AIDS—Ang Makalilisang nga Kadaot Niini Diha sa Kabataan
NAKAKITA ka ba sa ilang mga hulagway? Imo bang nadungog o nabati ang ilang sugilanon? Kon mao, nakurat ka ba? Kapugngan ba nimo ang imong mga luha ug kaguol? Hilapon ba ang imong kasingkasing tungod kanila? Imo ba gihapong madungog ang ilang hinayng agulo sa mga hilimatyon nga dili-mamatikdan? Bisan karon, imo bang mapapas ang makaluluoyng mga talan-awon sa himalatyong mga masuso—duha, tulo, ug upat sa usa katre? Ang kadaghanan kanila mga biniyaan. Ang ilang pag-antos ug pagkahilimatyon maoy tungod niining makalilisang nga sakit nga misilhig sa tibuok kalibotan—AIDS!
Ang mga taho ug buhi nga mga hulagway nga gipasundayag sa telebisyon gikan sa usa ka nasod sa Uropa sa Pebrero 1990 nakapakugang sa tinagnapulo ka milyong mga tumatan-aw. Sa tibuok kalibotan, dugang minilyon ang nakabasa sa katalagman diha sa mga mantalaan ug mga magasin. Ang magasing Time mitaho: “Ang talan-awon mangilngig ug makalilisang. Diha sa naglinyang mga kuna naghigda ang mga masuso ug gagmayng mga bata nga tigulang tan-awon, kunot ang ilang panit, ang ilang lupyak nga mga nawong nagpaila sa umaabot tinong kamatayon.” “Kini ang pinakangil-ngig sa tanan nga akong nakit-an,” masub-anong miingon ang usa ka doktor. “Dayag, kini maoy usa ka epidemiya nga napasa tungod sa medikal nga mga buhat.”
Sa unsang paagi kini? Dili sama sa kadaghanang masuso nga natawo nga dunay virus sa AIDS gikan sa ilang inahan nga naimpeksiyon sa AIDS, kining mga bataa wala ipanganak nga adunay HIV. Ang trahedya misangpot human sa pagpanganak dihang ang huyang o ahat nga pagkatawong mga masuso giabunohag dugo sa pagtuo nga kini mopalig-on sa luya nga masuso—usa ka naandang buhat nga wala tuohi sa medikal nga propesyon. “Ang usa ka tigdonar ug dugo nga adunay HIV mahimong nakatakod ug 10, 12 o kapin pang mga bata,” miingon ang usa ka doktor.
“Sa unang higayon sa kasaysayan sa AIDS,” matud pa ni Dr. Jacques Lebas, presidente sa binase-sa-Paris nga makitawhanong organisasyong Doctors of the World, “atong gisagubang ang AIDS sa kabataan. Kini maoy usa ka epidemiya.”
Pananglit, sa Septiyembre 1990, sa unang higayon, ang WHO (World Health Organization) mitaho ug makapakugang nga ebidensiya nga nagbutyag sa tibuok-kalibotan nga epidemiya sa AIDS diha sa kabataan. Ang WHO mitaho nga ang virus nga maoy nagapahinabo sa Acquired Immune Deficiency Syndrome hayan motakboy sa 10 ka milyong kabataan sa tuig 2000. “Ang kadaghanan niini nila matakdan sa Aids ug mamatay sa dili pa o sa tuig 2000,” miingon si Dr. Michael Merson, direktor sa tibuok kalibotan nga programa sa AIDS sa maong organisasyon. Latas sa kataposang bahin sa mga tuig sa 1990, ikatulong bahin sa gibanabanang 1.2 ka milyong kaso sa naugmad na nga AIDS gituohan nga mitakod sa kabataan nga ubos sa singko anyos nga panuigon.
Ikatingala ba nga ang hampak sa AIDS gitawag nga pandemiya? Sa kataposan sa tuig 1992, mga upat ka milyong mga masuso ang ipanganak sa mga inahan nga naimpeksiyon-sa-HIV. Upat sa matag lima ka kabataang ipanganak nga may virus ang makabaton ug AIDS sa ilang ikalimang komplianyo. Dihang may AIDS na sila, kasagaran mamatay sila sulod sa usa o duha ka tuig, matud pa ni Dr. Merson diha sa usa ka komperensiya alang sa mga tigbalita sa Geneva.
Ang mga eksperto nanagna nga duna unyay 150,000 ka mga kaso sa AIDS sa mga babayeng Aprikana lamang sa 1992 ug dugang 130,000 ka kaso sa Aprikanong kabataan. Sa Tinipong Bansa, miabot ug 20,000 ka masuso sa pagkakaron ang hayan gipangank sa mga babayeng naimpeksiyon sa HIV, mitaho ang WHO. Ang Evening Post sa Wellington, New Zealand, mitaho diha sa Hulyo 12, 1989 nga gula, nagbanabana nga 140,000 ka batan-on sa Brazil ang nagdalag virus. “Apan ang mga aktibista nahadlok nga ang banabana ubos ra,” mitaho ang peryodiko. “Nagtuo ako nga kining grupoha, kon dili hatagag linaing pagtambal, mahimong usa ka bomba atomika nga gibuhian sa siyudad,” miingon ang direktor sa medisina sa National Foundation for the Welfare of Minors. “Seryoso kaayo kini nga problema,” subong miingon ang usa ka iladong sikologong taga Brazil.
Nagatubo ang mga Suliran
Kinsa bay dili matandog sa katalagman niining inosenteng mga biktima sa makamatay nga hampak? Tagda, pananglitan, kining tahoa: “Labing menos 50 ka bata ang gipamatay sa may tungang Aprika—ang pila sa ilang kaugalingong mga ginikanan—tungod kay sila dunay Aids, sumala sa Red Cross sa Norway.” Ang ubang Aprikanong kabataan nga may AIDS gibugaw gikan sa ilang mga panimalay sa mga pamilya nga nawad-ag paglaom nga maputol ang tanang kalangkitan sa sakit nga mas makauulaw kay sa sanla, mitaho ang Sunday Star, usa ka mantalaan sa Johannesburg, sa Habagatang Aprika. “Sa pipila ka dapit ang mga biktima sa Aids ug ang ilang mga pamilya gidid-an diha mga kalosanan ug tubig ug sa mga simbahan,” miingon ang mantalaan.
Tungod sa dugang nga makapakitbi nga mga estadistika walay dapit ang pagkamapasagdanon. Ang tibuok-kalibotang mga taho nagtawag sa AIDS nga pandemiya nga maoy hinungdan mismo sa laing katalagman. Minilyong kabataan nga wala matakdi sa virus sa AIDS mahimong mga ilo sa mga tuig sa 1990. Ngano? Ang ilang mga ginikanan mamatay sa AIDS. Ang WHO nagbanabana nga duna unyay lima ka milyong mga ilo sa AIDS sa tibuok kalibotan sa tuig 1992. “Ang pagbaha niini nagsugod na. Ug gawas kon kita may napanan-awng plano sa pagsagop sa mga ilo, dagkong mga balay nga sagopanan ang kinahanglan natong buksan,” miingon ang usa ka eksperto sa pag-atiman sa kabataan.
“Daw dili matugkad ang kasakit,” miingon ang usa ka caseworker, nga mihubit sa usa ka pamilya sa New York. “Ang inahan naimpeksiyon, ang amahan naimpeksiyon, ang masuso masakiton, ang mga ginikanan ug ang masuso mamatay, ug ilang biyaan ang usa ka 10-anyos nga batang lalaki nga walay pamilya.”
Ug, sa kataposan, anaa ang makapahinuklog nga obserbasyon ni Dr. Ernest Drucker sa Albert Einstein College of Medicine sa New York. “Diha sa makapasubong yugto inigkamatay sa ginikanan, makita sa mga bata ang ilang kaugalingon nga natunga sa mga away sa korte, nga ipasa-pasa sa lainlaing mga membro sa panimalay samtang naninguha pa sa pagdawat sa kamatuoran sa ilang pagkanamatyan ug sa kaulawan tungod sa AIDS.”
Ang AIDS tulin nga nahimong usa sa pangunang mga hinungdan sa kamatayon sa mga kabataan ug mga batan-on. Ikasiyam kini sa pangunang hinungdan sa kamatayon sa kabataan gikan sa usa ngadto sa kuwatro anyos ang panuigon, ug ang ikapitong pangunang hinungdan diha sa mga tin-edyer ug batan-ong mga hamtong ubos sa 25. Sa sayong mga tuig human sa 1990, ang AIDS lagmit mahimong usa sa lima ka pangunang mga hinungdan sa kamatayon, mitaho ang The AIDS/HIV Record, Septiyembre 1989. Bisan pa, ang mga taho nagpakitag tibuok-kalibotang pagkawalay-pagtagad taliwala sa daghan nga may kalagmitang mahimong mga biktima niining makalilisang nga sakit. Tagda ang pila sa makakurat nga mga kamatuoran sa sunod artikulo.