Sarajevo—van 1914 tot 1994

DEUR ONTWAAK!-MEDEWERKER IN SWEDE

Tagtig jaar is verby sedert daardie rampspoedige skote op 28 Junie 1914 in Sarajevo. Die skote het die dood van aartshertog Frans Ferdinand en sy vrou, aartshertogin Sophie, veroorsaak, en toe het die vyandigheid tussen Oostenryk-Hongarye en Serwië op die Eerste Wêreldoorlog uitgeloop. Van die 65 miljoen jong manne wat na die slagveld gestuur is, het sowat 9 miljoen nooit teruggekeer nie. Met inbegrip van die burgerlike sterftes het altesaam 21 miljoen mense die lewe verloor. Sommige praat nog van die uitbreek van daardie oorlog in Augustus 1914 as die tyd toe “die wêreld kranksinnig geword het”.

SKOTE het weer eens deur Sarajevo weerklink. En nie net in Sarajevo nie, maar ook in etlike van die ses republieke van die voormalige federasie van Joego-Slawië.a Die boek Jugoslavien—Ett land i upplösning (Joego-Slawië—’n Verbrokkelende land) sê: “Dit is ’n burgeroorlog waar bure teen mekaar veg. Ou wrokke en agterdogtige gesindhede het mettertyd in haat verander. Hierdie haat het tot gevegte aanleiding gegee en die gevegte tot groter slagting en vernietiging. Dit is soos ’n bose kringloop of eerder ’n spiraal van toenemende haat, agterdog en bloedvergieting.”

Toe gevegte in Junie 1991 in Joego-Slawië uitgebreek het, is dit nie verbasend dat dit baie mense laat dink het aan die skote wat in Junie 1914 in Sarajevo gevuur is nie. Sou hierdie nuwe konflik dieselfde vernietigende gevolge hê? Sou vrede in Europa bedreig word? Kon die program van “etniese reiniging” (die doelbewuste slagting en uitdrywing van ’n ras-, politieke of kulturele groep) na ander wêrelddele versprei? Internasionale druk is uitgeoefen om die gevegte te probeer beëindig. Maar wat skuil werklik agter die probleme in die voormalige Joego-Slawië? Het onlangse gebeure in Sarajevo enigiets met die sluipmoord in 1914 te doen?

Joego-Slawië en die Eerste Wêreldoorlog

Die konflikte is niks nuuts nie. Reg aan die begin van hierdie eeu is die Balkanskiereiland “die onstuimige deel van Europa” genoem. Jugoslavien—Ett land i upplösning sê: “Dit is ’n kwessie van die ontbinding van ’n eenheid waar die spanning baie lank al opbou. Trouens, die konflikte het reeds bestaan toe die Koninkryk van Serwië, Kroasië en Slowenië [soos Joego-Slawië vroeër bekend was] aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog gevorm is.” ’n Bietjie geskiedkundige agtergrond sal ons help om te sien hoe hedendaagse konflikte met die Eerste Wêreldoorlog verband hou.

Ten tye van die sluipmoord op Frans Ferdinand in 1914 was die Suid-Slawiese lande van Slowenië, Kroasië en Bosnië en Herzegowina provinsies in die Oostenryks-Hongaarse Ryk. Aan die ander kant was Serwië al van 1878 ’n onafhanklike koninkryk wat kragtig deur Rusland ondersteun is. Baie Serwiërs het egter in die provinsies gewoon wat onder die beheer van Oostenryk-Hongarye was, en Serwië wou dus hê dat Oostenryk-Hongarye alle besette gebiede in die Balkanskiereiland moes afstaan. Hoewel konflikte tussen Kroasië en Serwië bestaan het, was hulle in een wens verenig: om hulleself van die gehate buitelandse heersers te bevry. Nasionaliste het daarvan gedroom om alle Suid-Slawe in een koninkryk te verenig. Die Serwiërs was die grootste dryfkrag in die vorming van so ’n onafhanklike staat.

Destyds was die heersende keiser, Frans Josef, 84 jaar oud. Aartshertog Frans Ferdinand sou binnekort die nuwe keiser word. Vir die Serwiese nasionaliste was Frans Ferdinand ’n hindernis om hulle droom van ’n Suid-Slawiese koninkryk te verwesenlik.

Sommige jong studente in Serwië was behep met die idee van ’n Suid-Slawiese staat en was bereid om vir die saak te sterf. Verskeie jeugdiges is gekies om die Aartshertog te vermoor. Hulle is wapens gegee en is deur ’n geheime Serwiese nasionalistiese groep opgelei wat die Swart Hand genoem is. Twee van hierdie jeugdiges het ’n aanslag op sy lewe gemaak, en een van hulle het daarin geslaag. Sy naam was Gavrilo Princip. Hy was 19 jaar oud.

Hierdie sluipmoord het die aanstigters se doel verwesenlik. Toe die Eerste Wêreldoorlog verby was, was Oostenryk-Hongarye se monargie ontbind, en Serwië kon die voortou daarin neem om die Slawe in ’n koninkryk te verenig. In 1918 is hierdie koninkryk die Koninkryk van die Serwiërs, die Kroate en die Slowene genoem. In 1929 is die naam na Joego-Slawië verander. Maar toe dit nie meer nodig was dat die verskillende groepe in hulle gemeenskaplike vyandskap teen Oostenryk-Hongarye moes saamstaan nie, het dit duidelik geword dat daar verskille tussen die groepe self was. Daar is bykans 20 bevolkingsgroepe, vier amptelike en talle kleiner tale, twee alfabette (Romeins en Cyrillies) en drie groot godsdiensgroepe—Katoliek, Moslem en Serwies-Ortodoks. Godsdiens is steeds ’n belangrike verdelende faktor. Daar was met ander woorde baie dinge in die nuwe Staat wat al lank verdelende faktore was.

Joego-Slawië en die Tweede Wêreldoorlog

Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het Duitsland Joego-Slawië binnegeval, en volgens die boek The Yugoslav Auschwitz and the Vatican het Katolieke Kroate wat met die Nazi’s saamgewerk het “meer as 200 000 mense, meestal Ortodokse Serwiërs, stelselmatig vermoor”. Die Kroaat Josip Tito, saam met sy Kommunistiese aanhangers en in samewerking met die Britte en die Amerikaners, kon die Duitsers egter terugdryf. Ná die oorlog was hy die onbestrede leier van die land en het dit met ’n ystervuis geregeer. Hy was ’n onafhanklike man. Nie eers Stalin kon hom dwing om Joego-Slawië op een lyn met die res van die Kommunistiese blok te bring nie.

Baie mense uit die voormalige Joego-Slawië het al gesê: ‘As dit nie vir Tito was nie, sou die eenheid baie vroeër verbrokkel het. Net hy het die wilskrag en die nodige gesag gehad om dit bymekaar te hou.’ Dit was klaarblyklik die geval. Ná Tito se dood in 1980 het konflikte weer eens opgevlam en vererger totdat burgeroorlog in 1991 uitgebreek het.

Die koeëls wat die wêreld verander het

In sy boek Thunder at Twilight—Vienna 1913/1914 het die skrywer Frederic Morton oor die moord op Frans Ferdinand geskryf: “Die koeël wat sy nekslagaar oopgeruk het, was die eerste skoot in die vernietigendste slagting wat die mens tot op daardie tyd geken het. Dit het die gebeure aan die gang gesit wat tot die Tweede Wêreldoorlog gelei het. . . . Baie van die drade in die toneel rondom ons is langs die Donau gespin gedurende die jaar en ’n half voor daardie pistool die Aartshertog se lewe geëis het.”—Ons kursiveer.

Die onlangse gebeure in die voormalige Joego-Slawië is nie die enigste “drade in die toneel rondom ons” wat ons tot 1914 kan terugvoer nie. Die geskiedkundige Edmond Taylor sê iets waaroor baie geskiedkundiges dit eens is: “Die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog [het] ’n twintigste-eeuse ‘Tyd van moeilikheid’ ingelui . . . Al die beroeringe van die laaste halfeeu kan regstreeks of onregstreeks tot by 1914 teruggespoor word.”

Mense het al probeer verduidelik waarom die skote in Sarajevo sulke verskriklike gevolge gehad het. Hoe kon twee skote van ’n “skoolseun” die hele wêreld in oproer bring en ’n tydperk van geweld, verwarring en ontnugtering inlui wat tot in ons dag voortduur?

Pogings om 1914 te verduidelik

In sy boek Thunder at Twilight—Vienna 1913/1914 probeer die skrywer verduidelik wat gebeur het deur te verwys na wat hy “die nuwe krag” noem wat die nasies in 1914 beïnvloed het. Hierdie “krag”, sê hy, was eintlik verskeie faktore wat saamgewerk het. Die paar gematigde stemme wat gehoor is, het verlore geraak te midde van die groeiende aandrang op oorlog. Die mobilisering van een nasie het die mobilisering van al die ander bespoedig. Mag is van die heersende klas na die generaals oorgedra. Baie mense het ook die oorlog as ’n welkome geleentheid gesien om ’n “groot nasionale avontuur” te beleef en sodoende die eentonigheid van die daaglikse lewe te ontvlug. ’n Amptenaar het later geskryf: “Soos mans wat na ’n donderstorm smag om hulle van die somer se bedompigheid te verlig, het die geslag van 1914 geglo in die verligting wat oorlog kon bring.” Die Duitse skrywer Hermann Hesse het gesê dat dit baie mense goed sou doen om uit “’n vervelige kapitalistiese vrede” geskud te word. Die uitdrukking dat oorlog “’n suiwering, ’n bevryding, ’n ontsaglike hoop” is, is aan die Duitse Nobelpryswenner vir letterkunde Thomas Mann toegeskryf. Selfs Winston Churchill, wat in vervoering geraak het oor die gedagte aan oorlog, het geskryf: “Oorlogsvoorbereiding het vir my ’n afskuwelike betowering. Ek bid dat God my sulke skrikwekkende ligsinnigheid sal vergewe.”

Dit was as gevolg van hierdie “nuwe krag” dat opgewekte tonele regoor Europa afgespeel het terwyl die soldate na die slagveld gemarsjeer het. Groen takkies is aan hulle hoede vasgemaak, sierkranse van rose is om die kanonne gehang, orkeste het gespeel, huisvrouens het van hulle vensters met sakdoeke gewaai en vrolike kinders het al langs die soldate gehardloop. Dit was asof mense die uitbreek van die oorlog gevier en toegejuig het. Wêreldoorlog het gekom, vermom as ’n fees.

Dit is ’n samevatting van die dinge wat Frederic Morton, wat vroeër aangehaal is, beskryf het as die “nuwe krag” wat veronderstel is om ons te help om die oorsaak van die Eerste Wêreldoorlog te verstaan. Maar waar het hierdie “krag” vandaan gekom? Die geskiedkundige Barbara Tuchman het geskryf dat die industriële samelewing die mens aan nuwe vermoëns en nuwe druk bekend gestel het. Trouens, “die samelewing . . . het . . . van nuwe spanning en opgegaarde energie oorgeloop”. Stefan Zweig, ’n jong intellektueel van Wenen in daardie tyd, het geskryf: “Ek kan dit nie anders verduidelik nie as deur hierdie opgehoopte krag, ’n tragiese gevolg van die interne dinamiek wat gedurende veertig jaar van vrede opgegaar het en nou ’n gewelddadige uitlaatklep soek.” Die uitdrukking “ek kan dit nie anders verduidelik nie”, gee te kenne dat hy dit self moeilik vind om te verduidelik. In die voorwoord tot sy boek Thunder at Twilight skryf Frederic Morton: “Waarom het dit juis toe en juis daar gebeur? En hoe? . . . Is daar ’n patroon in die doolhof?”

Ja, baie wat 1914 probeer verduidelik, meen dat die onderliggende redes werklik moeilik is om te verstaan. Waarom is die oorlog nie beperk tot daardie partye wat regstreeks daarby betrokke was nie? Waarom het dit op ’n wêreldoorlog uitgeloop? Waarom het dit so lank geduur en was dit so vernietigend? Presies wat was hierdie vreemde krag wat in die noordelike herfs van 1914 ’n houvas op die mensdom gekry het? Ons volgende artikel, op bladsy 10, sal die Bybelse antwoord op hierdie vrae bespreek.

[Voetnoot]

[Lokteks op bladsy 6]

“Soos mans wat na ’n donderstorm smag om hulle van die somer se bedompigheid te verlig, het die geslag van 1914 geglo in die verligting wat oorlog kon bring.” —Ernest U. Cormons, Oostenrykse diplomaat

[Venster/Prente op bladsy 8, 9]

1914

Die Bybel het die rampspoedige gebeure voorspel wat sedert 1914 plaasvind

“En ’n ander perd, ’n vuurrooie, het uitgekom, en aan hom wat daarop sit, is dit gegee om die vrede van die aarde af weg te neem en dat hulle mekaar sou doodmaak; en ’n groot swaard is aan hom gegee. En toe Hy die derde seël oopgemaak het, hoor ek die derde lewende wese sê: Kom kyk! En ek het gesien, en kyk, daar was ’n swart perd; en hy wat daarop sit, het ’n skaal in sy hand. En ek het ’n stem tussen die vier lewende wesens hoor sê: ’n Rantsoen koring vir ’n penning en drie rantsoene gars vir ’n penning; en moenie die olie en die wyn beskadig nie. En toe Hy die vierde seël oopgemaak het, hoor ek die stem van die vierde lewende wese sê: Kom kyk! En ek het gesien, en kyk, daar was ’n vaal perd. En hy wat daarop sit, sy naam is die dood, en die doderyk het hom gevolg. En aan hulle is mag gegee oor die vierde deel van die aarde om dood te maak met swaard en hongersnood en pes en deur die wilde diere van die aarde.”—Openbaring 6:4-8 (Sien ook Lukas 21:10-24; 2 Timotheüs 3:1-5.)

“Die Groot Oorlog van 1914-18 lê soos ’n strook verskroeide aarde wat daardie tyd van ons s’n skei. Deur soveel lewens uit te wis wat in die daaropvolgende jare ’n invloed sou gehad het, deur opvattings te vernietig, deur idees te verander en ongeneeslike wonde van ontnugtering na te laat, het dit ’n fisiese sowel as sielkundige kloof tussen twee tydvakke geskep.”—Die voorwoord van The Proud Tower deur Barbara W. Tuchman.

“Die vier jaar daarna [1914] was, soos Graham Wallas geskryf het, ‘vier jaar van die mees intensiewe en heroïese pogings wat die mensdom nog aangewend het’. Ná hierdie poging het drome en entoesiastiese idees wat nog tot in 1914 moontlik was stadig in ’n see van ontsaglike ontnugtering weggesink. Ná die hoë prys wat betaal is, was die mensdom se grootste aanwins ’n pynlike besef van sy eie beperkings.”—Die nawoord in dieselfde werk.

[Erkennings]

The Bettmann Archive

The Trustees of the Imperial War Museum, London

National Archives of Canada, P.A. 40136

[Kaart op bladsy 7]

(Sien publikasie vir oorspronklike teksuitleg)

Europa soos dit was—Augustus 1914

1.Groot-Brittanje en Ierland 2. Frankryk 3. Spanje 4. Die Duitse Ryk 5. Switserland 6. Italië 7. Rusland 8. Oostenryk-Hongarye 9. Roemenië 10. Bulgarye 11. Serwië 12. Montenegro 13. Albanië 14. Griekeland

[Prent op bladsy 5]

Gavrilo Princip

[Prent op bladsy 6]

Duitsers ontvang blomme op pad na die slagveld

[Erkenning]

The Bettmann Archive

[Foto-erkenning op bladsy 3]

Culver Pictures