Gu Gamahe Nafu Ngbarago fu Aboro

GENIVAL, nga gu kumba naraka rogo rungorungo papara gbata Brazil yo bangbanda nodiyo na uroyo, anangera fuo diako gbiati awiriko na gu tooni mosoro i anafuhe fuko ba gako sunge yo ni basinzirirago bambungua yo. Wa Genival avura du nirungorungo ko wa gere, ko anafu gako sa-dagba-bawe a wa sangbakpotoyo anaruga ko ko naamangaha. Ko atazada vuko ti kura regbo sa kini yaa: “Ti kura aregbo, gimi aborokporo anara na kina gomoro, . . . mbiko mi anaida ka gama agu ahe fu Mbori naningba kisusi, ka si vura du nga kina gini ahe paha anikii bangire vurũ, mi animbu paha ambu.”.

Fuo i mbu Genival ti sunge, ko akakuti fuka gako sa-dagba-bawe kindi. Gako barumbatayo rogo pambori angarasi ko ko moi Mbori ti asada ni fuko bakere gamahe. Gi barumbatayo rogo pambori re akido ko ya zanga kapa, Mbori afu maku afu fuko nirengo. Fuo duhe were, Genival adiberã ka baga kpuko tipa ka fu marãha ku kanisa yo.

Anga kina Genival sa duna ngbatunga gu ndikidi sino nga ga gamaahe re te. Dungu kere rungorungo aboro adunga gene beyo ya nafuka sa-dagba-bawe nga ga gayo ahe afuka mbiko i ayugupai fuyo rogo gayo akanisa ya fu sa-dagba-bawe ni gupai Ziazia Kekeapai aidaha. Ono, ya mo rengo ngaha?

Sa-Dagba-Bawe Gbiati Ndiko

Pa fu sa-dagba-bawe angia papara agu aNdiko Yekova Mbori afuhe fu gu rikaaboro nangia aYisaraere tunga yo adu 12 bakuru kusayo mbata fu agarã awere wa 3,500. Gu Ndiko re azinahe fu aYisaraere i nifu sa-dagba-bawe nga ga agu aũati kuru na ga agu angua nazuka rinde na sa-dagba-bawe nga ga zogozogo anyaa fu aRevi tipa ka songoda yo na gayo sunge i anamangaha tii bambu rokoo nga ga irisombori.—Pa Amotumo 27:30, 32; Pa Geda Aboro 18:21, 24.

Yekova akido aYisaraere ya gu Ndiko re adunga ni ‘kpakarakpakaraha fuyo kisusi te.’ (Pa Fu Rugute ni Ue he 30:11) Yekova aima kido yo ya a wa i kaa manga gako arugute kodihe kuti fuka sa-dagba-bawe, aũati nikaa ida fuyo kpaima. Nigu gamahe i anakparaha tipa regbo zingo, i anafu gu kura sa-dagba-bawe dedede rogo agarã nibasasa, ti agu aregbo i anadungura tiyo tipa agu apumbo nangia ga pambori. Rogo gi gene re, ‘gu boro nga yeaye, wirinyaure na dekurugbo’ ki rengbe ka gbia riahe na ki duna mbire.—Pa Fu Rugute ni Ue he 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.

Gu Ndiko re afuranga tipa fu mbusa fu gu boro ka kpa ti fu sa-dagba-bawe te, ono si adu nigu dingisoro nga ga ruru mangapai fu aYisaraere nibasasa tipa i songodi ndikidi irisombori rogo gi gene re. Nirengo, Yekova agbarasirimo agu aYisaraere nabasapa fu gayo sa-dagba-bawe ti rago Maraki tipa di yo ahe beko ‘nizanga fu yo gayo sa-dagba-bawe gbiati gayo agamahe.’ (Maraki 3:8) Ya mo i rengbe ka bira aKristano na kina gu ngbatunga birahe re areme nga aguyo afunga gayo sa-dagba-bawe ya?

Ani makianga gipai re. Dedede, agu andiko nga ga ringara naadunga na ome ti ni rogo kura ringara te. Nikpiapai, gu ndiko naida abakama atarambiri naakamaha ku garebee yo ringara aNgirisi yo, si kurii aguyo nakamaha France yo te. Teketeke a, gu ndiko naaida aboro nifuku sa-dagba-bawe, angia papara gu mokido nadu dagba Mbori na kina gu rikaaboro nangia aYisaraere sa. (Gate 19:3-8; Atambuahe 147:19, 20) Kina aYisaraere sa gu ndiko re adu tipa yo.

Kurii gure, wa vura duhe nga Mbori a’arianga sinoko te, ono tie, agu apai ko akpinyemuhe be aboro, ko na’ariaha a’aria ti kura aregbo. (Maraki 3:6) Ziazia Kekeapai nagumba gupai ziazia nga, gu kpio Yesu nangia motumo rogo gu garã nangia 33 ti Gaani Regbo, ‘agbandaka’ ga Mbori Ndiko kusayo watadu ka ‘gbarasaha’ kodihe na gu “rugute nga [ga] dia sa dagba bawe be aboro.”—AKorosaio 2:13, 14; AEfeso 2:13-15; AEbere 7:5, 18.

Gu Gamahe AKristano Afuhe

Wa si avura du wo, si aida i fu agamahe kindi tipa si songodi ndikidi irisombori. Yesu afu sunge fu gako abawiriki i ‘mangi dezirepai ku digido kpotosende yo.’ (Amokedi 1:8) Wa bange aidipase akio, kinawo zingo aduho a tipa agu aKristano nga abayugupai na ababiapai i ndu ka biko adungurati kini ngarasi awirina rogoho. Si ani idi gupai ti kura aregbo nga, i ngere fuo adekurugbo, awirinyaure, na gu kura aboro nadu rogo zingo. Wai agu aKristano nadu rogo bambata sa kama agarã anatumo tipa agi apai re?

Bara rogo gu garã nangia 55 ti Gaani Regbo, i ake waraga fu agu aKristano nangia aGendiria Putu yo na Asia Minor yo i fu undo tipa gu dungurati nadu rogo rungo Yuda yo. Rogo gu ga Pauro awaraga ko akekehe fu gu dungurati nadu Korinda yo, gu mokedi re aringbisipa gu mbakadapai i amangi ka ‘dungura amarã tipa ga Mbori aboro.’ (1 AKorindo 16:1) Kina ngbaroni rengbe ka zera ka oni rugu tironi na pa gupai afugo Pauro ayugoho tipa gu gamahe nga ga aKristano.

Gu mokedi nangia Pauro asosodanga akurako aidipase i gamu ahe te. Gupai namangi nirengo Makedonia yo nga, wa agu aKristano nadu yo avura du rogo “bakere rungo,” i ‘aazungodi Pauro nibakere zungaditise tipa ko idihe fuyo i kodi beyo kurogo gi sunge gamahe re na gu ngbanya du rogo mangapa ga Mbori aboro.’—2 AKorindo 8:1-4.

Si nirengo nga, Pauro aangarasa aKorindo nangia airakumuko i wiriki gu weneringise nangia ga agu awirinayo nangia aboro Makedonia. Wa si avura du wo, kura buku sa nga ga yugobaraapai nayaa wee ko ‘anazinanga he tipa aboro fuku agamahe te, kuba gure, ko anasanahe asana, berã ko anafuhe tipaha, watadu ka ngarasa aboro i fu agamahe. Wa ka si adu nga i amangi aKorindo ngbaome i fuku agamahe, ka i afunga ha na ngbaduyo yo sa te.’ Pauro aima ino gupai nga, “Mbori nakpi nyemu kina gu boro nagama he esuesu,” angianga guni nafuhe ‘na ngbaduni fuoho watadu nidingisoro ya.’—2 AKorindo 9:7.

Bakere idapase gbiati bakere inohe kodihe kuti ndikidi nyemuse ka fõngbadu aKorindo yo i fuku ahe fu akurayo aKristano zanga i sosodi yo asosoda sani.—2 AKorindo 8:7, 8.

‘A Wa Ni Akpinyemuhe Ngbaduniyo’

Kuba gupai nga Pauro ringbisipa bakio gamahe watadu gu paparaha ngaha rii kama, gu berã ko afuhe gbua nga, “rogo abambata a’uru nga ga poso, wa du oni nibasasa, . . . oni nimoi bete marã a wa rengbe ome roni nani.” (Gu kekepai duni pigipigihe re, ani du pigihe; 1 AKorindo 16:2, New International Version) Niso aKorindo gima gamahe na kini banda bete marã dedede, ka si adunga nidingisoro fuyo i ta gamahe ho Pauro ka ye ni kini kpakanahe watadu ka rungbaha arungba te. Tipa aKristano nibasasa, i si abi yo tipa gu bakio gamahe i aida ka fuhe, nga gu ‘di yo berã ngbaduyo yo ka mangaha.’—2 AKorindo 9:5, 7.

Tipa aKorindo gbia agamahe kpaima, si aida i gamu ahe a kpaima. I afunga gu berã fuyo nga i gamu ahe dũ ki kodi gu i aidaha aida te. Pauro akido yo ki ya: ‘Mi aidanga si du fu roni ni kpakarakpakarapai’ te. I anaida agamahe be aboro ‘kuti gu bakioho nadu beyo, angianga kuti gu bakioho naadunga beyo ya te.’ (2 AKorindo 8:12, 13; 9:6) Rogo gu waraga ko akehe kusa, gu mokedi re aza yo ki ya i banda tiyo: ‘Ka boro aberãnga pa gani aborokporo ya, ni ima basapa idapase ki gberẽ susi gu boro angianga idipase ya.’ (1 Timoteo 5:8) Anga Pauro aangarasa aboro kuti gu gamahe nakuo agi arugute adunga ngburungburu re ya te.

Si ninyanyakipa pai nga, gu sunge ‘dungura ahe tipa ga Mbori aboro’ Pauro aangera kuriihe re adu tipa agu aboro nadu rogo zingo. Anga pai ho rogo Ziazia Kekeapai ani agedaha tipa Pauro watadu tipa kura amokedi i nimbakadi apai tipa ka dungura marã be aboro watadu ka dungura sa-dagba-bawe ka tumo nani tipa gayo sunge tungusapai te. (Amokedi 3:6) Pauro anidu dedede na tambuahe tipa agu agamahe adungurati anakekedaha fuko, na mbiko sangbakpotokoyo, ko ‘anafudanga’ awirinako te.—1 ATesaroniko 2:9; AFiripoio 4:15-18.

Gu Gamahe Kina Boro Aida ka Fuhe Areme Nitini

Si ziazia tie nga, rogo bambata sa kama agarã, apefuo Kristo anafu kina agu agamahe i anaida ka fuhe nitiyo, angianga sa-dagba-bawe ya. Ono tie, oni vura kaa baka kina bangironi singia gi gene gamahe re si kindi nga gu wene gene tipa ka songoda sunge tungusa wene pangbanga nani na ka ngera fuo agu aKristano du rogo zingo.

Oni makianga gupai naye re. Rogo gu garã nangia 1879, abakeke gi magazini re afura ziazia ya i “ahõnga he be aboro watadu ka zungodi aboro i songodi yo te.” Ya mo gu diaberã re akandasi aDezire Yekova ti gbandaka yo gu rengo nga ga Ziazia Kekeapai?

Wa du rago re, aDezire nakparaka Ziazia Kekeapai, agu abuku nga ga aKristano, na kura abuku rogo aringara susi 235. Ngbaõbambu Sinziri nga gu magazini nasakarogo sangba Ziazia Kekeapai fu aboro. Ho i atona kaa kusaha ni tipa kparakaha fu aboro, bange awirinaha adu nga 6,000 na i kini kusihe bara sa rogo adiwi nibasasa na si ki du gbua rogo bangisa fugo sa. Fuo gure tie, si ada gigarã nigu magazini i akusaha bara ue rogo adiwi nibasasa na bange awirinaha susi 24,000,000 rogo fugo-aboro 146. Tipa i rengbe ka mbakada gu gayo sunge nga ga yugo Ziazia Kekeapai fu aboro rogo zegino dunduko, aDezire adudua abambu nga ga abe-basunge watadu angbeke aba ki saha kurogo abe-basunge rogo aringara 110 tipa si naangera kurii gi sunge re. Kurii gure, i ima dudua dungu akutu abambu tipa manga gayo adunguratise tiihe na kura aba a tipa kikindigi adunguratise nga gu rengbe ka dia agu aboro duna nyemu gbia gu kura apai tiyo Ziazia Kekeapai ayugoho.

Wa vura duhe nga, ngera fuo gu zingo nga ga toro du ti aboro ni gupai peresi aDezire Yekova ha kumbatayo, bangiriyo agonga ti gu zingo nga ga aũzegino du ti akurayo aidipase te. Ho awirinayo arungo ni nisangbana avura, abazigizo, augure, na abavugumo, i niima ipiso tiyo ka fuka aziga, ariahe, arokoo, na gu kura ahe daada si aida aboro du nani beyo. Agu agamahe aKristano nibasasa agamaha rogo marã gbiati gu adungurati afukaha, si i adiaha ka ngbeka agi ahe re nani.

Gu gamahe kina boro aida ka fuhe nitini niwenepai, mbiko si nadia tindiro kusayo rii gu boro adunga ha beni ya wa Genival, nga guko i nigumba pako mbata. Si ni gupai nafu ngbarago nga, mbata fu ko bagi kpuko, Maria, nga natungusipai ti aregbo dũ ni guni sa dagba aDezire Yekova andu ka bi Genival kpuko yo. Genival nayaa: “Gu fugo ani agumbaha na ri abatasi re na gimi aborokporo be gu rungo si aidanga ani rimihe ya.”

Genival arugu tiko na gupai nga, anga sa-dagba-bawe du nasongoda ga Gbia sunge te. Nirengo, anga sa-dagba-bawe kindi ni gupai Ziazia Kekeapai aidaha te. Ko aini gupai nga, i nafu maku fu aKristano ho i afuka ahe ni kpaima ono angianga ho du yo ni tii dingisoro ka fu agu ahe i arengbanga ka fuhe ya te.

Pa gama Genival gu gamahe kina boro ko nitiko aida ka gamaha nafu ndikidi ngbarago fuko. Ko nagumbaha rogo agi afugo re: “Si rengbe ka du nga mi rengbe arengba ka fu 10 rii kama nga ga gimi ahe watadu omere arengbanga nani te, ono mi na ngbarago tire na agu agamahe mi afuhe, na mi ima ruga tire na gupai wenengai nga, Yekova na ngbarago tiko a.”

[Sanduki/kpiahe ti kpewaraga 6]

Ya Mo agu Abakeapai Nangia ga agu Kanisa Nadu Mbata, I Anayugopai Tipa Aboro Naafu Sa-Dagba-Bawe?

“Gu kumukokumuko aboro du dagba rani, i nga agu aboro naundo aguyo du rogo zingo . . . Agu aboro adunga na zingo tiyo ya, na ki duna nyemu ka gamaahe, i du nga agu aboro nagagama agu ahe bi yo ho ya si daada i gamuhe.”—Wogu Justin Martyr agumbaha bara rogo gu garã nangia 150 ti Gaani Regbo rogo gako buku du rimoho nga, The First Apology.

“Nirengo, aYuda anafu sa-dagba-bawe nga ga gayo ahe [fu Mbori], ono tipa aKristano tigayo nga agu aboro i aima zaka goroyo kusayo tii gipai re, gayo ahe dunduko i afuhe tipa agu asunge nga ga Gbia, . . . a wa rungorungo dekurugbo amangihe nga guri nafu gari marã nabaha kurogo ga Mbori baigomarã.”—Wogu Irenaeus agumbaha bara rogo gu garã nangia 180 ti Gaani Regbo, rogo gu gako buku du rimoho nga, Against Heresies.

“Wa vura du ani na gaani sanduki igomarã ti ni, anga si tipa aboro ba marã kurogoho tipa ka ngbe bata, si ki du wa pambori niguhe i abagaha abaga te. Na si ziazia nga, boro niye na tooni gamahe bara sa rogo diwi, ka ni aidaha, na kinagu ka si ngba tini; na ka si du nga ni rengbe arengba ka gamaha: mbiko i amanganga boro ngbaome te; si dunduko ni gupai kina boro aguari nitini ka mangaha.”—Wogu Tertullian agumbaha bara rogo gu garã nangia 179 ti Gaani Regbo, rogo gu gako buku du rimoho nga, Apology.

“Wa Kanisa akio na dungu kura ariigbu nga gaha kini kuru ti vuroho, si adu nidingisoro i rũndiko tipa aboro naafu agamahe nga gu nika songoda abarumbatayo rogo pambori rogo ruru gene na nyeanye kindi. Fuo duhe were, i kini mo ka dia gu ndiko nga ga fu sa-dagba-bawe rogo Kuru Ndiko kini sigiraha nivovopai . . . Si nawira gupai nga, gu bambata regbo i asigira gipai re nindiko ti ni angia regbo gu dunguratise nangia ga abisopu nga gu i amangihe rogo gu gbata i ayambaha nga Tours kini mo ka kehe kurogo gayo waraga rogo gu garã nangia 567. Na i asigira sa-dagba-bawe berewe nindiko ti regbo gu dunguratise i amangihe rogo gu gbata i ayambaha nga Makona rogo 585.”—Wogu gu buku du rimoho nga, The Catholic Encyclopedia agumbaha.

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 5]

Agu agamahe kina aboro nitiyo agamaha naye na ngbarago

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 6 aye be]

Zau marã, du kuari ku garebee yo: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 7]

Agu agamahe kina aboro nitiyo agamaha nasongoda sunge tungusapai, si nafu undo tipa gu tunguotunguopai nakura sa awirina, na kini fu undo rogo dudua abambu dunguratise