Waigu Nyakipa Du Gigirii Rogo Raka Bangironi?
PADU boro gigirii rogo gani raka na rogoyo tini nibakiakia bangiri aboro nibasasa. Ni kpiapai, ho nagude aya ni fu tooni wiiri ko zundu abeko na kpakpuko, ko rengbe ka berã gupai nga moga ko beko ku ime yo na ki wege ime ti ngbako ima rengba kuho. Ono tie nako ini pai tipa girisotise susi ko. Ri nakaraga ko berewe ku pati ime yo kini tona ka ko beko na kpakpuko na ime gbiakuti sazundu ko ki vura nitangbako ni wowo ya ko aidanga ha te vurũ!
Rengo ngaha, gu berã nga ga padu boro gigirii rogo gani raka kina sa rogo zegino dunduko te, ni sangbanaha, aboro nasona na agu aberã riyo yo nibakiakia nga ga du gigirii rogo gayo raka yo. Bakuru kusayo, gu vurukporo sukuru nanidu gigirii pumbumbu rogo dungu aringara anaundo agude sukuru i sonosi wene sino nga ga du gigirii rogo gayo raka. Ono tie, rogo agi auru re, gu kura vurukporo asukuru nibibirikoho, si ki du wa kina ba uka gugudo, angianga ba ngimbaro watadu ba do mangonvo ya. Ginipai tigaha tipa gu vurubambu agude awirikapai rogo? Bawegerago du rimoko nga Darren namangasunge rogo bakere sukuru Australia yo ape gupai nga: “Ti agi aregbo re, ani nabi biriko kina boro rogo gu vurubambu i awirikapai rogo.” Gu rugute nga, “Oni dungura gu biriko re kusayo” watadu “Oni girisi gu rago re,” kura agude nabihe ya mbusa du i afuhe fuyo. Gupai duhe tini wo nga, kura abayugupai nafu sunge girisorago fu agude ni mbusa.
Ngba kura gene, sosono aboro dedede nga wene kpiapai rogo du gigirii rogo gayo raka te, singia si rogo agu apai namanga rogo gayo raka na auru dunduko watadu rogo agu asunge nga ga bagaahe. Ni kpiapai, fuo sungo aboro rogo agu aba du tipa dungu aboro, dunguhe i ambuhe ni kina bibirikoho ka ngera kuti ni angbanga ya. Gu kura aba i ambakada ahe rogo nabirikosirago a. Ono tie, anga agu aba mbakada ahe na ababagaahe adunga unga rogoho re ya nabirikosirago te, ono aboro du namangaha. Wa vura duhe nga si nawira ngbaduse gbe nga ndu gupai naye na birikosirago rogo zegino na gu dungu asangbanaha duni gbegberehe, papara gipai re nga sangbana zanga giriso aboro tiyo wa du yo nibasasa. Gu bakere barugupa sunge nadu mbata rogo gu zogarago nangia ga Australia i ayambaha nga Commonwealth aidi na gipai re ho ko aya ni: “Pa giriso agu arago du tipa dungu aboro, si nabi aboro dunduko nibasasa, singia ni nga kumba, dee, watadu gude.”
Wa vura duhe wo, kura aboro naya padu boro ni gigiri ni nabi kina ni na si aidanga kura aboro naabakabangiriyo tipaha te. Ya mo wo duhe nirengo?
Ho daha ni tipa gaani riahe, si aidanga i nyakasi gupai anyakasa nga riahe du nigigirihe te, singia ani angbehe angbe babagaahe yo, ani narihe bambu baga riahe yo, watadu ani narihe kua bakurearani yo. Agu aboro namanga gaani riahe, watadu aguyo nasikisoho fu rani rii mbisa ani rihe, si naida i du gigirii gbe. Kangia abeyo nibibirikoho watadu gaani, si rengbe ka ye na dungu akaza fu rani. Ginipai tipa abambungua, nga agu aba ani amaabangirani si du gigirii gbe kisusi kura aba dunduko? Gu waraga pangbanga nga The New England Journal of Medicine atingidi gupai nga, gu zanga zunda bee du ti amonganga na du ti agu aboro nangera fuo aborokaza bambungua yo nasa rani ani ini ndu gupai kura akaza azio agu aborokaza tini du rogo abambungua nga agu akaza geno husaha ada ti bawe kutu amirioni rogo marã Amerikani rogo garã sa. Si ru aru fu rani ani moi bangirani ya boro ho nika maa gaani raka ngbapai mbiko gani bibiriko mangaapai te.
Si a nga kura kerepai, ka boro taino aino watadu ni zanga berã kini mo ka birikosi gaani guga watadu gu rago ani naatuda gaani ime rogo. Pangba di rogo ngume, gupai namanga yo nga agu aboro kere angua azibaha tiyo nabafa agu ambereke i arũ kere angua nani kutii kpotoyo yo; ya mo ka oni rengbe ka bi agu ambereke re ni bangironi, oni asadi ka ndu rogo gu ngume re zanga rakata nduroni yo? Isoke gu sanahe nyakipaha gbe tipa rani nibasasa nga: Ani nagiriso tirani na kini girisi kpurani?
Rogo gari buku du rimoho nga Chasing Dirt, dee du rimori nga Suellen Hoy nasanahe niyaa: “Ani gigirii wa gu ani adu mbata?” Ri nakaragapai niyaa: “Si awiranga ani gigirii wa gu nadu mbata te.” Ri nayaa nduhe gbe nga aboro ima mbu agu asino nadu mbata ki tona kaa manga gu kuraha. Ya wa aboro adia kina bete regbo gbua kporo, i natumo kura aboro i girisi kpuyo kuba yo. Si ki ta du were, pa banda gu rago ani araka rogo si du nigigirihe ni gupai aboro nibasasa abingaha berewe na nyanyakipaha ya. Kumba sa ayaa: “Mi naagirisonga gimi bambu mbida ime te, kina ime mi nimbidihe, . . . Ka kpure vura du nibibirikoho, mi na’asada tire tipa kandara kpotore du gigirii.”
Ono tie, anga padu boro gigirii rogo gani raka nga kina kpoto boro sa du nigigirihe te. Si nakoda gu wene asino nga ga raka dunduko. Si nakoda gupai a ani aberãha na gu du ngbaduraniyo kini kodi gaani mangaapai na gaani irisombori a. Ani bingo wai du gipai are wo.