Te ʼu Paki Faka Lotu Neʼe Fakaʼaogaʼi ʼi Te ʼu Temi ʼĀfea

“ ʼE fakaʼaogaʼi te ʼu paki ke tou fakatahi ai mo te agalelei pea mo te maʼoniʼoni ʼo te ʼAtua pea mo Tana kau Sagato.”—KO TE ’ĒPIKOPŌ ORTHODOXE KELEKA ʼO OSITALALIA

ʼI TE ʼaho velahia ʼaia ʼo te māhina ʼo ʼAukusito, neʼe vevela ʼaupito te laʼā ʼi te ʼu matatuʼuga ʼo te monasetelio ʼo te “Faʼe Maʼoniʼoni ʼAupito ʼo te ʼAtua,” ʼi te motu ʼo Tinos, ʼi te Tai ʼo Egée. Logope la tonatou laʼaina, kae mole lotovaivai te 25 000 tupu hahaʼi fai polosesio ʼo te Lotu Orthodoxe ʼo Heleni, ʼaē neʼe nātou faiga ke nātou aʼu ki te tuʼuʼaga ʼo te paki ʼo te faʼe ʼo Sesu.

Ko te taʼahine ketu, logola tona mamahi, kae neʼe haʼele tuʼutuli pea neʼe tafekalukalu tona ʼu tuli. Pea ʼo ōvi ki ai, neʼe ko te kiʼi finematuʼa kua gaʼegaʼe neʼe folau mai te muliʼi fenua, ʼe faiga mālohi ke hoko atu tana haʼele. Mo te tagata kua tafe kakava ʼaupito ʼi tana faiga ʼaē ke fakalaka ʼi te hahaʼi tokolahi. ʼE nātou fia ʼumaʼi te paki ʼo Malia pea mo tulolo ʼi ʼona muʼa.

ʼE mahino ia ko te hahaʼi lotu ʼaia ʼe nātou fakamalotoloto ʼi tanatou fia tauhi ki te ʼAtua. Kae ko te tokofia koa ia nātou ʼaia ʼe nātou mahino, ko te tauhi fakamalotoloto ʼaia ki te ʼu paki faka lotu neʼe ko he tauhi neʼe fai ʼi te ʼu sēkulō ʼi muʼa ʼo te Lotu Faka Kilisitiano?

Te Fakaʼaogaʼi Lahi ʼo Te ʼu Paki

ʼE fakaʼaogaʼi te ʼu paki ʼi te ʼu fenua Lotu Orthodoxe fuli. ʼI te ʼu ʼēkelesia ʼe maʼu lahi ai te ʼu paki ʼo Sesu, mo Malia pea mo te ʼatu “sagato.” Ko te hahaʼi ʼo te lotu ʼe nātou tauhi ki te ʼu paki ʼaia, ʼo nātou ʼumaʼi, mo tutu te iseso pea mo te ʼu sela. Pea ʼi te ʼu teitei loto fale fuli pe ʼaē ʼe Lotu Orthodoxe, ʼe ʼi ai te faʼahi ʼe fakatuʼu ai te ʼu paki pea ʼe fai ai te ʼu faikole. ʼE ʼui māhani e te kau Kilisitiano Orthodoxes, ka nātou tauhi ki te paki ʼe nātou felogoi lelei ai mo te ʼAtua. Tokolahi ʼe nātou tui ʼe maʼu e te ʼu paki te tapuakina ʼo te ʼAtua, pea mo lava fakahoko he ʼu milakulo.

ʼE punamaʼuli anai te hahaʼi tui ʼaia ʼi tanatou ʼiloʼi ʼaē, neʼe mole fakaʼaogaʼi e te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō te ʼu paki ʼi tanatou tauhi. ʼE ʼui fēnei e te tohi Byzantium: “Neʼe ko he meʼa fakalialia ʼi te Lotu Sutea te tauhi tamapua, koia ko te ʼu ʼuluaki Kilisitiano neʼe nātou fakafisi ki te tauhi ʼo ni ʼu hahaʼi maʼoniʼoni ʼaki he ʼu paki.” ʼE toe ʼui fēnei e te tohi ʼaia: “Talu mai te nima sēkulō ʼo totatou temi, ko te ʼu paki . . . neʼe fakaʼaogaʼi lahi ʼi te ʼu ʼēkelesia pea mo te ʼu loto fale.” Kapau neʼe mole fakaʼaogaʼi e te Lotu Faka Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō te ʼu paki, pea ko te lotu fea koa ʼaē neʼe ina fakaʼaogaʼi?

Te Kamataʼaga ʼo Te Fakaʼaogaʼi ʼo Te ʼu Paki Faka Lotu

Neʼe tohi fēnei e te tagata ʼe ina fai te ʼu kumi ko Vitalij Ivanovich Petrenko: “Ko te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu paki pea mo tona ʼu toʼotoʼoga neʼe kamata ʼi muʼa atu ʼo te temi ʼa te kau Kilisitiano, pea neʼe ‘kamata ai ʼi te lotu pagani.’ ” Tokolahi te hahaʼi fai hisitolia ʼe nātou manatu tahi mo ia, heʼe nātou ʼui neʼe tupu te tauhi ki te ʼu paki ʼi te ʼu lotu ʼo Papiloni ʼāfea, mo Esipito, pea mo Heleni. Ohage la ʼi te Heleni ʼāfea, ko te ʼu paki faka lotu neʼe hage ko he ʼu fakatātā. Neʼe manatu te hahaʼi neʼe maʼu e te ʼu fakatātā ʼaia te ʼu mālohi mai te ʼAtua. Neʼe manatu e te hahaʼi ko ʼihi paki neʼe mole faʼu ia e te tagata kae neʼe tō ifo ia mai lagi. ʼI te ʼu ʼaho lalahi makehe, ʼe ʼave e te hahaʼi te ʼu paki ʼaia ʼo nātou takafoli ʼi te kolo, pea mo nātou momoli he ʼu sakilifisio. Neʼe ʼui fēnei e Petrenko: “Ki te hahaʼi fakamalotoloto ko te paki ʼaē neʼe nātou tauhi ki ai neʼe ko he ʼatua, logola te faiga . . . ʼaē ke fakakehekeheʼi te ʼatua pea mo tona paki.”

Neʼe hū feafeaʼi te ʼu manatu pea mo te ʼu aga ʼaia ki te Lotu Faka Kilisitiano? Neʼe ʼui e te tagata fai kumi pe ʼaia, hili ni ʼu sēkulō ʼi te ʼosi mate ʼa te kau ʼapositolo ʼo Kilisito, tāfito ʼi Esipito, “neʼe hoko ai ki te ʼu akonaki faka Kilisitiano te ‘fefioʼaki ʼo te ʼu akonaki faka pagani’—mai te ʼu aga pea mo te ʼu akonaki ʼo Esipito, mo Heleni, mo Sutea, mo te Potu Uesite pea mo Loma, ʼaē neʼe fai fakatahi mo te Lotu Faka Kilisitiano.” Ki muli age, “neʼe faʼu e te kau Kilisitiano [te tui mai te ʼu lotu kehekehe] pea mo nātou fakaʼaogaʼi te ʼu fakatātā pagani, ʼi hona ʼaluʼaga foʼou ki te Lotu Faka Kilisitiano, kae neʼe mole pulihi katoa te ʼuhiga pagani ʼo te ʼu fakatātā ʼaia.”

Mole tuai pea neʼe fakaʼaogaʼi tāfito te ʼu paki ʼi te ʼu loto fale pea mo te ʼu ʼēkelesia. ʼI te tohi The Age of Faith, ʼe fakamatala e te tagata fai hisitolia ko Will Durant, pe neʼe hoko feafeaʼi te faʼahi ʼaia, ʼo ina ʼui fēnei: “ ʼI te lahi ʼa te kau sagato ʼaē neʼe tauhi kiai, neʼe tonu ke fakaʼiloga kehe ia nātou pea mo fakamanatuʼi nātou; neʼe lahi ai te fai ʼo tanatou ʼu paki pea mo te paki ʼo Malia; pea ʼo ʼuhiga mo Kilisito neʼe tauhi te hahaʼi ki Tona paki pea mo Tona koluse—pea ki ʼihi hahaʼi ko te ʼu meʼa ʼaia neʼe nātou foaki he mālohi makehe. Neʼe lahi te ʼu meʼa neʼe fakakaukauʼi e te hahaʼi, ʼo nātou fakatupu ai te ʼu faʼahiga meʼa kehekehe ke tauhi kiai, ohage ko te ʼu lelikuie taputapu, mo te ʼu paki, pea mo te ʼu fakatātā; neʼe tulolo te hahaʼi ki te ʼu meʼa ʼaia, mo ʼumaʼi, mo tutu te ʼu sela pea mo te iseso ʼi ʼonatou muʼa, mo tui honatou ʼu pale fisiʼi teu, pea mo nātou faiga ke nātou fai he ʼu milakulo ʼaki te ʼu meʼa ʼaia. . . . Ko te ʼu patele ʼa te ’Ēkelesia pea mo te ʼu fono ʼaē neʼe fai neʼe nātou fakamahino liuliuga ko te ʼu paki ʼaia ʼe mole ko he ʼu ʼatua, kae ko te fakamanatuʼi pe ʼo nātou; kae neʼe mole fia fakakeheʼi e te hahaʼi te faʼahi ʼaia.”

Ia ʼaho nei, tokolahi ʼe nātou ʼui ʼe nātou fakaʼaogaʼi te ʼu paki faka lotu, moʼo fakahā te fakaʼapaʼapa kae mole nātou tauhi kiai. ʼE lagi nātou ʼui anai ʼe tonu ke nātou fakaʼaogaʼi te ʼu paki faka lotu, heʼe lagolago ki tanatou tauhi ki te ʼAtua. ʼE lagi koutou manatu feiā mo koutou. Kae ʼe tonu ke tou tahi fai te fehuʼi ʼaenī, Koteā te manatu ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia? Ko te fakaʼapaʼapa ki he paki ʼe ko he tauhi moʼoni koa ki ai? ʼE ʼi ai koa he ʼu tuʼutāmaki mokā tou fai te ʼu meʼa ʼaia?

[Talanoa ʼo te pasina 4]

Koteā Koa Te Paki Faka Lotu?

ʼE mole hage ko te ʼu fakatātā maka ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi e te hahaʼi tokolahi ʼi te lotu Katolika, kae ko te ʼu paki faka lotu ʼe tuʼu ai ia Kilisito, mo Malia, mo “te kau sagato,” mo te kau ʼaselo pea mo te ʼu hisitolia faka Tohi-Tapu, peʼe ko te ʼu ʼaluʼaga ʼo te hisitolia ʼo te Lotu Orthodoxe. ʼI te agamāhani ʼe ko he ʼu paki neʼe pena.

Ohage ko tona ʼui e te Lotu Orthodoxe, ko te ʼu paki faka lotu ʼe kehekehe ia mo te ʼu paki māhani. ʼE toe faka tui e te hahaʼi ko te papa pea mo te pena ʼo te paki ʼe “fonu ai te ʼafio ʼo te ʼAtua.”

[Paki ʼo te pasina 4]

Ko te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu paki ʼe haʼu mai te ʼu tauhi faka pagani

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 3]

© AFP/CORBIS