Apashimpwa Ukwenekela Ifisuma Ilelo

UWASAMBILILA ilyashi lya kale ne fya mikalile ya bantu H. G. Wells, uwafyelwe mu 1866, alisongele ukutontonkanya kwa nkulo ya mu mwanda wa myaka uwalenga 20 apakalamba nga nshi. Ukupitila mu kulemba kwakwe, akolobondele mu kushininwa kwakwe ukwa kuti imyaka ikana limo ikacitikila pamo no kulunduluka kwa sayansi. E co, Collier’s Encyclopedia ishimika “ukwenekela kwa fintu ifisuma ukushaikulila” uko Wells aaleenekela ilyo alebomba umutatakuya ku kulundulula inshila yakwe. Lelo na kabili yasoso kuti ukwenekela kwakwe ifisuma kwalibongolwelwe ilyo Inkondo ya Calo iya 2 yabalamwike.

Chambers’s Biographical Dictionary itila ilintu Wells aishilekutuluka ukuti “sayansi kuti yaletako ifibi ne fisuma, e papwilile ico acetekelemo, kabili atendeke ukwenekela ifyabipa.” Mulandu nshi ici cacitikile?

Icitetekelo ca kwa Wells no kwenekela ifisuma fyashimpilwe pa fya kupwishishisha fya bantunse epela. Ilyo akutulwike ukuti umuntu te kuti akwate ifisuma ifyo elenganya, ukutukuta kwakwe e po kwapwiliile. Mu kwangufyanya ukupeleelwa kwafuminemo ukwenekela ifyabipa.

Ilelo ica musango yo cilacitikila abengi pa mulandu umo wine. Ilyo bacili abaice balenekela ifisuma ifingi lelo ilyo bakula besa mu kubombomana, ukulaenekela ifyabipa. Kwaba fye na bacaice abaleka ukwikala imikalile iitwa iituntulu no kuipoosa mu kunwa imiti ikola, bucisenene, ne mibele imbi iya kulenge mfwa. Cinshi cingafwilisha? Langulukeni ifya kumwenako fyakonkapo ifyalembwa mu Baibolo no kumona apashimpwa ukwenekela ifisuma—mu nshita yapita, pali nomba, na ku nshita ya ku ntanshi.

Abrahamu Alambulwa pa Kwenekela Ifisuma

Mu mwaka wa 1943 B.C.E., Abrahamu afumine mu Harani, ukwabuka umumana wa Yufrate, no kwingila mu calo ca Kanaani. Abrahamu alondololwa nga “shibo wa bonse abatetekela,” kabili mwandi ca kumwenako icisuma aimike!—Abena Roma 4:11.

Abaendele na Abrahamu pa lwendo ni Lote, umwana mwaume wa kwa munyina kwa Abrahamu uwashele nshiwa, no lupwa lwa kwa Lote. Pa numa, ilyo mu calo mwaponene icipowe, ishi ndupwa shibili shakuukile ku Egupti, kabili mu kupita kwa nshita shabwelulukile pamo. Pali iyi nshita Abrahamu na Lote bali nabanonka ifyuma ifingi, capamo ne mikuni ne fitekwa. Ilyo paimine ukuumana pa kati ka bacemi babo, Abrahamu aliitendekeleko no kusosa ukuti: “Shi peba lubuli pa kati ka ine na iwe, kabili pa kati ka bacemi bandi na bacemi bobe; pantu tuli ba bwananyina. Bushe icalo conse tacili ku cinso cobe? Shi upaatuke kuli ine: nga waya ku kuso, ine nkaya ku kulyo; atemwa, nga waya ku kulyo, ine nkaya ku kuso.”—Ukutendeka 13:8, 9.

Abrahamu, pa kuba umukalamba, nga alengele ifintu fimuwamine, kabili Lote, pa kulanga umucinshi kuli nalume, nga alinakiile ku kusalapo kwa kwa Abrahamu. Mu cifulo ca ico, “Lote asanswile amenso, amwene Icintengulusha conse ca Yordani ukuti monse mwine mwanwenshiwa amenshi (lilya Yehova ali talaonaula Sodomu na Gomora), nge bala lya kwa Yehova, nge calo ca Egupti pa kulola ku Soani. E ico Lote asalile Icintengulusha conse ca Yordani.” Mu kuba no kusala kwa musango yo, Lote alikwete imilandu iingi iya kwenekela ifisuma. Lelo ni shani ku lwa kwa Abrahamu?—Ukutendeka 13:10, 11.

Bushe Abrahamu aleesha ukucita ifintu mu buwelewele, ukubika ulupwa lwakwe mu busanso? Iyo. Imibele ya kwa Abrahamu iya kukoselesha na bukapekape fyalilambwilwe apakalamba. Yehova atile kuli Abrahamu: “Shi sansula amenso yobe, no kulolesha ukutula apo uli, ku kapinda ka ku kuso na ku kapinda ka ku kulyo, na ku kabanga na ku masamba; pantu icalo conse ico ulemona nkacipeela kuli iwe na ku bufyashi bobe umuyayaya.”—Ukutendeka 13:14, 15.

Ifisuma Abrahamu aleenekela fyashimpilwe pe shintililo lisuma. Fyashimpilwe pa bulayo bwa kwa Lesa ubwa kuti aali no kucita Abrahamu ukubo luko lukalamba ukuti ‘[shali] no kupaalilwa muli [Abrahamu] indupwa shonse isha pe sonde.’ (Ukutendeka 12:2-4, 7) Na ifwe bene twalikwata umulandu wa kucetekela, pa kwishiba ukuti ‘Lesa alenga imilimo yakwe yonse ukubombela pamo ku kuletako ubusuma ku batemwa Lesa.’—Abena Roma 8:28.

Inengu Shibili Ishaenekele Ifisuma

Pa numa ya myaka ukucila pali 400, uluko lwa Israele lwaiminine ulwaiteyanya ukwingila mu Kanaani, “icalo icilefumfumune shiba no buci.” (Ukufuma 3:8; Amalango 6:3) Mose atumine abakankaala 12 ku ‘kulengule calo no kubweshe cebo ulwa nshila iyo bakanininemo ne mishi iyo bakafikako.’ (Amalango 1:22; Impendwa 13:2) Ubulondoloshi bwa nengu shonse 12 pa lubanda lwa calo bwalipalene, lelo inengu 10 shaletele ulukumo lwa kwenekela ifyabipa ulwabikile umwenso mu mitima ya bantu.—Impendwa 13:31-33.

Yoshua na Kalebu, bena, baleteele abantu icebo ca kwenekela ifisuma kabili baeseshe na maka ukucefyako umwenso bakwete. Imibele yabo no lukumo baletele fyalangishe ukucetekela kwakumanina mu maka ya kwa Yehova aya kufikilisha icebo cakwe ica kubabwesesha ku Calo Calaiwe—lelo balifililwe ukunasha abantu. Mu cifulo ca ico, “ulukuta lonse lwasosele ukubapoolamo amabwe.”—Impendwa 13:30; 14:6-10.

Mose acincishe abantu ukucetekela Yehova, lelo balikeene ukumfwila. Pa mulandu wa kuti lwalitwalilile mu mibele ya kukanaenekela ifisuma, uluko lonse lwalulumbile mu matololo pa myaka 40. Pa nengu 12, ni Yoshua fye na Kalebu e bapokeleele icilambu ca kwenekela ifisuma. Bwafya nshi bwakulilepo? Ukubulwe citetekelo, pantu abantu baalekonka amano yabo abene.—Impendwa 14:26-30; AbaHebere 3:7-12.

Ukukanashikatala kwa kwa Yona

Yona aikeleko mu mwanda wa myaka uwalenga 9 B.C.E. Baibolo ilangilila ukuti ali ni kasesema wa busumino uwa kwa Yehova ku bufumu bwa mikowa 10 ubwa kwa Israele, pa nshita lintu Yeroboamu 2 aleteka. Nalyo line alikeene ukuya ku Ninebe ku kuyasoka abantu. Kalemba wa lyashi lya kale Josephus asoso kuti Yona “atontonkenye ukuti cawamapo ukufulumuka” no kuya ku Yopa ukucila ukuya ku Ninebe. Kulya aninine mu bwato ukuya ku Tarshishi, nakalimo Spain wa muno nshiku. (Yona 1:1-3) Umulandu Yona ashaenekele ifisuma ukufuma muli uyu mulimo walilondololwa pali Yona 4:2.

Kwi pele pele Yona alisumine ukupwilikisha umulimo wakwe, lelo alikalifiwe lintu aba mu Ninebe balapiile. E co Yehova amusambilishe isambililo lishaiwamina ilya nkumbu pa kulenga icimuti ca lungu Yona aaleubamo ukubonsa no kuuma. (Yona 4:1-8) Nga calicililepo kulungama Yona omfwila ubulanda abantu ba mu Ninebe 120,000 ‘abashaishibe ukupaatululo kwa kulyo kwabo ku kwa kuso kwabo,’ ukucilo kumfwila ubulanda ukuuma kwa cimuti.—Yona 4:11.

Cinshi twingasambilila ku ca kukumanya ca kwa Yona? Mu mulimo washila tamufwile ukuba ukwenekela ifyabipa. Tukalunduluka nga ca kuti twailuka ubutungulushi bwa kwa Yehova no kubunakila mu kushininwa kwafikapo.—Amapinda 3:5, 6.

Ukwenekela Ifisuma mu Kati na Nkati ka Kumanama

Imfumu Davidi yabilishe ukuti, “Wilalunguluka pa ncitatubi, wifinuka abacite fya bupondamishi.” (Ilumbo 37:1) Mu cine cine, uko kufunda kwa mano, pantu ulufyengo no bupondamishi fili mpanga yonse ilelo.—Lukala Milandu 8:11.

Nangu ni fyo, nangu tushingafwaya ukuculako ifyo abashalungama balecula, calyanguka ukukalifiwa ilyo twamona aba kaele balecushiwa ku babifi nelyo ifwe bene nga twafyengeleshiwa. Ifya kukumanya fya musango yo pambi kuti fyatulenga fye no kulundulula imibele ya kufuupulwa nelyo ukukanaenekela ifisuma. Cinshi twingacita nga twayumfwa muli yo nshila? Ica kubalilapo, tufwile ukulaibukisho kuti ababifi te kuti babepekeshe ukukanasakamikwa pa kusoso kuti ukukandwa takwakabale akwisa. Ilumbo 37 icikomo 2 lyatwalilila ukutwebekesha ukuti: “[Bancitatubi] bakabonsa bwangu ngo mulemfwe, kabili bakalokota nge cani citeku.”

Ukulundapo, kuti twatwalilila ukucite cisuma, ukulaenekela ifisuma, no kulolela pali Yehova. Kemba wa malumbo atwalilila ukusoso kuti, “Fuma ku bubi no kucite cisuma, e lyo ukekala umuyayaya; pantu Yehova atemwo bupingushi, talekelesha babile bakwe.”—Ilumbo 37:27, 28.

Ukwenekela Ifisuma Ukwa Cine Kwacimfya!

Cinshi, lyene, cili no kucitika ku nshita yesu iya ku ntanshi? Ibuuku lya mu Baibolo ilya Ukusokolola litweba pa lwa “fili no kupona bwangu.” Pali fi, uwanina pali kabalwe wakashika, uwimininako inkondo, asokololwa “ukusendo mutende pe sonde.”—Ukusokolola 1:1; 6:4.

Imimwene yali iyaseeka—kabili iya kwenekela ifisuma—mu Britain pa nshita ya Nkondo ya Calo iya 1 ya kuti e nkondo iikalamba iyali no kulekeleshako. Mu 1916, shicalo umwina Britain David Lloyd George alipelulwileko bwino. Atile: “Iyi nkondo, ukupala inkondo ikakonkapo, ni nkondo ya kupwisha inkondo.” (Ifilembo fipindeme fyesu.) Alilungike. Inkondo ya Calo iya 2 yaishilefusha fye inshila shakalukisha isha kwipayaulwilamo abantu bashaifulila. Nalyo line, imyaka 50 ukutula ilya nshita, kucili takwaba isubilo lya kupwisha inkondo.

Mwi buuku limo line ilya Ukusokolola, tubelengamo ulwa baikala pali bakabalwe bambi—abemininako ifipowe, ifikuko, ne mfwa. (Ukusokolola 6:5-8) Ni mbali shalundwapo isha cishibilo ca nshita shesu.—Mateo 24:3-8.

Bushe fi e fingalenga ukwenekela ifyabipa? Nakalya, pantu icimonwa na kabili calondolola “kabalwe wabuuta, no waikelepo ali no buta; apeelwe ne cilongwe, e lyo afumine alecimfya kabili ku kuyacimfya.” (Ukusokolola 6:2) Pano twamona Yesu Kristu nge Mfumu ya ku muulu alefumyapo ububifi bonse, ukuya nanina ku kuleta umutende no kwikatana mwi sonde lyonse.a

Pamo nge Mfumu-yasontwa, ilyo ali pe sonde Yesu Kristu asambilishe abasambi bakwe ukupepela ubo Bufumu. Nakalimo na imwe bene mwalisambilishiwa ukusosa ipepo lya “We Shifwe,” nelyo Ipepo lya kwa Shikulu. Muli lyene tupepela Ubufumu bwa kwa Lesa ukwisa, pa kuti ukufwaya kwakwe kwingacitwa pe sonde nga mu muulu.—Mateo 6:9-13.

Mu cifulo ca kulaesha ukuwamya iyi micitile ya fintu, Yehova ali no kuifumyapo umupwilapo, ukubomfya Imfumu yakwe iya buMesia, Kristu Yesu. Mwi punda lya ino micitile ya fintu Yehova atila, “Ndelenge myulu ipya, ne calo cipya! Ifya ntanshi tafyakebukishiwe, tafyakabukuluke mu mutima.” Mu buteko bwa Bufumu bwa ku muulu, isonde likasanguka umushi wa bantu uwa mutende, kabili uwa nsansa, umo ubumi no mulimo fikalaleta ubuseko lyonse. Yehova atila, ‘Angeni pe pe pali ico ine ndelenga. Imilimo ya minwe yabo abasalwa bandi bakasekelamo pa myaka iingi.’ (Esaya 65:17-22) Nga ca kuti mwashimpa isubilo lyenu ilya nshita ya ku ntanshi pali ubo bulayo bushingafilwa, mukakwata umulandu wakumanina uwa kwenekela ifisuma—pali nomba na ku ciyayaya!

[Futunoti]

[Icikope pe bula 4]

H. G. Wells

[Abatusuminishe]

Corbis-Bettmann