AIDS—Usa ka Krisis Taliwala sa mga Tin-edyer

ANG epidemiya nga AIDS dili moila ug edad ni kal-ang sa kaliwatan. Ang tibuok kalibotang mga taho nagtaganag makapasubong ebidensiya nga “Ang AIDS Nagakaylap Diha sa mga Tin-edyer, Usa ka Bag-ong Kiling nga Nakapabalaka sa mga Eksperto,” sumala sa giproklamar sa ulohan sa artikulo bahin sa AIDS diha sa New York Times. Ang gilapdon sa impeksiyon sa AIDS taliwala sa mga tin-edyer “mao ang mosunod nga krisis,” miingon si Dr. Gary R. Strokash, direktor sa pangbatan-ong medisina sa usa ka inilang medical center sa Chicago. “Makahahadlok kini ug mahimong malaglagon kini,” miingon siya. “Walay duhaduha,” mahay pa ni Dr. Charles Wibbelsman, hepe sa klinika sa mga tin-edyer sa Kaiser Permanente Medical Center sa San Francisco, “ang epidemiyang AIDS sa katuigang 1990, kon walay bakuna, mokaylap diha . . . sa mga tin-edyer.” Nagsulti mahitungod sa mga tin-edyer nga naimpeksiyon-sa-AIDS, ang obserbasyon sa usa ka inilang edukador sa AIDS sa Siyudad sa New York mao: “Kami nagtuo nga usa kini ka krisis nga emerhensiya.”

Ang The Toronto Star sa Canada, may ulohan sa balita nga makahahadlok nga palaaboton samtang ang AIDS nagakaylap diha sa mga tin-edyer. “Sa pagkakaron, kini mas grabe kay sa naamgohan ni bisan kinsa,” miingon ang usa ka doktor. “Sa akong hunahuna usa kini ka makalilisang nga suliran nga lisod sulbaron. Ato ra unyang masayran kon unsa ka grabe kini nga suliran sa ulahi.” Ang yanong pamulong sa doktor nahimong gikauyonang opinyon sa mga opisyales sa panglawas ug mga lider sa gobyerno sa tibuok kalibotan samtang ang hampak sa AIDS nagkagrabe.

Karong bag-o pa lang, ang mga eksperto sa AIDS wala maghatag ug pagtagad sa mga batan-on ingong dakong posibilidad nga matakdan sa impeksiyon pinaagig HIV (human immunodeficiency virus) nga maoy nagapahinabo sa AIDS. “Maoy among gihisgotan ang bahin sa usa ka butang nga sa miaging tuig lamang kini maoy posible sa teoriya lamang,” miingon ang usa ka doktor sa Siyudad sa New York. Apan, “ang mga doktor nga sa miaging tuig lamang walay usa ka pasyenteng tin-edyer nga naimpeksiyon karon aduna nay usa ka dosena o sobra pa,” mitaho ang The New York Times.

Ang mga tigdukiduki nagtuo nga samtang ang nabatonang mga impormasyon mahitungod sa mga tin-edyer nga naimpeksiyon sa virus sa AIDS makalilisang, kini maoy tumoy lamang sa usa ka dakong problema, kay ang mga simtoma sagad dili man motumaw hangtod mga pito ngadto sa napulo ka tuig human maimpeksiyon. Busa kadtong naimpeksiyon sa HIV sa ilang sayong mga tuig sa pagkatin-edyer tingali dili makaugmad ug grabeng mga simtoma sa AIDS hangtod sa ulahing bahin sa pagkatin-edyer o sa sayong bahin sa panuigong 20.

Pananglit, sa usa ka bag-ong pagtuon sa tanang pagpanganak diha sa estado sukad sa 1987, ang New York State Health Department nakakaplag nga 1 sa 1,000 ka batang natawo ngadto sa mga 15-anyos nga inahan dunay mga antibodies sa virus sa AIDS, nagpakita nga ang mga inahan sa mga bata naimpeksiyon. Makalilisang, ang samang pagtuon nagpakita nga 1 sa 100 ka bata nga natawo ngadto sa mga 19-anyos nga inahan dunay antibodies sa virus sa AIDS. Ang dugang pagtuon sa CDC (U.S. Centers for Disease Control) mipakita nga 20 porsiento sa mga Amerikano ug 25 porsiento sa mga Amerikana nga gihiling nakaplagang dunay AIDS sa ilang mga panuigong 20. Ang pagtuon sa CDC mitaho nga sa kadaghanang kaso, ang sakit nakuha sa ilang pagkabatan-on.

Sa unsang paagi nahitabo kini, sanglit ang mga bata nga matawo nga dunay virus sa AIDS talagsa lang, kon ugaling man, mabuhi hangtod sa pagkatin-edyer? Ang mga rason malaglagon!

Ang mga tigdukiduki ug mga doktor daling moingon nga ang mga tin-edyer karon “aktibo kaayo sa sekso, ingon sa gipakita sa gidaghanon sa napasa sa sekso nga mga sakit,” mitaho ang The New York Times. Ang Center for Population Options mitaho nga matag tuig 1 sa 6 ka tin-edyer matakdan ug mapasa sa sekso nga sakit ug nga 1 sa matag 6 ka aktibo sa sekso nga dalaga sa hayskol nakabaton labing menos upat ka lainlaing kaluon sa sekso.

“Bisan pa sa mga awhag nga ‘balibad lang,’ ang kasagarang Amerikanong tin-edyer mawad-an sa iyang pagkaulay sa edad 16,” mitaho ang U.S.News & World Report. “Sanglit diyutayng mga tin-edyer lang ang naeksamin, ang kadaghanan sa mga natakdan wala masayod nga nagdala silag HIV virus,” ang magasin miingon. Duna man o walay seksuwal nga kahilayan nga nalangkit sa paggamit ug crack cocaine, sila man layas o dili, “ang mga tin-edyer sa Amerika maoy sayon nga mga biktima sa AIDS,” misulat ang usa ka eksperto sa AIDS. “Nakasinati na sila ug 2.5 ka milyong kaso sa mapasa sa sekso nga mga sakit matag tuig.” Si Dr. Gary Noble sa CDC miingon: “Nahibalo kami nga ang ilang seksuwal nga pamatasan moresultag dakong riyesgo nga maimpeksiyon.”

Dugang pa sa tulin nga nagatubong gidaghanon sa mga tigpasa sa virus sa AIDS mao ang mga batan-on sa kalye, ang pila kanila dili pa ngani mga tin-edyer, daghan maoy mga layas tungod sa nagaabuso ug bata nga mga ginikanan. Taliwala kanila dunay talagsaong pagsaka sa gidaghanon nga mibali sa paggamit ug crack cocaine. Daghan ang midangop sa pagpamampam aron dunay ikagasto sa ilang bisyo o aron dunay dapit nga katulogan. Sa Habagatang Amerika, pananglitan, “ang mga batang babaye nga nag-edad ug nuybe o 10 nagtrabaho ingong mga pampam, usahay alang sa usa ka plato nga pagkaon,” miingon ang usa ka magtatambag sa kabataan sa Brazil. “Daghan kanila walay hanaw labot sa AIDS o sa sekso. Dihay mga bata nga miduol nako nga mga mabdos ug nagtuo nga sila ‘natakdan niini,’ samag sip-on,” miingon siya.

Si Dr. Philip Pizzo, usa ka eksperto sa AIDS ug hepe sa mga sakit sa bata diha sa National Cancer Institute, miingon nga ang gikusgon sa pagtakod sa HIV diha sa layas nga mga tin-edyer maoy daotang tilimad-on sa epidemiya sa AIDS. “Dunay kapin sa usa ka milyong mga layas nga nanginabuhi pinaagi sa sekso. Sa walay duhaduha, daghan kanila matipon rag balik diha sa katilingban.”

Katingad-an ba nga ang epidemiya sa AIDS kusog nga nag-uswag taliwala sa mga tin-edyer sa tibuok kalibotan? Dili na ba kini mapugngan? Maingon-ingon gayod niana kon ang pagkawalay-pagtagad ug pagpasagad padayong batasanon niadtong natakdan sa virus sa AIDS ug kadtong dili makabalibad sa sekso una pa maminyo. Tagda, pananglitan, kining report gikan sa The Sunday Star sa Johannesburg, Habagatang Aprika. Diha sa bag-ong surbi nga gihimo taliwala sa 1,142 ka pasyente sa klinika nga may napasa sa sekso nga sakit, 70 porsiento ang miangkon nga dunay 3 ngadto sa 80 ka kaluon sa sekso sa usa ka bulan. Ang pipila aktibo gihapon ug padayong nanakod sa uban.

Ikasubo, daghang mga tin-edyer ang wala kaayo mabalaka nga matakdan sa AIDS. Alang kanila ang matag adlaw maoy pakigbugno aron mabuhi​—daghan kaayong paagi nga mamatay diha sa kalye—​maong dili sila makahunahuna sa mga butang nga makamatay nila sa mga tuig sa umaabot gikan karon. Kasamtangan makaplagan ra ang tambal, sila nagtuo, nga moluwas kanila. “Ang mga batan-on maoy pangunang pananglitan sa usa ka grupo nga dili molantaw sa 10 pa ka tuig sa unahan,” miingon ang usa ka eksperto sa AIDS.

Adunay makuyaw usab nga sayop nga pagtuo sa kadaghanan nga ang ilang mga kaluon sa sekso wala mamakak dihang moingon nga sila walay virus sa AIDS. Kasagaran dili ingon niini kanunay ang kahimtang. Bisan sa grabe na nga ang-ang sa sakit, tuyoon sa daghang mga biktima ang pagpanakod sa uban tungod sa kasuko o agig panimalos.

Dili usab hikalimtan mao kadtong naimpeksiyon sa virus tungod sa hugaw nga mga dagom sa indiyeksiyong gigamit alang sa mga droga​—usa ka tigpasa nga nakahatag nag kadaot. Ug, sa kataposan, anaa kanunay ang hulga nga matakdan ug AIDS pinaagi sa abuno sa dugo. Daghang inosenteng mga biktima ang namatay na tungod sa maong sakit, ug ang uban mamatay pa tungod sa dugo nga may HIV virus. Daghang doktor ug mga nars nahadlok nga matusok sa dagom nga may virus sa AIDS, nga bug-os makausab sa ilang kinabuhi. Ikatingala ba nga ang AIDS ginaingon nga mao ang krisis sa katuigang ’90 ug saylo pa?