Mbori ‘Ambakadi Rani Na Iiriwo Banarupai’

“Mo ambakadi re na iiriwo banaru pai.”—ATAMBUAHE 139:14.

1. Tipagine badungu agu aboro duna wene berã aya ti ni wee Mbori kinaho nakusi gu iiriwo ahe du rogo zegino?

GI ZEGINO Mbori amangihe re, si ima hi be iiriwo ahe ngbaarikoho. Wai agu ahe re atona? Kura aboro naberãha nga boro rengbe arengba ka gbia karagapai kuti gu sanahe re zanga yugo gu Bakusiahe nga kere iratatamana ya ko nakusihe. Gu kura yó idi kuti gupai nga, ka boro aidanga kuti gupai nga Bakusiahe kina ti ni ya, ní ginga rogo agu apai du rogo zegino te. I idi kuti gupai nga, agu apai du tipa gu ungaahe du auru kpotosende, si ima kpakara kisusi, ki ima nge kisusi, na ki ima iriwo na si kini yugu gupai nga, ahe wa gure arengbenga ka kura mbiko mamu te. Agopai nayugoho fu dungu aboro kodihe na kura aboro-birĩ-inohe nga, iratatamana kinaho, duna bakere ome tiní, na kidu na nyemuse tiní, nga Bakusi zegino.a

2. Gine nasa Davide ko tambua Yekova?

² Davide nangia bakindo agu aYisaraere nadumbata, nga boro sa dagba agu aboro yo naidi kuti gupai nga si daada i tambua Bakusiahe tipa gu iiriwo ahe ko akusihe. Wa vura duhe nga Davide araki bakuru kusayo mbata fu gi regbo du awere birĩ-inohe namoipai rogoho re, ko aima bi gupai nga iiriwo asabe Mbori akeko kirikiri. Davide adi regbo mbata ka wisigongo kina wai Mbori ambakadiko, si ki sa gupai nga iriwo ga Mbori tatamana nga ga kusaahe ti tiko. Ko akepai ki yaa: “Mi nafu atambuahe foro, bambiko mo ambakadi re na iiriwo banaru pai. Iiriwo ahe nga gamo mangaapai! Mo naina pa re nzunzu wenengaĩ.”—Atambuahe 139:14.

3, 4. Tipagine duhe ti ni ninyanyakipa pai tipa ani naaberã bakere gbe kurii ga Yekova sunge wa du ani nibasasa dunduko?

³ Davide aidi kuti gipai re kakaka mbiko ko aberẽ wenengai kurii apai. Areme, agu abuku i ayugopai rogoho sukuru yo gbiati aũgbandaka apangbangaa, si na badungu agu apai rogoho aboro akusaha berãyo yo tipa pa enga boro, na ngbatunga agu apai re nagbarasa ga boro idapase agbarasa tipa pa wai aboro aenge. Tipa ani duna idapase wa ga Davide, si naida ani naaberã aberã a kurii apai wenengai. Si aidanga ani idi gbua kuti gupai aboro naidi kuti ni zanga ani rugutirani nani te, gbe, nibi gu bangua sakapai du tipa Bakusiahe singia ko ho ti ni watadu ko ti ni te gbiati gako sunge.

⁴ Kurigure, pa berã ani kurii ga Yekova sunge nasa rani ani duna bakere nyemuse gbiati tambuahe tipa ko na si ki sa rani a ani duna kido kuti gu gako akidohe du tipa raka kumbatayo. Si nika fõngbaduraniyo ani idi ka inoko bakere gbe na kini mangisunge fuko. Sidu tie, ani wisigingo wai agu aboro-birĩ-inohe du awere naidi kuti gupai Davide agumbaha nga i amangi rani “na iiriwo banaru pai,” watadu ngba iiriwo gene.

Gu Iiriwo Gene Boro Asona Ngbaha

5, 6. (a) Wai ani aenge dunduko? (b) Gini asunge awirimbia boro amangaha?

⁵ “Mo amangi aũ vureyo [“awirimbia re,” NW], mo naazungure rukumbu nina yo.” (Atambuahe 139:13) Ani dunduko aenge rukumbu anarani yo nibangisa para sa umba kisusi para tukutuku. Gu tooni para i arengbe ka bihe na kina maikrosikopu re aima kpakara kisusi. Si angia bambu mbakada kpakarakpakara ahe! Si asono nikina boro ipo. Ti gu regbo mo akisi diwi ue ku vuse yo, agu abarapa ro nga abanguaha, si aima duho ti ni. Gu sa dagbaha yo angia awirimbia ro. Ho i avunguro ni, awirimbia ro aima rengba tipa ka kangira kurero, kini kusi bibiriko ahe kusayo tiikpotoroyo gbiati gu ime adunga sunge ti ni ya, ono ki mbu kina agu du sunge ti ni. Tipa kuru boro, agu awirimbia ní du ue, ka kaza adunga ti ni ya, si nakangira gu ime du rogo kureni bakioho kidu wa aritere bisue, (nga agizaza saba na beberehe) vuru gu bagizo regbo nga aminiti 45, na si namanga gi sunge re zanga ongoda daho boro akpi ni.

⁶ Awirimbia ro naundo a rogo banda bakio agu ahe du rogo kurero yo, na wai du bakio kakai he rogoho (acid), gbiati ome kure (blood pressure), ka si kiingo susi ome ya, na ka si umbanga susi ome a ya. Si namanga gu kura nyanyakipa asunge a, wa ngbatunga gu nga ka sa vitamin D kurogo gu kura paha nga gu rengbe tipa ka sa gupai nga ameme boro sono wenengai na tipa ka kusa guhe i ayambaha nga erythropoietin, nga guhe nasa gupai nga zamba para kure naakura rogo meme yo. Si du gu sunge awirimbia boro amangaha aima iriwo ti ni ti dungu aboro!b

7, 8. (a) Oni sakingo pai tipa wai gude asona rukumbu nai yo. (b) Ngba gini gene du gu gude nasona vuse yo “rogo gu dudungura arago nga ga kpotosende”?

⁷ “Kpotore adu nga ni okooko ho ti ro te, ho i amangi re ni rogo gbuko, ki mbakadi re ni iiriwo pai rogo gu dudungura arago nga ga kpotosende.” (Atambuahe 139:15) Gu para nadu sa re, si akparaka kurogoho ue, na agu apara du ue re kini tona kaa kparaka berewe kumbatayo. Fuo regbo ngbutuko, agu apara re kini tona kaa kparaka tipa gaha asunge, agu akuraha kini du ni agu apara nga ga dudu, agu nga ga gbaga, agu nga ga kpoto, na agu akuraha. Agu apara nawiratihe, si akoditihe ka kusa badona nga ga apara gbiati abarapa ro wa bagunda, bangirise, na ende. Nikpiapai, rogo gu biata poso fuo du yó na vuro, gbaragaza ameme ro atona ka kura. Ti gu regbo mo adi aposo gbua saba ku vuse yo, bagizoro kidu gbua wa bagizo tangabe fogogude, agu ameme ro du 206 re, si aima du, ono nikpinzinzihe na nirurungburaha.

⁸ Gi iiriwo sona re amangi rukumbu namo yo ka boro abingoho ya, si kidu wa si aamanga tii sende yo. Nirengo, badungu apai du tipa wai boro asona aboro atainongo ho ya. Nikpiapai, gine nasa agu ahe du vuru para yo nga (genes) si sa apara si rengbe tipa gaha asunge du nibakiakia? Si rengbe arengba kadu nga aboro-birĩ-inohe nika inopai aino tipaha kumbatayo. Ono Davide aima ino gupai berewe nga, Bakusirani nga Yekova, ko aima rugatiko tigako nani.

9, 10. Wai i ‘ake’ abarapa kpedeekpedee gude rogo ga Mbori “kitabu”?

⁹ “Bangiro abi kpotore wa si adu ni iwo ho; i ake pa apare dunduko ku rogo ga kitabu, na agu arago i ambakadi re tipa ha, mbata ho apare adu nga ni wa ka si du ya.” (Atambuahe 139:16) Gu bambata para mo aenge ti ni, si aima du na agu aringbisapai rogoho dunduko du tipa kpotoro naabaha. Gi ringbisapai re narugu agu apai dunduko du tipa sona mo vuru agu adiwi ribua mo adihe ku vuse yo, na berewe vuru agu agarã naima susa 20 boro asona vuruhe yo. Vuru gi regbo yo re, badungu aʹariapai namangi tipa kpotoro, gu tingbafuo kuraha. Na agi apai re aamanga dunduko ringbisihe kina kuti gu ringbisapai nadu vuru gu bangisa tooni para mo aenge ti ni re.

¹⁰ Davide aainongo pai tipa apara gbiati agu ahe du vuruhe yo duna ringbisapai rogoho tipa boro te, bambiko maikrosikopu aadunga beko te. Ono ko aima rugatiko nani nzunzu nga wai kpotoko aasona, si ayugu gupai nga, pai du i aima ringbisaha mbu regbo koyo kindi. Si rengbe kadu nga Davide aima ino betepai tipa wai kpedeekpedee gude asona rukumbu nai yo, ki ima inoho nga agu apai re dunduko, i aima keka kpiaha mbu regbo koyo kindi, na si kini mangi ringbisihe kuti gaha aregbo. Ko afura tipa wai i akepa abarapa ko ki yawee ‘i akehe’ rogo ga Mbori “kitabu.”

11. Wai ani aru ka wira avungurani gbiati atitarani?

¹¹ Areme, aboro ini gupai nga agu asino avungu boro gbiati atitani ní adihe, wa angbatunga agu nga basona ní, kpakpuni, bangirini, na mangerini, gbiati gu kura badungu awiratise, si aima du niringbisiringbisihe rogo agu ahe du rogo para yo naringbisapai tipa boro re nga (genes). Apara dunduko nibasasa duna badungu akutu agu ahe i ayambaha nga genes re ti ni, na ‘gene’ sa nga papara gbanga azogbo nga ga DNA (deoxyribonucleic acid). Agu apai dunduko du tipa pa sona kpoto boro, si ‘nikekehe’ rogo ga boro DNA yo. Ti agu aregbo dunduko apara boro akparaka tipa ka kusa vovo apara watadu tipa ka kusa avovoho si du kuba akuruhe, ga boro DNA naundo gi sunge re, na si ki sa gupai nga ka boro kpingo ya, na ka bangera ní arianga tihe ti gu naadu mbata kisusi ome ya. Nga gu bakere kpiapai ngaha tipa gu ome gbiati tatamana du ti Bamangirani!

Berãrani Kia

12. Gine nzunzu nasa aboro i du kia ti anyaa?

¹² “Ako Mbori, ga berã pa re nga gu kikiipahe bangire! na nge pa geda ha a! Ka mi ageda ha, si ange ki susi ngume.” (Atambuahe 139:17, 18a) Mbori amangi anyaa a na iiriwo banarupai, na ami ima ino kura apai susi boro, kini mangi agu apai ka boro arengbanga ka mangaha ya. Ono tie, gu dudu Mbori afuhe fu boro, si ima susa ga anyaa dunduko. Buku birĩ-inohe sa nayaa: ‘Wa vura duhe nga ani nga aboro wiri kura anyaa awira ngba dungu agene, ani kia dagba gu ungaahe du auru kpotosende ngba gu gene ani amangasunge na fugo ngbaha gbiati berãrani. Na ani nga gu ungaahe naida nyanyakii ka inopai tipa kpotorani. Wa ngbatunga gupai nga: Wai du i ambakadi rani na abarapa rani dunduko na ki zunguhe?’ Gere nga agu asanahe Davide aima sakaha a berãko yo.

13. (a) Wai Davide arengbe ka berãkurii agu aberã nga ga Mbori? (b) Wai rengbe ani ka pekafuo ga Davide kpiapai?

¹³ Gu bakerepai tie kisusi nga gu nakpara rani kusayo ti anyaa, si nga, kina rani sa nga aboro rengbe ka rugatirani na agu aberã nga ga Mbori.c Gi kparakpara gamahe Mbori afuhe furani re nga pai sa dagba agu akuraha nayugoho nga Mbori amangi rani “ni kpiako.” (Bambata Pai 1:27) Davide amangisunge wenengai na gi gamahe re. Ko aberẽkurii agu apai nayugo gupai nga Mbori kina ti ni gbiati gu wene sino du niyuguyuguhe rogo agu ahe du rogo zegino. Davide adu a na gu kuru abuku beko nga apapara Ziazia Kekeapai, nga gu duna arengo rogoho tipa Mbori gbiati gako asunge. Agi abuku naye be Mbori re naundo Davide ko rugutiko naapa ga Mbori aberã, asinoko, gbiati gako ringbisapai. Pa berã Davide kurii Ziazia Kekeapai, na kurii agu ahe du rogo zegino, gbiati agu amangaapai nga ga Mbori, si nasako ko sambuo Mbori nga Bamangiko.

Gupai Idapase Akodaha

14. Tipagine adunga ha ti ni nga si naida ani ini apai aino mbata dunduko ani kini ru ka ida kuti Mbori ya?

¹⁴ Wa Davide aarugatiko naapa agu ahe du rogo zegino gbiati Ziazia Kekeapai bakere gbe, kinawo a bakere gbe ko arugutiko na gupai nga pa inoko gu inohe nga ga Mbori gbiati gako tatamana, si aima susa berãko. (Atambuahe 139:6) Kina gu bangisapai re a du tipa rani. Ani arengbanga ka rugatirani na agu apai dunduko du tipa agu ahe Mbori amangihe te. (Batungusipai 3:11; 8:17) Ono Mbori aima ‘yugo’ apai furani rogo Ziazia Kekeapai gbiati agu ahe du rogo zegino ni agu ahe rengbe ka undo agu aboro nagbata rengo tipa i gbia gu idapase du mburuhe rii gopai.—ARomo 1:19, 20; AEbere 11:1, 3.

15. Oni gumbanga gu kpiapai nayugo wai du idapase gbiati gaani pagume na Mbori nikpamiakpamiaha.

¹⁵ Anga padu boro na idapase gbua nga pa ida ní kuti gupai nga raka gbiati zegino aenge mbiko kere Iratatamana te. Ono si nakoda pa kido boro kuti Yekova Mbori, kini bi ko nigu boro naida ani ini ní, na kidu na wene ngbanyaa dagbani naako. (Yakoba 4:8) Ani rengbe ka berãpa gu kido si aida boro du nani re kuti gu kido du boro nani kuti bani nakpinyemu ní. Ka kura boro tikango ya bamo arengbanga ka undo ro ho ka kerepai gbia ro ni te, mo rengbenga ka sa ní ní idi kuti gupai nga bamo nga gu boro rengbe boro arengba ka kido kutiní te. Ono ka si du nga pai aima manga mbata bamo ki batasi ro behe, mo ki ini gupai nga ngba sinoko angba nzunzu, mo rengbe arengba kadu naa kido nga ko azanganga undo ro te. Teketeke a, pa ino ani Yekova mbiko wirika ani Ziazia Kekeapai, kini berẽkurii agu asabeko du rogo zegino, na ki bi wai ko akaragapai sa gaani akpee, si nasa rani nzunzu ani naakido kutiko. Si nasa rani a ani du na nyemu ka wirika badungu apai tipa ko berewe na kini sambuoko nyeanye kindi mbiko ndikidi nyemuse na kini ra nigorani fuko. Si nga gu iriiripai rengbe boro ka mangaha rogo gani raka.—AEfeso 5:1, 2.

Ani Sana Bamangirani Tipa Gene!

16. Ginipai rengbe ani ka wirikaha be ga Davide dawedawe pagume na Yekova?

¹⁶ “Ako Mbori, mo wísigi pa re, ki ini pa kpotore yo! Mo asádi re, ki ini gimi berã pa apai! Mo ki bi he, si ngia gene gbegberẽpai rogo re yo, ki ngbe ku mbata yo fere ngba nyenye gene!” (Atambuahe 139:23, 24) Davide aima rugatiko nani nga Yekova aima inoko sirisiri. Gako aberã dunduko, na agu apai ko agumbaha, singia agu ko amangihe, Bamangiko aima inoho wenengai. (Atambuahe 139:1-12; AEbere 4:13) Pa ino Davide gupai nga Mbori aima inoko wa gure nasa gupai nga ko naabi tiko nga ko adu nibandabanda ko, a wa tooni gude naabi tiru nga u nibandabanda ru ho bai azio beru ni. Davide anaabi gi dawedawe ngbanyaa na Yekova re na nyanyakipaha gbe, na ko kini asadi nyanyakii ka bandaha niberã ko dudunguroo riipa gu sunge nga ga Mbori na kini kpari fuko. Nirengo, badungu agu abia tambuahe Davide abikihe, kodihe na Atambuahe 139, si nga akparakpee. Ko anaabika agi abia re kini ta kundi kuti ni. Tipa rani a, berãkuriipai na kparakpee rengbe ka undo rani ani mbedi na Yekova.

17. (a) Tipagine Davide aidi gupai ti ni nga Yekova wisigi ngbadukoyo? (b) Wai gu gene ani amangasunge ngbaha na gaani ranirii amaapai kurii gaani raka?

¹⁷ Wa duhe nga Mbori amangi rani nikpiako, ani na ranirii berani ka siapai. Ani rengbe ka diaberã ka manga wenepai watadu gbegberẽpai. Wa vura duhe nga aboro na ranirii beyo, Mbori asana yó asana tipa gu bibiriko mangaapai i amangaha. Davide aaidanga kadu dagba gbegberẽ aboro yo te. (Atambuahe 139:19-22) Ko aidi ka ne kere aingapai. Were, fuo Davide rugutiko naapa ga Yekova inohe, ko asanako niumbasitise ko wisigi ko, ki wisigi kpotokoyo dunduko, na ki yugu gu gene fuko nandu koyo du unga ni. Gu ga Mbori andiko du tipa ruru mangaapai, si tipa aboro dunduko; sidu, si naida ani mangi ruru adiaberã a. Yekova nazungodi rani dunduko ani gisangbako. Pa manga ani he wo nasa gupai nga ko idi na ani, na ani ki gbia badungu aundo. (Yoane 12:50; 1 Timoteo 4:8) Ka ani ata na Yekova na aʹuru dunduko, si nika undo rani ani gbia zereda, zavura ti gu regbo du ani ngba kerepai vurũ.—AFiripoio 4:6, 7.

Ani Pekefuo Iiriwo Bamangirani

18. Ginipai Davide ada kuti ni fuo wisigoko agu ahe Mbori akusihe?

¹⁸ Ho Davide aduni niparanga, ko anaadia bakere regbo nvuo yo pati riga rimbasa akandoro. Baraho akandoro anaadua rira ni kusende tipa ka ri nvuo, ko anaatumba riko tigako kuari tipa ka ngera ku ngbangbaturũ yo. Ho rago aanibisi ni, Davide anaakparia wai kii haurago na gupai si ayugoho dunduko. Sidu, fuo wisigoko pai wa gure, ko akepai ki yaa: “Angbangbaturũ ninataka pande gu taarimo nga ga Mbori; ari yo ninayugo pa sabeko. Uru ninagumba pai na uru, yuru ninayugo inahe na yuru.” (Atambuahe 19:1, 2) Davide arugutiko na gupai nga, si aidi ko gbata gu Boro namangi ahe dunduko nibaiiriwoho, na kini pekefuo ní. Si naida ani mangi kina gu bangisapai re a.

19. Giniapai rengbe paranga aboro na sosono aboro ka wirikaha be gupai nga Mbori amangi rani ‘na iiriwo banarupai’?

¹⁹ Davide adu nikpiapai nga ga gu rugute wiriko nga Soromo afuhe kusa fu paranga aboro. Soromo ayaa: “Mo nitíngidi pa Bamangiro a ti rago parangaro . . . Oni gúnde ti Mbori, ki ka kuti gako arugute; bambiko gere nga gu pai dunduko nga ga boro.” (Batungusipai 12:1, 13) Davide aima ino gupai mbu ko kindi nikina paranga nga, Mbori amangi ko ‘na iiriwo banarupai.’ Pa manga ko pai ringbisihe kuti gi inohe re aye na badungu aundo fuko rogo gako raka yo naabaha. Ani, nga paranga aboro na sosono aboro, ka ani asambuo Bakerepa Bakusiahe na kini mangisunge fuko, gu gaani raka du awere na gu nikadu kumbatayo, si duadu na ngbarago. Ziazia Kekeapai nakido agu aboro nasungo mbembedii koyo du Yekova ni na kini raki ringbisihe kuti gako agene kini yaa: “I azúka ti rago gbinza yo kindi, i ahi be tomehe ki nifuna, ka yugo ho ya Yekova du ni ruru ko.” (Atambuahe 92:14, 15) Na ka ani mangihe wo, ani aduna maabangirise tipa ka gbia bakere ngbarago nyeanye kindi be agu ahe Bamangirani amangihe du niiriwo ho.

[Gu rukutu kekeapai du bandu kpewaraga yo]

Oni Rengbe ka Sakarogoyo?

• Wai gu gene kpedeekpedee gude asona ngbaha rukumbu nai yo ayugo gupai nga i amangi rani ‘na iiriwo banarupai’?

• Tipagine si aida gupai ti ni nga ani naaberãkurii ga Yekova aberã?

• Wai du idapase gbiati gaani pagume na Yekova nikpamiakpamiaha?

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 17]

Gude rukumbu nai yo: Lennart Nilsson

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 17]

DNA

[Credit Line]

Unborn fetus: Lennart Nilsson

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 17]

Gude nasona rukumbu nai yo ringbisihe kuti gupai i aima ringbisaha mbu regbo koyo kindi