Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Kuti Nasengauka Shani Ukulaalana pa Ntanshi ya Cupo?

“Nasendeme no mulumendo wa pa sukulu ilyo nali ne myaka 19. Nalyumfwile ububi apakalamba. Kabili pa numa ya ico nayumfwile uwa cabe cabe.”—Laci.a

BAIBOLO itufunda ukuti, “Fulumuko bulalelale.” (1 Abena Korinti 6:18) Pali ndakai, abacaice abomfwila amashiwi ya mu Baibolo no kusengauka ukulaalana pa ntanshi ya cupo banono sana. Bamo, ukupala Laci, balicitapo ubulalelale pa mulandu fye wa lunkumbwa kabili ico cilabakalipa nga nshi e lyo na mu kulekelesha kampingu wabo alacula.

Ca cine ukuti, tacayanguka ukulama insuuna ya mubili iya kufwaya ukucita ubulalelale. Icitabo ca Adolescent Development citila ukwaluka kwa mubili ukufuma ku bwaice ukuya ku bukalamba e kulenga “insuuna ukuluma.” Paul asumino kuti, “Inshita shimo amatontonkanyo ya kulaalana yalesa ku mano ayene yeka fye ukwabula no kwishiba uko yafuma.”

Uwasoma pa kukula kwa mubili wa muntu Howard Kulin atile, “Nga twatila ukwaluka kwa mubili kweka fye e kulenga abacaice ukulaalana, ninshi tulefisa ubwafya no kwangusha ifintu.” Alondolola no kuti inshita shimo abantu twikala na bo e balenga. Cine cine, ificitika mu bwikashi, ukucilisha umupatikisha wa fibusa, kuti wasonga umuntu ukucita ubulalelale.

Kalemba wa citabo ca A Tribe Apart, Patricia Hersch alandile ukuti, “abacaice balikwata ubwikashi bwabo. Te bwikashi bwa bacaice beka beka fye epela, lelo bali-ipatula na [ku bakalamba] no kuipangila abene amafunde ya kuicitila ifintu apo balefwaila.” Na kuba, aya “mafunde” ya bacaice ba nomba, ilingi line yacincisha ubulalelale ukucila ukucincintila insuuna. E ico abengi kuti bafwaisha ukweshako ukulaalana ilyo tabalaingila mu cupo.

Lelo, abacaice ba Bwina Kristu bena balafwaisha ukusengauka ubulalelale bonse apo bwapela, pantu balishiba ukuti Lesa tafwaya ubulalelale, ico bwaba pa ‘milimo ya bumubili.’ (Abena Galatia 5:19) Lelo bushe kuti watwalilila shani ukubo wasanguluka ilyo ulelolenkana na matunko yakosa?

Sanga Ifibusa fya Mano

Filya fine ifibusa fyabipa fingakusonga ukucita ifibi, ifibusa fisuma na fyo fine kuti fyakusonga ukucita ifisuma. E fyo na Baibolo ilanda ukuti: “Enda na ba mano e lyo ukabo wa mano.” (Amapinda 13:20; 1 Abena Korinti 15:33) Lipoti ya ba World Health Organization (WHO) yatile, “imisepela abomfwana bwino na bafyashi pamo na bakalamba bambi, e lyo ne fibusa fisuma” kabili “ababikilwa umwa kupelela mu kucita ifintu, tabaseeka ukucita ubulalelale.”

Mu kumfwana na bafyashi bobe mulafuma ifisuma. Joseph ebukisho kuti: “Abafyashi bandi balingafwile nga nshi ukukaana amatunko ya kufwaya ukusonda ubulalelale.” Cine cine, abafyashi abatiina Lesa kuti bakubikila ifipimo umwa kupelela ifyashimpwa pa Cebo ca kwa Lesa. (Abena Efese 6:2, 3) Kuti bakutungilila mu kubombesha kobe ukwa kutwalilila uwasanguluka.

Ca cine, ukulanshanya na bafyashi pa malyashi yakumine ifya mfwalo kuti kwayafya pa kubala. Lelo kuti wapapa ukusanga ukuti nabeshiba bwino bwino ifyo uleumfwa. Na kuba na bo bene balipo abaice inshita imo. E ico Sonja akoselesha abacaice ati, “Lanshanyeni na bafyashi benu, mwilaumfwa insoni ukulanda pa fikumine ifya mfwalo.”

Nga ca kuti abafyashi bobe tabakonka ifipimo fya muli Baibolo? Ilyo uletwalilila ukubanakila, kuti walomba no kwafwa ukufuma ku bantu bambi abashili balupwa lobe. Paul uo tulandilepo kale atila, “Ndapokelela ukwafwa ukwingi ilyo tulanshanya pa fya mfwalo na Bena Kristu bakosoka e lyo na baupana.” Kenji, umukashana munono uwakwata banyina abashasumina na o atila, “Nga ndefwaya ukupandwa mano nja ku bakosoka abakuulilila lwa ku mupashi.” Lelo asoka ukuti, “Ndasengauka abashakwata imibele isuma, te mulandu tupepa na bo kumo kwine.”

Inshita shimo calicindama ukusala aba kwangala na bo mu cilonganino ca Bwina Kristu. Baibolo ilatucinkulako ukuti mwi bumba likalamba, kuti mwaba bamo abashumfwa. (2 Timote 2:20) Bushe cinshi ufwile ukucita nga wasanga ukuti abacaice bamo mu cilonganino, “ba bumbimunda”? (Amalumbo 26:4) Basengauke, kabili fwaya ifibusa ifingakutungilila ukutwalilila ukuba ne mibele yasanguluka.

Kaana Ilyashi Lyabipa Ilya Bufi

Ufwile ukuicingilila na ku fikope fya bwamba ifiseekele pamo ne milandile yabipa ifisabankanishiwa mu fitabo, bamagazini, inyimbo sha kutamba, amangalo ya pa kompyuta, amafilimu, na pa Intaneti. Ifya kusabankanishishamo amalyashi pamo nga TV, ifilimba, na manyunshipepala filangisha ukuti ukulaalana kwa pa ntanshi ya cupo kusuma, kulaba ukuipakisha, kabili tamwaba na busanso. Bubi nshi bwaba mu kutamba ifi fintu? Kenji, uo tulandilepo kale asumina ukuti “Naletamba amafilimu umo ukulaalana kwalemonwa ukushabipa kabili mwaleba na baume balelaala na baume banabo. Icafuminemo natendeke ukulaba ukuti Yehova alipata ifya musango yu.”

Icishinka cili ca kuti ifya kusekesha ifyaseeka ilingi line mu mucenjelo filafimbilikisha ububi bwaba mu kulaalana kwa pa ntanshi ya cupo, pamo nga ukupula amafumo, ukuupana bwaice bwaice, e lyo na malwele ya lwambu. E ico wibepwa “ku basoselo bubi batila busuma, abasoselo busuma batila bubi.”—Esaya 5:20

Ibukisha amashiwi yaba pa Amapinda 14:15 ayatila: “Uwapelwa amano atetekele cebo conse; lelo uwacenjela amwensekeshe nyantilo shakwe.” Nga ca kuti wasanga ifikope ifitungulula nelyo ifiluminisha ukucita ubulalelale ilyo ulebelenga, nelyo ilyo ulefwailisha ifintu pa Intaneti, nangula ilyo uletamba TV, citapo cimo ilyo line fye! Kupika ico citabo, shimya kompyuta, nangula nga ni TV twala ku mulabasa umbi uwa fikope! Lyene tendeka ukutontonkanya pali fimbi, e kutila ifisuma. (Abena Filipi 4:8) Mu kucite fyo kuti walesha amatontonkanyo yabipa ilyo tayalati yalunduluke.—Yakobo 1:14, 15.

Cenjela ku Fitungulula ku Bulalelale

Bushe uleshishanyapo no muntu umo? Nge fyo cili ninshi ulekabila sana ukucenjela. Baibolo ilatusoka ukutila: “Umutima wa kufutika ukucile fintu fyonse, kabili walilwalisha.” (Yeremia 17:9) Calyanguka ukucita ubulalelale nga ca kuti kwaba ukulangisha icintemwa ukupitila mu kwikatana pa mubili, ukukumbatana, no kufyompana. E ico citenipo cimo ku kuicingilila pamo nga ukukwata inshindishi e lyo no kulaishishanya mu mabumba yasuma. Sengaukeni ukuba mweka mu ncende ishabelama ishingamulenga ukucita ubulalelale.

Nalimo limbi walikobekela nelyo ukukobekelwa kabili kuti wayumfwa ukuti ukulangisha icintemwa ukwa kwikatana, ukukumbatana, nelyo ukufyompana kuti kwalinga. Nangu ni fyo lipoti wa ba World Health Organization asoka ukuti: “Ilyo ubwinga bwapalama abakashana abengi balacendwa, nangu fye ni mu ncende umo ukulaalana kwa pa ntanshi ya cupo kumonwa nge shiku icine cine.”b E ico kanshi, kwateni umwa kupelela ilyo mulelangisha icintemwa kabili icingilileni ku kukalipwa kubako pa numa.

Nangula cilemoneka ukuba ica kupapusha, abapungwe abengi ukucilisha abakashana balapatikishiwa ukucita ubulalelale. Ukulingana no kufwailisha kumo abakashana “ukucila pali citika abasendemepo no mwaume ilyo bali tabalafika pa myaka 15, bacitile co mu kupatikishiwa.” Intalangani ilingi line shibomfya amaka ku kunasha ifinakabupalu. (Lukala Milandu 4:1) Ku ca kumwenako Amnone umwana wa Mfumu Davidi ‘atemenwe’ inkashi yakwe Tamari kabili ukubomfya ubucenjeshi amupatikishe ukucita nankwe ubulalelale.—2 Samwele 13:1, 10-16.

Ici tacilepilibula ukuti te kuti tucilikile ukucendwa kwa kwikatwa kama nangu ukwa kupatikishiwa. Ufwile ukuba uwacenjela ku kwiluka ubusanso, ukusengauka ifingakulenga ukuwila mu bulalelale, e lyo no kucitapo cimo bwangu bwangu ilyo kwamoneko busanso, fingi wingacita ku kuicingilila.c

Kosha Umutima Obe

Tule-enekela ukuti ishi nshila twalanda pano shikakwafwa ukutwalilila ukubo wasanguluka. Lelo mu kuya kwa nshita, ifili mu mutima obe e fikapima incitilo shobe. Yesu alandile ukuti “mu mutima e mufuma . . . ubulalelale.” (Mateo 15:19) E ico ufwile ukulwisha ukucimfya ubwafya bwa kuba ‘ne mitima ibili’ (uwa cifulefule nelyo uwa bumbimunda) pali uyu mulandu wacindama.—Amalumbo 12:2; 119:113.

Nga ca kuti ulefilwa ukucita ifyo upingwilepo ukucita nelyo amatontonkanyo yalelwishanya no mutima obe, pepa kuli Yehova nge fyapepele Davidi ilyo apaapeete ukuti: “Lengeni umutima wandi ukusaminwo kuba na katiina kwi shina lyenu.” (Amalumbo 86:11) Pa numa ya ico, bomba ukulingana ne pepo lyobe ukupitila mu kusambilila Baibolo ne mpapulo shashimpwa pali Baibolo no kucita ifyo ulesambilila. (Yakobo 1:22) Lydia atila “Ndacincishiwa ukukaana amatunko ya bulalelale pa kwibukisha lyonse ukuti ‘uwa bulalelale nangu uwakowela tali na bupyani mu bufumu bwa kwa Lesa.’”—Abena Efese 5:5.

Te kuti canguke ukusengauka ukulaalana kwa pa ntanshi ya cupo. Lelo Yehova kuti akwafwa ukuisunga uwasanguluka no kuipususha we mwine e lyo na bambi ku kukalipwa ukwingi no kucula.—Amapinda 5:8-12.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 30]

Ukulanshanya ifyo uleyumfwa na bafyashi bobe kuti kwakwafwa ukuba uwasanguluka

[Icikope pe bula 31]

Ukwishishanya pamo ne bumba lisuma kuti caba bucingo