ʼAlo. Ko Ia ʼaē ʼe ina fakatupu ʼe ko te tahi, pea ko Ia ʼaē neʼe fakatupu ʼe ko te tahi kehe; pea ko Ia ʼaē ʼe ina fekauʼi ʼe ko te tahi, pea ko Ia ʼaē neʼe fekauʼi mai ʼe ko te tahi kehe; pea ko Ia ʼaē ʼe ina fakatupu ʼe ko te tahi, pea ko Ia ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakatupu ia meʼa fuli pe, ʼe ko te tahi kehe.”
Maʼa Tertullien ko te ʼAlo ʼe fakalogo ia ki te Tāmai. Kae ʼi tana faiga ke ina tauʼi te modalisme, neʼe “fakalaka ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe tohi.” (1 Kolonito 4:6, MN ) ʼI te faihala ʼa Tertullien ʼi tana kumi ke fakamoʼoni te ʼuhiga ʼAtua ʼa Sesu ʼaki te tahi akonaki, neʼe ina faʼu ai te manatu ʼaenī “ko te toko tolu ʼe nātou faʼufaʼu te tokotahi.” ʼAki te manatu ʼaia, neʼe ina faigaʼi ke ina fakahā ko te ʼAtua, tona ʼAlo, pea mo te laumālie maʼoniʼoni neʼe ko ʼipotasi kehekehe e tolu kae ʼe nātou faʼufaʼu te ʼAtua pe ʼe tahi. Neʼe ko Tertullien ʼaē neʼe ina ʼuluaki faka ʼuhiga te kupu “tahitolu” ʼi te Faka Latina ki te Tāmai, mo te ʼAlo pea mo te laumālie maʼoniʼoni.
Koutou Tokaga Ki Te ʼu Filosofia ʼo Te Mālama
Neʼe lava feafeaʼi kia Tertullien ke ina faʼu te akonaki “ko te toko tolu ʼe nātou faʼufaʼu te tokotahi”? ʼE tou toe maʼu te tali kiai ʼi te tahi aga neʼe maʼu e te tagata ʼaia—tana manatu ʼo ʼuhiga mo te filosofia. Neʼe fakahigoaʼi e Tertullien te filosofia ko “ ‘te ʼu akonaki’ ʼa te tagata pea mo ‘te ʼu temonio.’ ” Neʼe mole ina valoki fakahāhā te fakaʼaogaʼi ʼo te filosofia moʼo lagolago ki te ʼu moʼoni faka Kilisitiano. Neʼe ina ʼui fēnei: “Tou līaki te fakafio ʼa te Lotu Faka Kilisitiano ʼaki te ʼu manatu ʼuli ʼo te Stoïcisme (te ʼu akonaki ʼa te tagata ko Zénon ʼo Citium), mo te Platonisme (te ʼu akonaki ʼa te tagata ko Platon), pea mo te dialectique (te ʼu akonaki ʼa te tagata ko Zénon ʼo Élée).” Kae ko Tertullien totonu neʼe ina fakaʼaogaʼi lahi te filosofia ʼo te mālama mokā ʼalutahi mo tana ʼu manatu.—Kolose 2:8.
ʼE ʼui fēnei e te tohi: “Moʼo faʼu te akonaki ʼo te Tahitolu, neʼe lagolago kiai te ʼu manatu mo te ʼu kalasi ʼo te kau Keleka, ke feala ki te akonaki ʼaia ke tuputupu pea mo mafola.” Pea ʼe ʼui fēnei ʼi te tohi The Theology of Tertullian: “[Ko te Tahitolu neʼe] ko he fakafio ʼo he ʼu manatu pea mo he ʼu kupu ʼo te lao pea mo te filosofia, ʼo feala ai kia Tertullien ke ina faʼu te akonaki ʼo te Tahitolu. Logola tona ʼu tuʼakoi pea mo tona ʼu mele, kae ki muli age, neʼe liliu ko te akonaki tāfito ʼaē neʼe talanoa kiai ʼi te Fono ʼo Nicée.” Koia, ko te akonaki ʼo Tertullien—ko ʼipotasi e tolu ʼe nātou faʼu te ʼAtua e tahi—neʼe liliu ko te meʼa ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi lahi moʼo faka mafola te manatu faka lotu hala ʼaia ʼi te Keletiate katoa.
Neʼe tukugakoviʼi e Tertullien te hahaʼi ʼaē neʼe nātou maumauʼi te moʼoni moʼo hāofaki te moʼoni. Kae meʼa faikehe foki, heʼe ʼi tana fakafio te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu ʼaē ʼe haʼu mai te ʼAtua pea mo te filosofia fakatagata, neʼe tō mo ia ki te hala ʼaia. Koia tou fakalogo ki te fakatokaga ʼa te Tohi-Tapu ke tou “tokakaga ki te ʼu folafola loi pea mo te ʼu akonaki ʼa te kau temonio.”—1 Timoteo 4:1, MN.
[Paki ʼo te pasina 29, 30]
Neʼe valoki e Tertullien te filosofia kae neʼe ina fakaʼaogaʼi moʼo lagolago ki tana ʼu manatu
[Haʼuʼaga ʼo te paki]
Pages 29 and 30: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris
[Paki ʼo te pasina 31]
ʼE mole tonu ke fakafio e te kau Kilisitiano te moʼoni ʼa te Tohi-Tapu pea mo te filosofia fakatagata