Ko Te Puleʼaki Pe e Tahi Moʼo Pulihi Te Fehiʼa
“ ʼE mole ʼi ai he fehiʼa ka mole tou mataku. . . . ʼE tou fehiʼa ki te meʼa ʼaē ʼe tou mataku kiai pea ʼi te potu ʼaē ʼe ʼi ai te fehiʼa, ʼe maʼu ai te mataku.”—CYRIL CONNOLLY, KO TE TAGATA ʼE INA SIVI TE FAI ʼO TE ʼU TOHI PEA MO TE FAʼU TOHI.
TOKOLAHI ʼi te hahaʼi ʼaē ʼe nātou sivi te maʼuli faka sosiale ʼe nātou ʼui, ko te fehiʼa ʼe tauaka ʼi te ʼuhiga ʼo te tagata ʼaē ʼe ina tau fai he ʼu meʼa kae mole ina fakakaukauʼi. Neʼe ʼui fēnei e te tagata fai politike: “Ko he koga lahi ʼo te fehiʼa ʼe maʼu,” ʼi te natula tāfito ʼo te tagata.
ʼE mole tou punamaʼuli ki te ʼu faʼahiga palalau ʼaenī ʼe fai e te ʼu tagata ʼe nātou sivi te natula ʼo te tagata. Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou maʼu moʼo akoʼi te faʼahi ʼaia, ko te ʼu tagata pea mo te ʼu fafine neʼe fānauʼi “ ʼi te agahala” ohage ko tona fakamatala ʼi te Tohi-Tapu. (Pesalemo 51:5) Māʼiape la mo te Tupuʼaga totonu, kua hili kiai taʼu ʼe lauʼi afe, neʼe malave ki tona loto te aga ʼa te ʼu tagata heʼe haohaoa, he “neʼe sio ia ko te agakovi ʼa te tagata kua lahi ʼaupito ʼi te kele pea ko te ʼu fakakaukau fuli ʼo tona loto neʼe kovi tuʼumaʼu pe ia.”—Senesi 6:5.
Ko te fakapalatahi mo te fakapulepule pea mo te ʼu fua ʼo te loto fehiʼa, neʼe ko te ʼu fua ʼaia ʼo te ʼuhiga heʼe haohaoa ʼo te tagata pea mo tana manatu pe kia ia totonu. (Teutalonome 32:5) ʼE ko he meʼa fakaʼofaʼofa, heʼe mole ʼi ai he fakatuʼutuʼu peʼe ko he puleʼaga fakatagata, logola hana faʼahiga fakatuʼutuʼu faka politike, neʼe kua ina lava fai he ʼu lao moʼo fetogi te loto ʼo te tagata ʼi he faʼahiga ʼaluʼaga pe. Neʼe ʼui fēnei e Johanna McGeary: “ ʼE mole he polisi faka malamanei, logola hona mālohi, ʼe feala ke ina fakatokatoka te ʼu fehiʼa ʼaē ʼe hoko ʼi Bosnie, mo Somalia, mo Lipelia, mo Cachemire, pea mo te ligi toto ʼaē ʼi Caucase.”
Kae ʼi muʼa ʼo hatatou kamata kumi he ʼu puleʼaki, ʼe tonu ke tou ʼuluaki mahino pe koteā te ʼu tupuʼaga ʼaē ʼe hoko ai te fehiʼa.
Ko Te Fehiʼa ʼUhi Ko Te Mataku
Ko te fehiʼa ʼe hā tuʼumaʼu ʼi he ʼu ʼaluʼaga pea mo he ʼu agaaga kehekehe. Ko te tagata faitohi ko Andrew Sullivan, neʼe ina fakanounou fēnei ia te fehiʼa: “ ʼE ʼi ai te fehiʼa ʼaē ʼe mataku, pea mo te fehiʼa ʼaē ʼe manukinuki; ʼe ʼi ai te fehiʼa ʼaē ʼe ina fakahā te mālohi, pea mo te fehiʼa ʼaē ʼe haʼu mai te lotovaivai, ʼe ʼi ai te lagavaka, pea mo te fehiʼa ʼaē ʼe haʼu mai te maheka. . . . ʼE ʼi ai te fehiʼa ʼo ia ʼaē ʼe fia agamālohi, pea mo te fehiʼa ʼo ia ʼaē neʼe fai kiai te fehiʼa. ʼE ʼi ai te fehiʼa ʼaē ʼe kei taupau, pea mo te fehiʼa ʼaē kua fakamalū ifo. Pea ʼe ʼi ai te fehiʼa ʼaē ʼe fakahā ki tuʼa, pea mo te fehiʼa ʼaē ʼe mole kita fakahā ʼi he temi.”
ʼE mahino ia, ʼe hoko te ʼu fihi fakamataku ʼo totatou temi ʼuhi ko te ʼu meʼa faka sosiale pea mo faka ekonomika. ʼE tautau maʼu te ʼu fakapalatahi mālohi pea mo te ʼita ʼi te ʼu koga meʼa ʼaē ʼe lāvaki ai ia nātou ʼe maʼu meʼa ʼi te faʼahi faka ekonomika. Tahi ʼaē meʼa, ʼe tautau hoko te fehiʼa ʼi te ʼu koga meʼa ʼaē ʼe mole feʼauga ai te ʼu meʼa taupau maʼuli maʼa te fenua ʼuhi ko te ʼāsili haʼu ʼo te kau matāpule.
Ki ʼihi ʼe feala ke nātou manatu, ko nātou ʼaia ʼe ʼōmai mai te ʼu fenua kehe ʼe nātou fakataupiepie anai ʼo ʼuhiga mo te ʼu gāue, ʼo nātou gāue pe ki he kiʼi totogi ʼe veliveli, peʼe nātou fakatupu anai te pulinoa ʼo te maʼuhiga ʼo te ʼu koloā. Tatau aipe peʼe tonu te ʼu mataku ʼaia peʼe kailoa, kae ko te tahi ʼaia fihifihia. Ko te mataku ʼaē naʼa hifo te maʼuli faka ekonomika pea mo te mataku ʼaē naʼa puli te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te maʼuli fakafenua peʼe ko he faʼahiga maʼuli, ʼe ko he ʼu tupuʼaga mālohi ʼaia ke hoko ai he ʼu fakapalatahi pea mo he fehiʼa.
Koteā anai te ʼuluaki puleʼaki ʼaē ʼe tonu ke fai moʼo pulihi te fehiʼa? Ko te fetogi ʼo te ʼu faʼahiga fakakaukau.
Ko Te Fetogi ʼo Te ʼu Faʼahiga Fakakaukau
Neʼe ʼui fēnei e McGeary: “Ko te fetogi moʼoni ʼe hoki feala ke maʼu e te hahaʼi ʼaē ʼe nātou lotolelei ki te faʼahi ʼaia. Pea ʼe lava fetogi feafeaʼi te lotolelei ʼo te hahaʼi ʼaia? Kua ʼiloʼi talu mai muʼa, ko te Folafola ʼa te ʼAtua, ia te Tohi-Tapu ʼe ko te mālohi makehe, ko te uga makehe, pea ʼe lahi age tana faʼa kātaki moʼo fakafeagai ki te tuputupu ʼo te fehiʼa. ʼE hoko moʼoni te faʼahi ʼaia, koteʼuhi “e mauli te folafola a te Atua, pea e gaue, e masilaʼage i te heleta mata lua fuape, e ulu o kaku ki te vaha o te loto mo te laumalie, ki te u hokoga-hui mo te u gakoi-hui, pea e ina fakamau te u fakakaukau mo te u manatu o te loto.”—Hepeleo 4:12.
ʼI tona fakahagatonu, ko te taʼaki ʼo te fakapalatahi pea mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe pipiki ki te fehiʼa, ʼe mole puli fakafuanoa pe, peʼe pulihi pe ʼi he po. Kae ʼe feala ke hoko te faʼahi ʼaia. Ko Sesu Kilisito, te tagata ʼaē neʼe feala ke malave tana ʼu palalau ki te ʼu loto pea mo te ʼu fakakaukau ʼa te hahaʼi ʼaē neʼe fia fakalogo, neʼe feala ke ina fetogi te hahaʼi. Ko te ʼu lauʼi miliona neʼe nātou lava fakahoko te potu ʼaia ʼi tanatou muliʼi te tokoni poto ʼaenī ʼa Sesu: “Koutou oʼofa ki outou fili pea koutou hufaki natou e natou fakatagai koutou.”—Mateo 5:44.
ʼO mulimuli pe ki tana ʼu faiakonaki, neʼe kau ia Mateo ʼi te ʼu kaumeʼa ʼaē neʼe falala ki ai Sesu, kae neʼe ko te tagata tānaki tukuhau ki muʼa atu, neʼe fehiʼaʼinaʼi e te sosiete faka Sutea. (Mateo 9:9; 11:19) Pea tahi ʼaē meʼa, neʼe fakatuʼu e Sesu te ala ʼo te tauhi maʼa, pea neʼe ina tali te toko lauʼi afe Senitile neʼe mole tali ki muʼa atu pea neʼe fehiʼaʼinaʼi. (Kalate 3:28) Ko te hahaʼi mai te ʼu potu fuli ʼo te temi ʼaia, neʼe nātou liliu ko te ʼu tisipulo ʼa Sesu Kilisito. (Gaue 10:34, 35) Ko te hahaʼi ʼaia neʼe ʼiloa nātou ʼuhi ko tonatou ʼofa makehe. (Soane 13:35) ʼI te temi ʼaē neʼe taumakaʼi ai te tisipulo ʼa Sesu ko Setefano e te hahaʼi ʼaē neʼe lahi tanatou fehiʼa, neʼe fēnei tana ʼu palalau fakaʼosi: “Sehova, ʼaua naʼa ke lau tanatou agahala ʼaenī.” Neʼe loto ia Setefano ki te meʼa ʼaē ʼe lelei maʼa nātou ʼaē neʼe fehiʼa kia te ia.—Gaue 6:8-14; 7:54-60, MN.
Ia ʼaho nei neʼe toe tatau pe te tali ʼaē neʼe fai e te kau Kilisitiano moʼoni ki te tokoni ʼa Sesu ʼo ʼuhiga mo te fai ʼo te meʼa ʼaē ʼe lelei, ʼo mole gata pe kia nātou ʼaē ko ʼonatou ʼu tēhina Kilisitiano, kae tatau aipe mo nātou ʼaē ʼe fehiʼa age kia nātou. (Kalate 6:10) ʼE nātou gāue mālohi moʼo pulihi te fehiʼa ʼaē ʼe ia nātou. ʼI tanatou mahino ki te ʼu mālohi ʼaē ʼe feala ke nātou fakatupu ai te fehiʼa ʼi ʼonatou ʼu loto, ʼe nātou faiga fakamalotoloto pea mo nātou fetogi te fehiʼa ʼaki te ʼofa. ʼIo, ohage ko te ʼui ʼa te tagata poto ʼo te ʼu temi ʼāfea: “Ko te fehiʼa, koʼena te meʼa ʼe ina fakatupu te ʼu kē, kae ko te ʼofa ʼe ina ʼuʼufi te ʼu agahala fuli.”—Tāʼaga Lea 10:12.
Neʼe ʼui fēnei e te ʼapositolo ko Soane: “Ko ae e fehia ki tona tehina, e ko he tagata e fakapo, pea e koutou iloi, e mole he tagata fakapo e ina mau te mauli heegata e mauli ia te ia.” (1 Soane 3:15) ʼE faka tui te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ki te manatu ʼaia. Ko tona fua, ʼi te temi nei kua nātou fakatahi ʼi te logo tahi—mai te ʼu lanu fuli, te ʼu agaʼi fenua fuli, mo te ʼu faʼahiga tauhi lotu kehekehe pea mo te ʼu faʼahi faka politike kehekehe—ko he kautahi ʼe ʼāteaina mai te loto fehiʼa, ko he foʼi famili fakatautehina faka malamanei.—Vakaʼi te ʼu kiʼi talanoa.
ʼE Pulihi Anai Te Fehiʼa!
ʼE feala ke koutou ʼui, ‘kae ko te ʼu meʼa fuli ʼaia ʼe lelei pea ʼe ko he fakatuʼutuʼu lelei maʼa te hahaʼi ʼaē kua nātou kau kiai. Kae ko te faʼahi ʼaia ʼe mole ina lava pulihi katoa anai te fehiʼa ʼi te kele.’ ʼI tona fakahagatonu, tatau aipe peʼe mole ʼi ai te fehiʼa ʼi ʼokotou loto, kae ʼe kei feala pe ke tau mo koutou ia te faʼahi ʼaia. Koia ʼe tonu ke tou haga ki te ʼAtua ke ina fakatokatoka moʼoni te ʼu fihifihia ʼo te malamanei.
ʼE fakatuʼutuʼu e te ʼAtua, mole kei tuai pea ko te ʼu meʼa fuli ʼaē ʼe pipiki ki te fehiʼa kua vave pe anai tana pulihi ʼi te kele. ʼE hoko anai te faʼahi ʼaia ʼi te temi ʼaē ka hoko ai te pule ʼa te puleʼaga ʼi selo ʼaē neʼe akoʼi mai e Sesu ke tou faikole kiai: “Ko tamatou Tamai e i selo, ke tapuha tou huafa; ke aumai tau pule, ke fai tou finegalo i te kelekele o hage ko Selo.”—Mateo 6:9, 10.
Mokā fakahoko katoa anai te faikole ʼaia, pea ʼe pulihi anai te ʼu ʼaluʼaga ʼaē ʼe lagolago ki te fehiʼa. Ko te ʼu faʼahi ʼaē ʼe nātou fakatuputupu te fehiʼa ʼe pulihi anai ia. Ko te ʼu akonaki ʼo ʼuhiga mo te fehiʼa, mo te lotonoa, pea mo te fakapalatahi ʼe fetogi anai e te moʼoni, mo te faitotonu pea mo te lotomahino. Pea ko te ʼAtua ‘ ʼe ina holoholo anai ia loʼimata fuape ʼi ʼonatou fofoga, pea ʼe mole toe maʼu anai te mate. ʼE mole toe maʼu anai he putu, pe ko he lāuga, pe ko he mamahi.’—Apokalipesi 21:1-4.
Kae ʼi te temi nei kua ʼi ai te ʼu logo lelei! ʼE ʼiloga lelei ʼe tou maʼuʼuli nei ʼi “te u aho fakamuli.” Koia, ʼe feala ke tou falala kua tou vave sio pe ki te pulihi ʼi te kele ʼaenī te fehiʼa ʼaē ʼe fakafeagai ki te ʼAtua. (2 Timoteo 3:1-5; Mateo 24:3-14) ʼI te mālama foʼou ʼaē neʼe fakapapauʼi mai e te ʼAtua, ʼe maʼu ai anai te ʼofa fakatautehina moʼoni, koteʼuhi kua maʼuli haohaoa anai te hahaʼi.—Luka 23:43; 2 Petelo 3:13.
Kae ʼe mole koutou fakatalitali anai ʼo aʼu ki te temi ʼaia ke koutou maʼu te fiafia ʼo he ʼofa fakatautehina. ʼIo, ohage ko tona fakahā e te ʼu fakamatala ʼaē ʼe pipiki mai kiai, ko te ʼofa faka Kilisitiano kua nofo ʼi te loto ʼo te ʼu lauʼi miliona hahaʼi ʼaē ki muʼa atu neʼe nātou maʼu te loto fehiʼa. ʼE toe fakaafe atu mo koutou ke koutou kau ki te ʼofa fakatautehina ʼaia!
[Talanoa ʼo te pasina 5]
“Koteā ʼApē Te Meʼa Neʼe Lagi Fai e Sesu?”
ʼI te māhina ʼo Sūnio 1998, ko te ʼu tagata papālagi e toko tolu ʼi te kolo ʼo Texas ʼi Amelika, neʼe nātou puke te tagata ʼuli ko James Byrd, Jr., Neʼe nātou ʼave ia ia ki te koga meʼa mamaʼo pea mo lāvaki, ʼo nātou tā ai ia ia, pea mo seiniʼi tona ʼu vaʼe. Pea nātou haʼi ia ia ki te kamioneti ʼo nātou toho ʼi te ala ia kilometa e nima ʼo aʼu ki te ʼī ʼo tona sino ki te kanivo. Neʼe fakahigoaʼi te aga ʼaia, ko te fakapō fakalialia ʼaupito ʼaia neʼe kua hoko ʼi te ʼu taʼu 1990, ʼi te ʼu fakapō ʼaē neʼe fai ʼuhi ko te fehiʼa.
Ko te ʼu tuagaʼane e toko tolu ʼo James Byrd, ʼe ko te ʼu Fakamoʼoni ʼa Sehova. Neʼe feafeaʼi tonatou loto ʼo ʼuhiga mo te ʼu tagata ʼe toko tolu ʼaē neʼe nātou fakahoko te fakapō fakamataku ʼaia? ʼI te tohi ʼa te famili ʼaia, neʼe nātou ʼui fēnei: “Ko te gaohi koviʼi pea mo te tāmateʼi ʼo he tahi ʼe tou ʼofa ki ai, ʼe fakatupu lotomamahi ʼaupito pea ʼe ko he puli ʼe mole maʼu hona fakafuafua. E feafeaʼi hatatou tali te taʼi faʼahiga agamālohi ʼaia? Neʼe mole heʼeki hake ʼi ʼamatou fakakaukau ke mātou liufaki te kovi, ke mātou fai he ʼu palalau ʼita, peʼe ko te faka mafola ʼo he ʼu akonaki ʼo ʼuhiga mo te fehiʼa. Neʼe mātou manatu fēnei: ‘Koteā ʼapē te meʼa neʼe lagi fai e Sesu? Neʼe feafeaʼi ʼapē hana tali te potu ʼaia?’ Neʼe kua mātou ʼiloʼi lelei te ʼu tali ki te ʼu fehuʼi ʼaia. Ko tana logo neʼe ko te tokalelei pea mo te ʼamanaki.”
ʼI te ʼu vaega Tohi-Tapu ʼaē neʼe tokoni kia nātou ke ʼaua naʼa nātou tuku te fehiʼa ke tuputupu ʼi ʼonatou loto, neʼe ʼi ai te koga tohi ʼo Loma 12:17-19, MN. Neʼe tohi fēnei e te ʼapositolo ko Paulo: “ ʼAua naʼa koutou liufaki ki he tahi te kovi ʼaki te kovi. . . . Kapau ko he meʼa ʼe feala, tāfito mo kapau ko he meʼa ʼe fakalogo kia koutou, koutou maʼuli ʼi te tokalelei mo te tagata fuape. ʼAua naʼa koutou lagavaka, kau ʼofaina, kae koutou tuku ke fakalaka te ʼita; koteʼuhi neʼe tohi fēnei: ‘Ko te lagavaka ʼe ʼaʼaku; ʼe ʼau liufaki anai te totogi, ko te ʼui ʼaia ʼa Sehova.’ ”
Neʼe toe ʼui fēnei e te ʼu tuagaʼane ʼo te tagata: “ ʼE mātou manatuʼi te ʼu fakamatala ʼaē neʼe fai ʼi tamatou ʼu tohi, heʼe nātou ʼui ko ʼihi aga heʼe faitotonu peʼe ko ʼihi fakapō fakalialia ʼaupito; pea ʼe feala anai ke faigataʼa hakita ʼui, ‘ ʼE ʼau fakamolemole kia koutou’ pea kita galoʼi feiā. Ko te loto fakamolemole ʼi te ʼu taʼi lakaga ʼaia, ʼe feala ke ina pulihi te lotokovi, heʼe feala ke tou toʼo te lotokovi ʼaia ʼi ʼotatou maʼuli ke ʼaua naʼa tou mahahaki ʼi te faʼahi fakasino peʼe ko te faʼahi ʼo te fakakaukau ʼuhi ko te lotokovi ʼaia.” ʼE ko he fakamoʼoni mālohi ʼo ʼuhiga mo te mālohi ʼaē ʼo te Tohi-Tapu moʼo lolomi he fehiʼa loloto ke ʼaua naʼa tauaka ʼi totatou loto!
[Talanoa ʼo te pasina 6]
Kua Liliu Te Aga Fehiʼa Ko He Aga Fakakaumeʼa
ʼI te ʼu taʼu ʼaenī, ko te toko lauʼi afe hahaʼi matāpule neʼe ʼolo ki Heleni ʼo kumi gāue. Kae ʼi te kua vaivai ʼo te maʼuli faka ekonomika, neʼe kua veliveli ai te ʼu faka fealagia ki he gāue, pea fakatupu ʼaki ai te ʼu fihi ʼo ʼuhiga mo te gāue. ʼAki te faʼahi ʼaia neʼe hoko ai te ʼu fehiʼa mālohi ʼi te ʼu faʼahiga lanu kehekehe. Ko he faʼifaʼitaki lelei ʼo ʼuhiga mo te potu ʼaia, ko te fakataupiepie ʼa te ʼu hahaʼi matāpule mai Alepania pea mo nātou ʼaē mai Pulukalia. ʼE lahi te ʼu potu ʼi Heleni, neʼe hoko ai te fakataupiepie mālohi ʼi te ʼu lanu ʼaia.
ʼI te kolo ʼo Kiato, ʼi te potu tokelau-hahake ʼo Péloponnèse, ko te famili Pulukalia pea mo te tagata Alepania neʼe nātou kamata ako ia te Tohi-Tapu mo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, pea neʼe nātou faiga ke nātou feʼiloʼiʼaki. Ko te maʼuliʼi ʼo te ʼu pelesepeto faka Tohi-Tapu neʼe ina pulihi te fihi ʼaē neʼe maʼu ʼi te tokolahi ʼo te ʼu lanu ʼaia e lua. Neʼe ina toe faka fealagia ke nātou maʼu he ʼofa fakatautehina moʼoni. Ko Ivan, ko te tagata Pulukalia neʼe tokoni kia Loulis, ko te tagata Alepania, ke ina maʼu hona nofoʼaga ʼe ōvi ki te ʼapi ʼo Ivan. Ko te ʼu famili ʼaia e lua ʼe nā vaevae tanā meʼa kai pea mo tanā ʼu meʼa gāue. ʼI te temi nei ko te ʼu tagata ʼaia e lua kua nā papitema, ko te ʼu Fakamoʼoni ʼa Sehova pea ʼe nā gāue fakatahi ʼi te fai faka mafola ʼo te logo lelei. Pea ko te fakakaumeʼa faka Kilisitiano ʼaia kua fakatokagaʼi e te ʼu vāhaʼa fale.
[Paki ʼo te pasina 7]
ʼAki te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ko te ʼu meʼa fuli ʼaē ʼe pipiki ki te fehiʼa ʼe pulihi anai ia ʼi te kele