Te Kau Vaudois Ko He Kau Heletiko Neʼe Nātou Liliu ʼo Polotesita

Neʼe ko te taʼu 1545 ʼi te koga meʼa matalelei ko Lubéron, ʼi Provence ʼi Falani. Neʼe fakatahitahi te foʼi kautau moʼo fakahoko te fakatotonu fakamataku mai te kau takitaki lotu, ʼuhi ko tanatou mole loto ʼaē ki he tahi ʼu magaʼi lotu. Lolotoga te vāhaʼa katoa neʼe hoko ai te liligi toto.

NEʼE maumauʼi te ʼu kolo, pea neʼe pilisoniʼi te hahaʼi peʼe matehi nātou. Neʼe fai e te kau solia agamālohi te ʼu fai fakapō fakalialia, ʼaē neʼe mataku ai ia te Eulopa katoa. Neʼe matehi te ʼu tagata e 2 700 tupu, pea neʼe ʼave te toko 600 ʼo faka gāueʼi ʼi te ʼu vaka, pea neʼe gaohi koviʼi te hahaʼi fafine pea mo te ʼu tamaliki. Ko te kamutoa ʼaē neʼe ina takitaki te toe ligi toto ʼaia neʼe vikiʼi e te hau ʼo Falani pea mo te tuʼi tapu.

Neʼe kua mavetevete ia Siamani ʼuhi ko te lotu Polotesita, pea ʼi te temi ʼaia, ko te Hau Katolika ʼo Falani ko François 1, ʼi tana tuʼania ki te mafola ʼo te Lotu Polotesita, neʼe ina kumi ʼi tona puleʼaga te hahaʼi ʼaē neʼe fakahigoaʼi ko te kau heletiko. Neʼe tokolahi ʼaupito te kau heletiko, he neʼe maʼu e te ʼu pule ʼi te potu ʼo Provence, te ʼu kolo katoa ʼo te ʼu hahaʼi neʼe mavae ʼi te lotu Katolika. Neʼe fakagafua e te puleʼaga ke molehi te hahaʼi ʼaia pea ki muli age, ʼi te 1545 neʼe hoko ai te toe mātea lahi.

Neʼe ko ai koa te kau heletiko ʼaia? Pea he koʼe neʼe mole tali e te lotu ia te hahaʼi ʼaia?

Neʼe Liliu Te Hahaʼi Maʼu Koloā ʼo Māsisiva

Ko te hahaʼi ʼaia ʼaē neʼe matematehi, neʼe nātou kau ki te lotu neʼe kamata ʼi te 12 sēkulō pea neʼe mafola lahi ʼi Eulopa. Ko tona faʼahiga mafola pea mo tona tologa lolotoga ni sēkulō, neʼe ko he meʼa makehe ia ʼi te hisitolia ʼo nātou ʼaē neʼe tafoki. Tokolahi ʼi te hahaʼi fai hisitolia ʼe nātou ʼui neʼe kamata te lotu ʼaia ʼi te lagi taʼu 1170. ʼI te kolo ʼo Falani ko Lyon, ko te tagata fai fakatau koloaʼia ko Valdès, neʼe ina fia ʼiloʼi moʼoni peʼe koteā ʼaē ʼe tonu ke ina fai ke leleiʼia ia ia e te ʼAtua. Neʼe lagi malave ki te loto ʼo Valdès te ʼu palalau ʼaē neʼe fai e Sesu ki te tagata maʼu koloā, ke ina fakatau tona ʼu koloā pea mo foaki ki te kau māsisiva, koia neʼe tokaga ai ia Valdès ke maʼu e tana famili ia meʼa fuli ʼaē ʼe ʼaoga kiai, pea neʼe ina tuku tana ʼu koloā fuli pea ʼalu ʼo faka mafola te Evaselio. (Mateo 19⁠:​16-22) Mole tuai, pea neʼe mulimuli kia ia te tahi ʼu hahaʼi ʼaē neʼe fakahigoa ki muli age ko te kau Vaudois.a

Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe maʼuhiga tāfito ʼi te maʼuli ʼo te tagata ko Valdès, neʼe ko te maʼuli masiva, mo te fai faka mafola pea mo te Tohi-Tapu. Neʼe mole ko he meʼa foʼou ke fakafeagai he tahi ki te maʼu koloā ʼa te kau takitaki lotu. Neʼe ʼi ai te temi ko ʼihi neʼe kau ki te keletiate neʼe nātou tafoki, pea neʼe nātou tala te ʼu kākā pea mo te agakovi ʼa te lotu. Kae ko Valdès neʼe ko te tagata neʼe mole maʼu tuʼulaga, ʼo feiā mo nātou ʼaē neʼe mulimuli ia ia. Koia neʼe manatu ai ʼe tonu ke fakaliliu te Tohi-Tapu ki tanatou lea, te lea ʼaē neʼe palalauʼi e te hahaʼi fuli pe. Mai tona ʼaluʼaga ʼaē neʼe ko te kau takitaki lotu pe ʼaē neʼe feala ke nātou lau te Tohi-Tapu ʼi te faka Latina, koia neʼe fai ai e Valdès te fakaliliu ʼo te ʼu Evaselio pea mo te tahi ʼu tohi ʼo te Tohi-Tapu ki te lea Fakafalani ʼo te Provence, ia te lea ʼaē neʼe mahino kiai te hahaʼi ʼi te potu esite ʼo te lotomalie ʼo Falani.b ʼO mulimuli ki te fakatotonu ʼa Sesu ke fai faka mafola, neʼe faka mafola ai te kau masiva ʼo Lyon tanatou logo ʼi te ʼu ala. (Mateo 28⁠:​19, 20) ʼE fakamahino e te tagata fai hisitolia ko Gabriel Audisio, ko tanatou fai faka mafola mālohi ʼaia ki te hahaʼi, neʼe ko te faʼahi tāfito ʼaia ʼaē neʼe fakafihiʼi e te lotu ki te kau Vaudois.

Neʼe Nātou Katolika Pea Nātou Liliu Ko Te Kau Heletiko

ʼI te temi ʼaia, neʼe fakagafua pe ki te kau takitaki lotu ke nātou fai faka mafola, pea neʼe ko te ʼēkelesia pe ʼaē neʼe ina fakagafua ki he tahi ke fai faka mafola. Kia mata ʼo te kau takitaki lotu, ko te kau Vaudois neʼe ko te ʼu hahaʼi neʼe mole nātou ʼiloʼi hanatou meʼa, pea neʼe mole nātou popoto ʼi te lautohi pea mo te faitohi, kae ʼi te taʼu 1179, neʼe kole e Valdès ki te Tuʼi Tapu ko Alexandre 3 ke fakagafua age ke fai faka mafola. Neʼe tuku age te fakagafua ʼaia​—kae neʼe tonu muʼa ke tali e te kau patele ʼo tona kolo. ʼE tohi fēnei e te tagata fai hisitolia ko Malcolm Lambert “neʼe hage pe te faʼahi ʼaia ko he fakafisi fakahagatonu kiai.” Ei, ko te pule ʼēpikopō ko Jean Bellesmains ʼo Lyon, neʼe ina tapuʼi fakalelei te fai faka mafola ʼa te hahaʼi. Neʼe tali kiai e Valdès ʼaki te vaega ʼo Gaue 5⁠:​29, MN: “ ʼE tonu ke mātou fakalogo ki te ʼAtua, ohage ko he fakalogo ki he pule, ʼi he fakalogo ia ki te tagata.” ʼUhi ko tana mole fakalogo ki te tapuʼi ʼaia, neʼe fakamavae ia Valdès ʼi te ʼēkelesia ʼi te taʼu 1184.

Logola neʼe kapu te kau Vaudois mai te tiosesi ʼo Lyon pea mo te kolo, kae ʼe ʼasi mai neʼe mole mulimuli te hahaʼi ki te ʼuluaki fakatotonu ʼaē neʼe fai e te lotu. Tokolahi neʼe nātou leleiʼia te kau Vaudois, ʼuhi ko tanatou loto fakamalotoloto pea mo tanatou faʼahiga maʼuli, pea māʼia mo te kau ʼēpikopō neʼe kei fai palalau mo nātou.

ʼO mulimuli ki te tagata fai hisitolia ko Euan Cameron, ʼe hā mai ko te kau fai faka mafola Vaudois neʼe mole nātou “fakafeagai ki te ʼuhiga ʼo te ’Ēkelesia Katolika Loma.” Ko te meʼa pe ʼaē neʼe nātou loto kiai ke nātou “fai faka mafola pea mo faiako.” ʼE ʼui e te kau fai hisitolia neʼe faka ʼuhiga te kūtuga ʼaia ko te kau heletiko, ʼuhi ko te ʼu tonu ʼaē neʼe fai, pea ʼaki te temi neʼe mole kei maʼuhiga te kūtuga ʼaia. ʼAki te ʼu fakatūʼa ʼaē neʼe fai e te ʼēkelesia, neʼe fai ai leva e te Fā Fono ʼo Latran te tonu moʼo fakafeagai ki te kau Vaudois ʼi te taʼu 1215. Neʼe malave feafeaʼi te faʼahi ʼaia ki tanatou fai faka mafola?

ʼE Nātou Fenonoʼi

ʼI te taʼu 1217, neʼe mate ia Valdès pea ʼuhi ko tonatou fakatagaʼi, neʼe mavetevete ai tana hahaʼi ʼo ʼolo ki te ʼu mata moʼuga ʼo te ʼu Alpes ʼi Falani, mo Siamani, mo te potu noleto ʼo Italia, pea mo te Lotomalie pea mo te Potu Esite ʼo Eulopa. ʼUhi ko te fakataga neʼe toe maʼua ai ki te kau Vaudois ke nātou nonofo ʼi te ʼu kolo vao, pea neʼe lahi te ʼu koga meʼa neʼe faka tuʼakoi ai tanatou gāue faka mafola.

ʼI te taʼu 1229 neʼe fakaʼosi e te ’Ēkelesia Katolika tana fakatagaʼi te kau Cathares, peʼe ko te kau Albigeois, ʼi te potu saute ʼo Falani.c Pea hoa leva kiai te fakatagaʼi ʼo te kau Vaudois. Mole tuai, pea ko te Inikisisio neʼe ina fakatagaʼi mālohi ia nātou fuli ʼaē neʼe fakafeagai ki te ʼēkelesia. ʼI tanatou matataku, neʼe fenonoʼi te kau Vaudois. ʼI te 1230, neʼe mole kei nātou fai faka mafola. ʼE fakamahino fēnei e Audisio: “Neʼe mole nātou ʼolo ʼo kumi he tahi ʼu ōvi . . . , kae neʼe nātou faiga ke nātou kumi te ʼu tisipulo, ke taupau nātou ʼi tanatou tui logola te ʼu ʼahiʼahi pea mo te ʼu fakataga.” ʼE ina toe ʼui “neʼe kei maʼuhiga pe te fai faka mafola kae neʼe fetogi katoa tona faʼahiga fai.”

Te ʼu Akonaki Neʼe Nātou Tui Kiai Pea Mo Tanatou ʼu Gāue

Neʼe mole ko te hahaʼi tagata pea mo fafine ʼaē neʼe kau ki te ʼu gāue fai faka mafola, kae ʼi te 14 sēkulō neʼe fakakeheʼi e te kau Vaudois te kau fai faka mafola pea mo te hahaʼi tui. Neʼe gata pe ki te ʼu tagata neʼe akoʼi fakalelei neʼe feala ke nātou kau ki te gāue ʼaē ko te tauhi ōvi. Ko te ʼu minisi feʼoloʼaki ʼaia neʼe fakahigoa ki muli age ko te ʼu barbes (ko he ʼu faʼe tagata).

Ko te ʼu tagata ʼaia, ʼaē neʼe nātou ʼaʼahi te ʼu famili Vaudois ʼi tonatou ʼu ʼapi, neʼe nātou faiga ke taupau e te ʼu famili ʼaia tanatou tui kae neʼe mole nātou fai faka mafola. Neʼe popoto te ʼu tagata fuli ʼaia ʼi te lautohi pea mo te faitohi, pea ko tanatou ako, ʼaē neʼe fai ia taʼu e ono, neʼe fakatafito ki te Tohi-Tapu. Ko tanatou fakaʼaogaʼi te Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakaliliu ki tanatou lea, neʼe tokoni kia nātou ke nātou fakamahino ki te ʼu ōvi. Māʼia mo te kau fakafeagai, neʼe nātou ʼui ko te kau Vaudois, mo tanatou ʼu fānau, neʼe nātou popoto ʼaupito ʼi te Tohi-Tapu pea neʼe feala ke nātou lau fakaʼatamai he ʼu tuʼuga vaega ʼo te Tohi-Tapu.

Neʼe fakafisi ia te ʼu ʼuluaki Vaudois ki te loi, mo te pulekatolio, mo te ʼu Misa maʼa te kau mate, mo te fakamolemole ʼa te Tuʼi Tapu, pea mo te tauhi kia Malia pea mo te kau “sagato.” Neʼe nātou toe fai ʼi te taʼu fuli te toʼotoʼoga ʼo te Taumafa ʼa te ʼAliki, peʼe ko te Ōmoe Fakaʼosi. Ohage ko tona ʼui e Lambert, ko tanatou faʼahiga tauhi “ ʼi tona ʼuhiga moʼoni, neʼe ko te lotu ia ʼa te hahaʼi tauhi.”

“Te ʼu Maʼuli e Lua”

Ko te ʼu kūtuga Vaudois neʼe nātou feʼiloʼiʼaki lelei. Neʼe nātou feʼohoanaʼaki, pea ʼaki te temi, neʼe fakahigoaʼi nātou ko te kau Vaudois. Kae ʼi tanatou faiga ke mole puli tanatou lotu, neʼe mole fia faka mafola e te kau Vaudois tanatou ʼu manatu. Ko tanatou mole fakahā ʼaia ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou tui kiai pea mo tanatou ʼu aga, neʼe faigafua ai ki te hahaʼi fakafeagai ke nātou tukugakoviʼi hala ia nātou, ohage la neʼe nātou ʼui neʼe nātou tauhi ki te Tevolo.d

Moʼo tauʼi te ʼu tukugakovi hala ʼaia, ko te meʼa ʼaē neʼe fai e te kau Vaudois, neʼe ko tanatou tali pea mo fai te meʼa ʼaē ʼe fakahigoa e te tagata fai hisitolia ko Cameron, ko tanatou “tali ʼihi faʼahi” ʼo te lotu faka Katolika. Neʼe tokolahi te kau Vaudois neʼe nātou ʼolo ʼo kofesio ki te ʼu patele, neʼe nātou kau ki te Misa, neʼe nātou fakaʼaogaʼi te vai tapu, pea mo nātou kau ki te ʼu polosesio. ʼE tohi fēnei e Lambert: “Neʼe lahi te ʼu meʼa neʼe nātou fai neʼe tatau mo te kau Katolika.” Neʼe ʼui fakahagatonu e Audisio, ʼaki te temi, neʼe fai e te kau Vaudois “te ʼu maʼuli e lua.” ʼE ina toe ʼui fēnei: “ ʼI te tahi faʼahi, neʼe nātou fai ia meʼa fuli ohage ko te kau Katolika ke mole puli tonatou ʼaluʼaga tokalelei; pea ʼi te tahi faʼahi, neʼe nātou fai te ʼu toʼotoʼoga pea mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou fai māhani ke haga maʼuli tanatou lotu.”

Neʼe Nātou Heletiko Pea Nātou Liliu ʼo Polotesita

ʼI te 16 sēkulō, ko te Lotu Polotesita neʼe ina fetogi ʼaupito te ʼaluʼaga ʼo te lotu ʼi Eulopa. Ko nātou ʼaē neʼe mole tali e te lotu, neʼe feala pe ke nātou fakaʼaogaʼi te lao ʼo tonatou kolo moʼo fakamoʼoni ki tanatou lotu, peʼe nātou ʼolo ki he tahi fenua moʼo kumi he maʼuli ʼe lelei age. Neʼe mole kei lahi te talanoa ʼo ʼuhiga mo te heletiko, he neʼe kua tokolahi te hahaʼi ʼaē neʼe kamata lotolotolua ʼo ʼuhiga mo te ʼu tuʼulaga ʼo te lotu Orthodoxe.

ʼI te kamata ʼo te taʼu 1523, ko te tagata ʼiloa ʼo te lotu Polotesita ko Martin Luther neʼe talanoa ʼo ʼuhiga mo te kau Vaudois. ʼI te taʼu 1526, ko te tahi tagata takitaki Vaudois neʼe ʼalu ki te fenua ʼo Alpes moʼo tala te mafola ʼo te lotu ʼi Eulopa. Neʼe hoko ai te temi neʼe fevaevaeʼaki ai te ʼu manatu ʼa te ʼu kūtuga Polotesita pea mo te kau Vaudois. Neʼe fakaloto mālohiʼi e te kau Polotesita ia te kau Vaudois ke nātou lagolago ki te ʼuluaki fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ki te Fakafalani. Neʼe tā te Tohi-Tapu ʼaia ʼi te 1535, pea ki muli age neʼe fakahigoa ko te Tohi-Tapu ʼo Olivétan. Kae meʼa faikehe foki, heʼe tokolahi te kau Vaudois neʼe mole nātou mahino ki te Fakafalani.

ʼI te hoko atu ʼo te ʼu fakataga ʼaē neʼe fai e te Lotu Katolika, tokolahi te kau Vaudois neʼe nātou kumi hāofaki ki Provence ʼi te potu saute ʼo Falani, ʼo toe feiā mo te kau Polotesita mai te tahi ʼu fenua. Mole tuai, pea neʼe ʼiloʼi e te ʼu pule kolo te ʼōmai ʼaia ʼa te hahaʼi mai te tahi ʼu fenua. Logola te ʼu talanoa lelei ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te maʼuli pea mo te ʼu aga ʼa te kau Vaudois, kae ko ʼihi hahaʼi neʼe nātou mahalohalo kovi ʼo ʼuhiga mo tanatou agatonu pea nātou lau ʼe nātou fakatupu maveuveu. Neʼe fai te tonu ʼi te kolo ʼo Mérindol, pea neʼe hoko ai te ligi toto fakamataku ʼaē neʼe tou talanoa kiai ʼi te kamata ʼo te alatike.

Neʼe ʼāsili kovi te ʼu felogoi ʼa te kau Katolika pea mo te kau Vaudois. Moʼo tali ki tonatou fakatagaʼi ʼaia, neʼe fakaʼaogaʼi e te kau Vaudois te ʼu mahafu moʼo hāofaki ʼo nātou. ʼUhi ko te fetauʼaki ʼaia, neʼe fakatahi ai te kau Vaudois mo te kau Polotesita. Koia neʼe kau leva te kau Vaudois ki te lotu Polotesita ʼaē neʼe kua mālohi.

Hili kiai ni sēkulō, ko te ʼu ʼēkelesia ʼa te kau Vaudois neʼe fakatuʼu ʼi te ʼu fenua neʼe vaha mamaʼo mo Falani, ohage ko Ulukuai pea mo Amelika. Kae ʼe manatu tahi te hahaʼi fai hisitolia mo Audisio, ʼi tana ʼui ʼaē ko “te lotu Vaudois neʼe fakagata pe ia ʼi te temi ʼaē neʼe tuʼu ai te lotu Polotesita,” ʼi te temi ʼaē neʼe “folo” ai te lotu ʼaia e te lotu Polotesita. ʼI tona fakahagatonu, neʼe kua puli te faiva ʼaē neʼe maʼu e te kūtuga Vaudois ʼi te ʼu sēkulō ki muʼa atu. Neʼe hoko te faʼahi ʼaia ʼi te temi ʼaē neʼe līaki ai e te kau Vaudois te gāue fai faka mafola pea mo te ako ʼo te Tohi-Tapu, ʼuhi ko tanatou matataku.

[Kiʼi nota]

[Mape ʼo te pasina 23]

Te ʼu koga meʼa ʼaē neʼe hahaʼi ai te kau Vaudois

FRANCE

Lyon

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Rome

Berlin

Prague

Vienne

[Paki]

Ko te kau Vaudois neʼe nātou lagolago ki te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ʼo Olivétan ʼi te 1535

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Bible: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Paki ʼo te pasina 20, 21]

VAUDÈS

Te tutu ʼo te ʼu kiʼi finematuʼa Vaudois e lua

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Pages 20 and 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe