Die tulp—’n blom met ’n stormagtige verlede
DEUR ONTWAAK!-MEDEWERKER IN NEDERLAND
“WANNEER die lente in Holland aanbreek, is dit asof duisende akkers [hektare] grond . . . begin lewe”, sê die Nederlandse Buro vir Toerisme. Skielik, in ’n kleuregloed strek helderkleurige rye tulpe wat in bloei is hulle oor die veld uit, en dit skep ’n blommeprag wat toeriste van oor die hele wêreld lok. Vir die meeste besoekers is hierdie lieflike en gewilde tuinblomme so eie aan Holland soos windmeulens, kaas en klompe. Maar het jy geweet dat tulpe in werklikheid ’n Turkse herkoms het?
Hollandse tulpe met ’n Oosterse herkoms
Turkse ornamente wat uit die 12de eeu dateer, beeld tulpe uit, maar dit is eers in die 1550’s dat Europese literatuur vir die eerste keer van tulpe melding maak, sê botanis Adélaïde L. Stork. In 1553 het ’n reisiger van Frankryk geskryf dat “verbaasde uitlanders” onbekende “rooi lelies met groot uieknolle” in die markte van Konstantinopel (Istanboel) gekoop het. Plaaslike inwoners het die blom dülbend genoem, wat “tulband” in Turks beteken, en dr. Stork verduidelik dat daardie woord “die etimologiese oorsprong van die woord ‘tulp’” geword het.
Een van die uitlanders wat deur hierdie tulbandagtige blomme bekoor is, was Ogier Ghislain de Busbecq, die Oostenrykse ambassadeur in Turkye (1555-62). Hy het ’n paar bolle van Konstantinopel na Wenen geneem, waar hulle in die tuine van Ferdinand I, die keiser van Habsburg, geplant is. Daar het die tulpbolle gefloreer onder die vaardige sorg van Charles de L’Écluse—’n Franse botanis wat bekender is onder sy Latynse naam, Carolus Clusius.
Clusius se faam het weldra die aandag van die Universiteit van Leiden in Nederland getrek, wat hom oorreed het om die kurator van die universiteit se botaniese tuin te word. In Oktober 1593 het Clusius—en “’n voorraad tulpbolle”—in Leiden aangekom. ’n Paar maande later, in die lente van 1594, het Clusius se nuwe tuin die plek geword waar die eerste tulp in Nederland geblom het.
Tulpmanie—’n stormagtige tydperk
Die helder kleure en eksotiese vorme van die tulp het die Hollanders betower. Fabelagtige verhale van die buitengewoon hoë waarde wat Turkse sultans aan die bolle geheg het, het gemaak dat elke statusbewuste burger hulle begeer het. Kort voor lank het die kweek van tulpbolle ’n winsgewende bedryf geword, en toe die aanvraag die aanbod begin oorskry het, het bolpryse die hoogte ingeskiet en aanleiding gegee tot ’n stormagtige tydperk wat Hollandse geskiedkundiges tulpenwoede, of tulpmanie, noem.
Tulpmanie het in die 1630’s sy klimaks bereik toe tulpbolle die gewildste verbruiksartikel geword het. Kunshistorikus Oliver Impey sê dat dit in daardie dae goedkoper was om ’n skildery van ’n tulp deur Jan D. de Heem (’n beroemde 17de-eeuse Hollandse skilder van stillewe) te koop as ’n seldsame tulpbol. Een bol is as bruidskat aanvaar, drie bolle was die prys vir ’n huis langs ’n kanaal en ’n enkele bol van die groep Tulipe Brasserie is in ruil gegee vir ’n florerende brouery. Bolverkopers kon sowat R170 000 (volgens die huidige geldwaarde) per maand verdien. “By herberge en kroeë in Holland”, sê ’n bron, “het gesprekke en transaksies om net een artikel gedraai—bolle.”
“Voortdurende prysstygings het talle gewone middelklas en arm gesinne in die versoeking gebring om op die tulpmark te spekuleer”, voeg The New Encyclopædia Britannica by. “Verbande is op wonings, eiendomme en nywerhede geneem sodat bolle gekoop en teen hoër pryse verkoop kon word. Verkope en herverkope is oor en oor gedoen sonder dat die bolle ooit uit die grond gehaal is.” Fortuine is binne ’n oogwink verdubbel. Arm manne het ryk geword; ryk manne het superryk geword. Die bolbedryf het ’n dolle mark vir spekulante geword totdat daar skielik in 1637 meer verkopers as kopers was—en die mark ineengestort het. Byna oornag was duisende Hollanders hulle rykdom kwyt.
Die geesdrif duur voort
Die geesdrif oor die tulp het nietemin die nadraai van tulpmanie oorleef, en die tulpbolbedryf het weer begin floreer. Trouens, teen die 18de eeu was Hollandse tulpe so gewild dat ’n Turkse sultan, Ahmed III, duisende tulpe van Holland af ingevoer het. Ná ’n lang reis het die Hollandse afstammelinge van Turkse tulpe dus na hulle land van herkoms teruggekeer.
Vandag het die kweek van tulpe in Nederland ’n reusebedryf—of volgens sommige ’n pragbedryf—geword. Van die land se 34 000 vierkante kilometer word ongeveer 7700 hektaar gebruik om tulpbolle te kweek. Elke jaar voer die land se 3300 kwekers byna tweemiljard tulpbolle na meer as 80 lande uit.
Hoewel die tulp ’n stormagtige verlede gehad het, het die mens se geesdrif oor hierdie tuingunsteling bestendig gebly. Deur die eeue heen het hierdie pragtige blom skilders, digters en wetenskaplikes beweeg om sy elegante vorm en treffende kleure op doek en papier vas te lê. Nadat een van hulle, die 18de-eeuse wetenskaplike Johann Christian Benemann, ’n monografie oor die tulp in Duits geskryf het, het hy die verhandeling Die Tulpe zum Ruhm ihres Schöpffers, und Vergnügung edler Gemüther (Die tulp tot heerlikheid van sy Skepper en die genot van die edelmoediges) genoem. Vir hom en vir baie ander skrywers, sê Adélaïde Stork, is die tulp “nie net ’n voorwerp in die tuinier se hand nie, maar dit weerspieël die grootheid en die heerlikheid van die Skepper”. As jy na hierdie delikate blom kyk, sal dit vir jou moeilik wees om van mening te verskil.
[Venster op bladsy 18]
Hoe om jou tulpe te kweek
SOLANK daar genoeg water is, is byna enige soort grond geskik. Maar die plantery kan vergemaklik word deur die bogrond met sand, turfgrond of kompos te meng.
Plant tulpbolle in die herfs. Daar is twee maniere om dit te doen: Jy kan ’n gaatjie vir elke afsonderlike bol grou of jy kan ’n saadbedding maak om al die bolle gelyk te plant.
’n Praktiese metode om tulpbolle te plant: Plant die bol twee keer so diep as wat dit hoog is. Dit beteken dat die onderkant van die bol (sy plat kant) omtrent 20 sentimeter onder die oppervlak moet wees. Plaas die bolle ongeveer 12 sentimeter uitmekaar.
Bedek die bolle met die uitgegraafde grond en gooi dit onmiddellik nat sodat die groeiproses kan begin. Tydens strawwe ryp sal ’n laag turfgrond of ’n deklaag blare die bolle beskerm en ook voorkom dat die grond uitdroog. Verwyder die deklaag in die lente wanneer die lote begin verskyn.
Sny die blomhofies af wanneer die blomblare begin verlep; anders sal die plant begin saadskiet en die bol die voeding ontneem wat nodig is vir volgende jaar se groei. Laat die blaredrag van nature doodgaan en verwyder dit wanneer die blare geel word.
In plaas daarvan om ’n bol hier en daar alleen te plant, moet jy bolle van dieselfde soort en kleur saam in groepe plant. Sodoende sal jy kleurspatsels skep en die blommemeesterstuk in jou tuin ten volle geniet.—Internasionale Blombolsentrum, Holland/National Geographic.
[Foto-erkennings op bladsy 17]
Bladsy 16 onderaan: Nederlands Bureau voor Toerisme; links bo, middel en regs bo: Internationaal Bloembollen Centrum, Holland; bladsy 17 onderaan: Nederlands Bureau voor Toerisme/Capital Press