Ukufilwa Ukulwisha Bumpulamafunde

“BUMPULAMAFUNDE kuti bwacimfiwa ukwabula no kupoose nshita nga uuli onse engaiteyanya ukubombesha,” e fyo uwali kale umukalamba wa cipani ca Metropolitan Police ayambwilwe alesosa ayo mashiwi muli Liverpool Daily Post iya ku England. Mu cine cine, uuli onse nga ca kuti aaleumfwila ifunde, bumpulamafunde kuti bwapwa.

Lelo, mu fifulo ifingi bumpulamafunde bulefulilako. Amashiwi yalandilwe amakana ya myaka ayengi na nomba yalebomba aya kuti: “Ku menso ya kwa Lesa pano isonde palyonaike, kabili pano isonde paiswilepo ulufyengo.” (Ukutendeka 6:11)—Moneni umukululo pe bula likonkelepo.

Bumpulamafunde Butendekela ku Tuntu Utunono

Mu kutobe funde mu tuntu tunono, umo kuti abelela ukulatobe funde na mu fikalamba. Pa kupampamika ici cishinka pa bana bakwe abe sukulu, kafundisha umo alondolwele ati: “Abapuupu ba mu mabanki batendekela ku kwiba bapensulo pa sukulu.”

Lintu bakula, cinshi ilingi line cicitika pantu babombela? Abantu balalofwa ku ncito pa kubepekesho kulwala kabili lyene ukwisapoka indalama isho bashikwatileko insambu. Ici cibelesho cabulo bufumacumi caliseeka ukucila fintu pambi tutontonkanya. Mu Germany, ku ca kumwenako, amaperesenti 6 aya nshiku abantu basosa ukuti nabalwala yaba ni pali Citatu, amaperesenti 10 pali Cibili, na maperesenti 16 pali Cine, amaperesenti ya kupapa 31 yaba pali Cimo, e lyo apabesha pa muulu ni pali Cisano apaba amaperesenti 37! Bushe mu cituntulu pali Cimo na pali Cisano e po abantu balwala sana, nelyo bushe waba musango fye na umbi uwa bupuupu?

Bampulamafunde ni Bani?

Kwena, bumpulamafunde bwa bantu yawe yawe tabuba no kusonga kumo kwine nge fisonga bumpulamafunde bwa bantu ba mu fifulo fya butungulushi. Ku kutendeka kwa ba 1970, icalo ca United States calitenshiwe kuli bumpulamafunde bwa bapolitishani ubwali ubukalamba nga nshi ica kuti ishina babupeele lyaishileba na mu mashiwi ya ciNgeleshi.

Ishiwi lya “Watergate,” ukulingana na Barnhart Dictionary of New English, caba “ni ncitilo ileto museebanya, maka maka umusangwa ukufwaya ukufishilisha ifishinka ifingonaule shina nelyo ukufishilishe ncitilo shishili sha mwi funde.”a Lyene yalundako ukuti: “Uyu mulandu wa Watergate washile icifwati camonekesha nga nshi pa ciNgeleshi ca muli ba 1970. Ili shiwi lyaleteleko amashiwi yapangilwe ayalekanalekana no musango wa kupuminkanya uwa -gate, uwalebomfiwa ku kulangilila incitilo ileto museebanya nelyo iya kubotelesha.”

Ukutendekela muli ilya myaka imilandu iili yonse iya Bufumfuntungu yalilanga fye ukuti bumpulamafunde bwaba mpanga yonse, nangu fye pali abo abalingile ukuba ifya kumwenako mu kutungilila ifunde. Mu Japan amafisakanwa ya bali mu mapolitiki yabele mpanga yonse ica kuti amafunde ayapya yalipangilwe ku kutendeka kwa ba 1990 pa kuyacincintila. Mu 1992 presidenti wa ku Brazil balimufumishe pa cifulo pa milandu ya mafisakanwa.

Bushe tacimoneka fye ukuti ukulufyanya kwa baba mu butungulushi, ukusanshako abafyashi, bakafundisha ba mu masukulu, na balashi babomba na mafunde, kulasangwila kuli bumpulamafunde ubushaifulila?

Te Kupelela fye pa Mapuange Ayasuma

Icinabwingi kuti basumino kuti amabuteko yalafwaya ukupwisha bumpulamafunde. Lelo, uwali kale umulashi wa buteko alanda pa lwa calo cakwe ati: “Ubuteko tabwacitapo nangu cimo ku kulenga inshila sha fya bulungi ukulabomba mu kwangufyanya kabili mu kufumamo cimo. Bakapingula balicepa, ica kuti abanono abo twakwata balabomba ukucila mu cipimo. Bakapokola balicepa kabili tababa na fibombelo fyakumanina. Bakapokola limo limo tabafola pa nshita yalinga, icilenga ukuti baletunkwa ukupoka amafisakanwa.”

Magazini wa ku Italy uwa La Civiltà Cattolica alilishika “pa fyo Ubuteko bwabulisha amaka ya kulolenkana na bumpulamafunde bwa kupangana” kabili lyene atila: “Ukukakililwako kwa fipani fya babomba ne fya mafunde mu kulwisha bumpulamafunde kwena kwalishibikwa, lelo calimoneka ukuti bumpulamafunde bwa kupangana bwena tabulenakako nangu fye panono; lelo, e lyo buleya bulekoselako.”

Amapange yasuma aya mabuteko aya kulwisha bumpulamafunde cilemoneke fyo yalipelebela. Anita Gradin, mushika wa fya milandu ya balebeshi ne fya bupingushi mu Bulaya, alilungike pa kusoso kuti: “Ico tulekabila ni nshila sha mibombele ishawaminako kabili ishingabombako bwino mu kwikatana pa kulwisha ukupisha imiti ikola no kuishitisha ukushili kwa mwi funde, ukupisha abantu mu calo cimbi no bulebeshi bushili bwa mwi funde, bumpulamafunde bwa kupangana, ubufunushi na mafisakanwa.”

Bushe Abalashi ba fya Mafunde Bakakililwako Shani?

Bamo balatwishika nga abalashi mu cine cine balifikapo mu fyo baakakililwako ku kulwisha bumpulamafunde. Uwali kale umukalamba wa bakapokola mu calo cimo alando kuti uuli onse, pa lwalaala pena, “alasenuka amafisakanwa na bumpulamafunde bwa mu fya bunonshi.” Lelo, atila, takwabako ukufwaisha kwine kwine kuli bonse ukwa kufumyapo bumpulamafunde na mafisakanwa. Impendwa ilekulilako iya bantu—ukusanshako na balashi ba fya mafunde—cilemoneke fyo bamona amafisakanwa, ukufunuka, no kwiba nge nshila sha kutungulukilamo.

Icishinka ca kuti abengi “bampulamafunde tabakandwa,” ukwabulo kutwishika e cilenga bumpulamafunde ukufulisha, nga fintu umo uwa bapikita amapasu asosele. Ku ca kumwenako, ulupapulo lumo ulwa ku Russia lwalanda pa “fyo cayanguka kuli bampulamafunde ukukanakandwa.” Ici “cikunta abana calo ba fye fye ukucita bumpulamafunde bushaibipila,” e fyo ulu lupapulo lwalundako. Cili fye kwati fintu kalemba wa Baibolo alandile mupepi ne myaka 3,000 iyapitapo ukuti: “Pa kuti ukupingulo mulimo wabipa takucitwa bwangu, ni pali ici umutima wa bana ba bantu waiswilamo ku kucito bubi.”—Lukala Milandu 8:11.

Tacili makukumya ukusoso kuti amabuteko nayafilwa ukulwisha bumpulamafunde. Inyunshipepala ya ku Germany iya Rheinischer Merkur yalandilepo kuti: “Umwenso wa cintubwingi pa lwa bumpulamafunde bwa lukaakala uli mu mitima ya bantu kabili tawingacefiwako ku kuumana kwa lyonse ukwa filonganino fya mashiwi ya calo nelyo ku fipendo ifilangililo kuti ifintu tafibipishe sana nga fintu filemoneka.”

Mu cifulo ca bumpulamafunde ukukanaba ubwabipisha sana nga fintu bwingamoneka, cilemonekesha fye ukuti nabubipisha. Lelo, kuti twaenekelo busuma. Icalo cabulamo bumpulamafunde cileya cilepalamina, kabili kuti mwaba abomi no kwisacimona. Icipande cikonkelepo calalanga umulandu twalandile fyo.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 6]

Abantu abengi bamona bumpulamafunde nge nshila yasuminishiwa iya kutungulukilamo

[Akabokoshi pe bula 5]

Icalo Icaisulamo Lukaakala

BRAZIL: “Pa kwankula ku lukaakala ulwalekulilako, abantu amakana imyanda baile mu misebo ya mwi tauni [iya Rio de Janeiro], ukulangilila umwenso no bukali pali bumpulamafunde ubwiswile mu musumba wabo.”—International Herald Tribune.

CHINA: “Bamukukulu nababweluluka mu China kabili bumpulamafunde bwabipisha tabulemoneka ukucimfiwa. . . . Incenshi sha ku China shileti impendwa ya mabumba ya bamukukulu no ‘tubungwe twa mu bumfisolo’ filekula mu kwangufyanya ica kuti bakapokola tabengakumamo.”—The New York Times.

GERMANY: “Ukufwaisha kwa bantu ukwalukila ku lukaakala ne mibele iingatunka umuntu ukucito lukaakala fileendela pamo pene. Kanshi te ca kupapa ukuti ulukaakala luli cintu ica cila bushiku.”—Rheinischer Merkur.

GREAT BRITAIN: “Cili icayanguka nga nshi abantu ukwingila mu lukaakala kabili cileya cilemoneke fyo cintu shimilandu engabalilapo kwalukilako cili kubomfyo lukaakala.”—The Independent.

IRELAND: “Utubungwe twa bumpulamafunde utubomba nga baMafia natupangwa mu ncende yafulishamo abantu iya mu Dublin na mu tumishi twashingulukako utwa bapiina utwa ku masamba. Bamukukulu baliipangasha bwino.”—The Economist.

MEXICO: “Bumpulamafunde nabufulisha nga nshi mu nshita fye inono ica kuti buletutulumusha.”—The Wall Street Journal.

NIGERIA: “Ulupwa, amacalici, na mayanda ya baShilamu, amasukulu na makalabu nafifilwa icishingamo cabo ica kulesha bumpulamafunde mu bana, ukulingana na kabilo alandilako bakapokola, ba Frank Odita.”—Daily Champion.

PHILIPPINES: “Mu ndupwa 10, indupwa 6 mu Philippines batila tabayumfwa ukucingililwa mu mayanda yabo nelyo mu misebo.”—Asiaweek.

RUSSIA: “Amabumba yapala baMafia yalengele umusumba uyo mu nshiku sha ciKomyunisimu wali uwa mutelelwe nga nshi mwi sonde lyonse ni cikanga usanguke musumba wa bampulamafunde. . . . Uwimininako bakapokola Gennadi Groshikov, atila: ‘Mu myaka 17 iyo naba mu mulimo wa kusungo mutelelwe, nshatalamonapo bumpulamafunde bwakule fi mu Moscow, kabili nshamonapo ubwakaluke fi.’—Time.

SOUTH AFRICA: “Ulukaakala lushalamwa kabili mupepi fye no lushingacimfiwa luletiinya ifwe bonse, na conse ico tulecita—kabili icintu cimo icikalamba cifwile ukucitwapo.”—The Star.

TAIWAN: “Mu Taiwan . . . icipimo icilesumbana ica bupupu, ukusansa no kutale misoka fileongolokela mu bwikashi . . . Mu cituntulu, bumpulamafunde buleya bulenina kabili mu milandu imo bulecila no bwaba mu fyalo fya ku Masamba.”—The New York Times.

UNITED STATES: “Icalo ca United States e mwafulisho lukaakala pa fyalo fyonse ifyaya pa ntanshi mu fya kupangapanga. . . . Takwaba nangu cimo pa fyalo fyaya pa ntanshi mu fya kupangapanga icingapalamako.”—Time.