Zoova ˗dho kwa ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ˗ee?

1-2. ˈMën ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya kë kö ˈkwa˗ ˗ga ꞊dhɛ Zoova ˈyaa kwa ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ˗ni ˈgü?

«˗BHÖ zuʋ̈gblüdhi ˈkpii˗ ꞊slɔɔ Zoova ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗dho ü zuʋ̈piʋ̈wɔn kë ü ˗dhɛ.» (Ps. 37:4) ˗Wo ˗së ꞊dede ˈö˗ ˈˈplüün bho yö ˗mü. ˈˈKɛɛ kwa dua ˗mü kö ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˈkwa˗ ˗dhɛ Zoova ˗gɔ, ˗yö ˗dho ˈto mü kö ˗ya nu kwa ˗dhɛ ˗ee? ˈMën ˗kë ˈö˗ ˗dhɛ ˈdhö˗ ˗bha kö dhɛɛˈˈ ˈö bhë, ˈkwa˗ ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ? ˈWɔnzuan ˈö yö, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe ˈö ˈyaa gwaan ˗yö ˗bhɛɛ kö ˈö ˈdho ˗Gblüdëdhɛ ˗nɔɔnpömɛn ˗nu ˗bha ꞊klaŋ ˈˈdhiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗a ˗kwɛ ꞊va ˗ya ʒiö ˈwaa˗ ˗dhɛ ˗ni ˈgü ꞊klaŋ ˈö bhë ˗a ˈˈdhiʋ̈. Kwa ꞊dhegblü wlüünën do ˗de ˈpö ˗yö ˗bhɛɛ kö ˈˈyua ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ö ˗bha Zoova ˗ya bho mü, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈö˗ ˗bha yökë ˈö ꞊faan ˈka ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗a ˗bha ˈˈyua ˈyaa bho ˗ni ˈgü. ˈNënmɛn ˗nu ˗wo ˗bhɛɛ ˈpö kö wo ˗bha ˈnën ˗yö ˈto gagade ˗ʒian ˗ta. ˈˈKɛɛ, ˗yö ˗dho ˈö ˗kan Zoova ˗dhɔkësü ˗bha.

² ˗A ˈbha ˗ya kë kö ka pë ˈbha ˗dhɛ Zoova ˗gɔ, ˈˈkɛɛ ka ˈti˗ ꞊slɔɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ pö ꞊dhɛ Zoova ˗yö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha bhɛɛwo ˗daakë, ˈˈkɛɛ ˈyaa ka ˗bha ˗daakë. Ɛɛnˈˈ ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka˗ pö ˈzü ꞊dhɛ ˈka ˈwɔn yaa kë. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒanisö,b ˗kɔ ˈö ˗kë ˗a ˈka ö ˗de ˈgü ˈyö bhë. Waa ö ꞊gɔɔn ˗wo ˗bhɛɛ kö ˈwo yökë Betɛdhö. ˗Ya ˗pö: «˗Yö ˗kun ga ˗sü ˈka n ˈgü ꞊dhɛ ˗wo ˗dho ˈyi ˗dhɛ ˈˈvaandhö Betɛdhö.» ˈˈKɛɛ ˗kwɛ ꞊va ˗yö ˗ʒiö kö ˗wo ˈti ˗an ˗dhɛ Betɛdhö ꞊koŋ. Ʒanisö ˗ya ˗pö: «A ˗kë n ˗de ˈgü ˗wëësü ˈö ˈpë ˈa dho ˗a kë ˈmaan kun ˗a dɔ ˗ni ˈgü. A kun ˗a pö ˗ni ˈgü n ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗mën ˈyaa ˗a ˗kë Zoova ˈka. A ˗bhɛɛ ꞊dedewo kö ˈa ˈdho Betɛdhö, ˈmën ˗kë ˈö Zoova ˈti n ˗man bhɛɛwo ˗daakë?»

3. ˈMën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

³ ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ꞊dhɛ ˈni Zoova ˗yö ö ˈˈtʋ̈ ˗to kwa ˗bha bhɛɛwo ˗bha. ˗A ˗de ˗ʒian Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗a ˗bha ꞊kwɛŋzü, ˗wo dhɛɛˈˈ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗kpɔ wo ˗de ˗gɔ. (Job 30:20; Ps. 22:2; Hab. 1:2) ˈMën ˗kë ˈö dho ga ka ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ka ˗bha bhɛɛwo ˗daakë? (Ps. 65:2) ˈKwa˗ pö dhɛɛˈˈ ˈö bhë ˈkwa˗ ˗yɔ bɔ, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗blɛɛsü dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo yö ˗an ˈgü: (1) ˗Mën ˈö Zoova dho ˗a kë? (2) ˗Mën ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ kë? (3) ˗Mën ˈö ˗kë ˈkwa dho bhɛɛˈˈ pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗wɔn ˈgü?

˗MËN ˈÖ ZOOVA DHO ˗A KË?

4. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Jérémie 29:12 ˈgü, ˈmën Zoova ˗ya ˈˈplüün bho kwa ˗dhɛ?

⁴ Zoova ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ö ˗dho ö ˈˈtʋ ˈto kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗bha. (Jérémie 29:12 ˗wo pö.) Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo to wo ˗wo ˗ta ˗an ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö dho ö ˈˈtʋ ˈto ˗an ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗bha ˗kplawo. (Ps. 10:17; 37:28) ˈKɛɛ ˗a ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈkwa˗ ˗dhɛ ˗a ˗gɔ ˗yö ˗dho ˗a nu kwa ˗dhɛ. Pë ˈbha ˗nu ˈkwa ˗an ˗dhɛ Zoova ˗gɔ bhë, kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊dɛɛ ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan kö ˗yö ꞊kun ˗a nu kwa ˗dhɛ.

5. ˈMën Zoova ˗yö ö ˗zota ˗a ˈgü ˈö ˗kun ö ˈˈtʋ to kwa ˗bha bhɛɛwo ˗bha? ˗A ˈgü ˈˈpʋ.

⁵ Zoova ˗yö ö ˗zota ö dhɔɔbhaawɔn ˗nu ˈgü ˈö ꞊kun kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daakë. (Is. 55:​8, 9) Pë ˗nu ˈö ˗an ˈˈpiʋ̈ ˈyö ˈwo ˗tɔ kö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗yö pa mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈwo dho ˈwɔnman ö ˗ta zuʋ̈gblüdhi ˈgü ˗an ˈka. ˈˈKɛɛ Sɔtraan ˗zë ˗ya ˗pö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wa wo ˗de ꞊kɔɔn, ˗wo ˗dho ˈwɔn ˗së ꞊slɔɔ. (ˈWun. 3:​1-5) Zoova ˗yö ö ˗kwaa mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗zü kö ˗wo wo ˗de ꞊kɔɔn˗, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Sɔtraan ˈö bhë ꞊suamɛn ˗mü. Mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha wo ˗de ꞊kɔɔnsü ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗ya nu ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊va ˈka ˗an ˗ta ꞊dɛɛ. (Eccl. 8:9) ˈKwa˗ ˈgüman ꞊dhɛ Zoova ˈti ˗dho ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ꞊gban bho kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈö yö ˗a ˈgü. ˈYö sü ꞊dhɛ ꞊yaa˗ kë ˈˈdhʋ̈, mɛn ˈbha ˗nu ˗dho ˗a pö ꞊dhɛ mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wo ˗mɔn wo ˗de ꞊kɔɔn ˗sü ˗bha, ˈwo ˗mɔn ˈzü wo ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈˈɲan bhɔ ˗sü ˗bha.

6. ˈMën ˗kë ˈö dho ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗dhɔkaadhe waa kpɛnŋdhödhɛ ˈgü?

⁶ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ˗kɔ ꞊va ˗ta. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ ˈdhɛ ˗Gblüdë Ezekiasö ˈyaa kun ö ˈflëëgü ꞊dedewo, ˗yö ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö ö ˗dhɛ bo, Zoova ˗ya ˗daakë ˗a ˗gɔ ˈö˗ ˗dhɛ bo. (2 Rois 20:​1-6) ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö «pë ˈˈyuasü ˈö ꞊dhɛ ˈˈglɛnga ˈdhö» ˗a bho ö kwi ˈgü, Zoova ˈti bho mü. (2 Ko. 12:​7-9) ˗Kwa bɔmɛn Zakö waa Piɛdhö ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Gblüdë Edhɔdö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö mɛn ꞊plɛ ˈwo bhë ˗an zë. ˗Zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗kun bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü Zakö waa Piɛdhö ˗an ˗bha ˈka. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo Zakö ˗zë. ˈˈKɛɛ ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗yö Piɛdhö ˗dha ga ˗gɔ. (Këw. 12:​1-11) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: ‹ˈMën ˗kë ˈö Zoova ˗yö Piɛdhö dha, ˈö Zakö ˗zë ˈö˗ ˗gɔ to ˗a ˈgü?› Biblö ˈti˗ ˗gɛn pö.c ˗A ˈdhɛ dho ga kwa ˈgü ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova «ˈyaa ꞊flüüwɔn kë toŋtoŋdhö.» (Deut. 32:4) Kwa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Piɛdhö waa Zakö ˗an këwɔn ˗nu ˗wo Zoova ˗zokun. (˗Dhɛ. 21:14) ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daakë ˗a ˈka bhë, ˈyaa ˈnën kwa ˈˈɲan ˈdhö˗ ˗gɔ ˗be. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ˗dhɔ waa kpɛnŋdhödhɛ ˗bha bhë, ˗kɔ ˈö kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daakë ˗a ˈka ˈyaa kë kwa ˗dhɛ ˈya˗.—Job 33:13.

7. ˈMën ˈkwa ˗dho ˈˈkan ˗a kë ˗sü ˗bha? ˈYö ˈmën ˗kë?

⁷ ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwɔn ˈö ˈkwa˗ ˈgü, ˈkwa˗ ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö Zoova ˗dhɛ ˗yö kwa ˗takun ˈwɔn ˈbha ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈyö ˈpë ˈkwa ꞊bhɛɛ ˗a ˗wɔn ˈgü, ˈkwaa˗ ꞊slɔɔ. ꞊Taabha, ˗kwa ˗man ꞊dhɛ ˈpë ˈkwa ꞊bhɛɛ ˗a ˗wɔn ˈgü ˈˈdhʋ̈, Zoova ꞊yaa˗ nu mɛn ˈˈwɛɛ ˈbha ˗dhɛ. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Ana, ˈwɔn ˈö ˗kë ˗a ˈka ˈyö bhë. ˗Yö ˗bhɛɛ ö ꞊gɔɔn Matiö ˗bha ˈka kö ˈˈyua ˈwo˗ kanŋsɛɛ ˗kë bhë, Zoova ˗ya bho ˗a ˗bha. ˈˈTʋ̈ŋ do ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ꞊plɛ ˈö ˗wa kë zii, ˈˈyua do ˈö bhë ˗yö ˗kun ˗an ˗bha. Ana ˗kun bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ꞊dedewo ö ꞊gɔɔn waa kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˗an ˗bha ˈka. Kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˗wo ˗dha, ˈˈkɛɛ ˈyö Matiö ˗zë ˗a ˗wɔn ˗yö ˗kë. ˗A züdɔdhɛ ˈgü, Ana ˗ya ˗pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˈnën kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu dha ˈˈyua ˈö bhë ˗a ˗gɔ. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈmën ˗kë ˈsa ˈö Zoova ˈti ö ˈˈtʋ̈ ˈto ö ˗bha bhɛɛwo ˗bha kö ˗yö ö ꞊gɔɔn ˗dhɛ bo ˈpö? ˗A ˗dhɛ ˈö˗ ˗bha ˈyö ˈtɔ ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈpë ˗kë ˈö kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˗bha ˈˈyua ˗yö bo ˈkwa˗ dɔ. ˈˈKɛɛ kwa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ˗dho saanˈˈ ˈˈpɛpɛ bho kwa ˗bha ˈö ö ˈˈtɔŋdë ˗nu ˗bho ga ˈgü ˗sü ˗lele ˈdhö˗ ˗ta.—Job 14:15.

8. (1) ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Isaïe 43:2 ˈgü, Zoova ˗yö kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) Kwa bɔ ˗ni ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈgbɩɩ˗ ˈgü, bhɛɛsü mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Video ˈö˗ ˗gɔ ˗kë Bhɛɛsü ˗yö kwa ˗takun ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü ˈka bhë, ˗a ˗ga.)

⁸ Zoova ˗dho kwa ˗takun ˗kplawo. Zoova kwa Dë ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë, ˈyaa ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa saanˈˈ ˈsü. (Is. 63:9) ˈˈKɛɛ ˈyaa ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈkwa ˗an ˗zɔn ˈˈyiga ɛɛnˈˈ ˈˈwo ˈnɛɛn˗ ˗nu ˈka bhë, ˗an bho kwa ˗bha. (Isaïe 43:2 ˗wo pö.) ˗Ya ˈˈplüün ˗bho kwa ˗dhɛ ꞊ʒiaan ꞊dhɛ ö ˗dho ˗a kë ˈkwa «bɔ ˗an ˈgü.» ˈYaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü kö ˗yö kwa ˈto ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. Zoova ˗yö kwa ˗gba o ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈˈpiigbɩɩsü ˈka kö ˈkwa ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈkun kwa ˗bha. (Dhu. 11:13; Fdh. 4:13) ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ pë ꞊dede ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha kö ˈkwa kwa ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈkun kwa ˗bha, ˈkwa ˈto kwa ˗wo ˗ta Zoova ˗dho ˗a ˗nu kwa ˗dhɛ ˗kplawo.d

ˈMËN ZOOVA ˈDHÖ˗ ˈˈPIƲ̈ KÖ ˈKWA˗ KË?

9. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Zakö 1:​6, 7 ˈgü, ˈmën ˗kë ˈö ˈkwa dho kwa ˗zo yö ꞊dhɛ Zoova ˗dho kwa ˗takun?

⁹ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ö ˈˈdhiʋ̈. (Ebl. 11:6) ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa ˗nu kwa ˗ta, ˗yö ˗kë ꞊dhɛ ˈpë ˈkwaa ˗mɔn ˗bɔ ˗an ˈgü ˗sü ˗bha ˗a dhö. Kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö dɔ ˈdudhö ꞊dhɛ Zoova ˗dho kwa ˗takun. ˈˈKɛɛ Biblö ˗yö kwa ˗zogban ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ꞊faan saaˈˈ ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa «˗lö ˈˈkplʋʋ ˗zü.» (Ps. 18:29) ˈˈSanni kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö dɔ ˈdudhö, kwa dua mü kwa bhɛɛˈˈ ˗zoyödhe ˈka kö ˗yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗yö kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daakë.—Zakö 1:​6, 7 ˗wo pö.

10. ˗Kɔ ˈö kwa këwɔn ˗nu dhö ˗bɛ ˗a ˈka kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗bha ˗a ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

¹⁰ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kwa këwɔn ˗nu ˗bɛ kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblü do ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ kö ö ˗gɔmɛn ˗yö ˗dhɛkpaɔyi nu ö ˗dhɛ kö ˈö ˈdho kwa ˗bha ˗bhɔkwëë ˈkpii˗ ˗ta. Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ꞊faan ˈö˗ ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha, ˗ya nu ˗a ˗dhɛ kö ˗yö ꞊ɲɔɔn ö ˗gɔmɛn ˗bha. ˈˈKɛɛ kwa ꞊dhegblü ꞊dede ˈnën dho ˗a blɛɛˈˈ ö ˗gɔmɛn ˗dhɛ. ˗A ˈbha ˗ya kë, ˗yö ˗dho dho ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗gɛnɲan ˈka ꞊va. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö yökë ö yökëyɔɔ do ꞊ʒiaan ˈgü yi ˈˈwɛɛ ˈka. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗dhɛkpaɔyi ˈö ˗yö ˈti ˗dho yökë ˗a ˈka bhë, ˈwii dho ˗a ꞊saabho.

11. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa dho bhɛɛˈˈ ˗gɛnɲan ˈka ꞊va kwa ˗bhawɔnyëëpë ˗nu ˗wɔn ˈgü?

¹¹ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö kwa bhɛɛˈˈ ˗kplawo ˈwɔn ˗nu ˈwo kwa ˗kaanbho ˗an ˗wɔn ˈgü. (1 Tes. 5:17) Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈkwa bhɛɛˈˈ pë ˈbha ˗wɔn ˈgü, kwa ˈti ˗dho ˈto mü ˈkwa˗ ꞊slɔɔ. (Dhu. 11:9) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, kwa ˗kɔ ˈya ˗dho ꞊zɔɔ˗. ˗Kwa bhɛɛˈˈ kwa ꞊faan ˈka ˗kplawo. (Dhu. 18:​1-7) ˈKwa bhɛɛˈˈ pë ˈbha ˈwɔn ˈgü ˗kplawo, kö kwa ˗zɔn ˗ni ˈgü Zoova ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗a ˗pë ˈwɔn ˗yö kwa ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗, ˈö ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ˈzü ꞊dhɛ ˗a ˗kɔ ˗mɔn ˗bha kö ˗yö kwa ˗takun.

ˈMËN ˗KË ˈÖ PË ˗NU ˈKWA ꞊BHƐƐ ˗AN ˗WƆN ˈGÜ, ˈKWA DHO ˗AN BHO ˈˈGBLƲƲ ˈˈTƲ̈Ŋ ˈBHA ˗NU ˈKA?

12. (1) Dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˗nu ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˗an ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ ˈwo ˗gban pë ˈö ˈkwa ꞊bhɛɛ ˗an ˗wɔn ˈgü, ˗an ˗bha? ˈYö ˈmën ˗kë? (2) ˗Yö ˗dho ga kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗wo Zoova ꞊bhlëë ˗ya ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈkɔnën «N ˗man bhɛɛwo ˗nu ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ a Zoova ꞊bhlëë ˗ya ˗ee?» ˗bha.)

¹² ˈPë ˈkwa ꞊bhɛɛ ˗a ˗wɔn ˈgü ˈkwa ˈti˗ ꞊slɔɔ, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa dhɛɛˈˈ ˗yaaga ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ. ˗A blɛɛsü ˈnën ˗tɔ ‹pë ˈö ˗së n ˗man ˈka ˈnën ˗a ꞊bhɛɛ ˗a ˈwɔn ˈgü ˗ee?› ˗Ya kë ꞊shiöŋ kwa˗ ˗pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ pë ˈö ˗së kwa ˗bha ˈka, kwa˗ ˗dɔ. ˈˈKɛɛ kö ˗a ˈbha ˗ya kë pë ˗nu ˈkwa ˗an ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈwaa ˗së kwa ˗bha ˈka. Kwa bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈbha ˈˈɲan bhɔ ˗kɔ ˈgü, ˗a ˈbha ˗ya kë kö ˗a ˈˈɲan bhɔ ˗kɔ ˗së ˈö ˗ʒiö kwa ˗bha ˗ta ˗yö ˗dhö. ˗Ya ˈgo mü, pë ˗nu ˈö ˈkwa ꞊bhɛɛ ˗an ˗wɔn ˈgü, ˈwaa ˗bɛ Zoova dhɔɔbhaawɔn ˗bha. (1 Zn. 5:14) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈnënmɛn ˗nu ˈkwa ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö yö, ˗wa ˗pö Zoova ˗dhɛ ˗ya kë kö ˗wo ˗bha ˈnën ˗yö ˈto gagade ˗ʒiaan ˗ta. Bhɛɛˈˈ ˗kɔ ˗së ꞊dede ˗mü, ˈˈkɛɛ Zoova ˈyaa ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ mɛn ˈbha ˗ta kö ˗yö ö ˗dhɔkë. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈˈpɛpɛ ˈö dho ˈö yö ˗a ˈka kwa ˗bha ˈnën ˗nu ˗bha, ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ö ˗dhɔkësü ˗bha. (Deut. 10:​12, 13; 30:​19, 20) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈnënmɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö ˈwo ˗takun ˈwo ˈpa ˈwo ˗bha ˈnën ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈka, kë ˈˈdhʋ̈ kö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗da ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈgü kö ˗wo kë ˗a ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈka.—Prov. 22:6; Efɛ. 6:4.

13. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Eblö 4:16 ˈgü, ˈˈtʋ̈ŋ ˗mɛɛn ˈö Zoova dho kwa ˗takun ˗a ˈka? ˗A ˈgü ˈˈpʋ.

¹³ ˗A dhɛɛˈˈ ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˗tɔ ‹˗a ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˈnën yö kö Zoova ˗yö n ˗man bhɛɛwo ˗daakë ˗ee?› ˗Yö ꞊mɔɔn ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ˗bhawɔn ˗yö ˗an ˗yɔ ˗bha ˈˈvaandhö. Gagade ˈka, Zoova ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˈö dho kwa ˗takun ˗a ˈka ˗a ˗dɔ. (Eblö 4:16 ˗wo pö.) Zoova ˗yö ˈti kwa ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ˈˈvaandhö, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗yö ˈti ˈˈwɩ˗ ˗bha. Kwa ˗bha bhɛɛwo ˗yɔ bɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˈyii ˗lo ꞊köŋ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblü wlüünën ˈkwa ˗wɔn ꞊blɛɛ ꞊klöö yö ˗yö ˗bhɛɛ kö ö ˗bha ˈˈyua ˗yö bo. Zoova ꞊yaa˗ ˈˈdhɛkë, Sɔtraan ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ꞊dhɛ pë ˈö kwa ꞊dhegblü ˗blü Zoova ˗dhɔkë ˗sü ˗bha, ˈyö bhë. (Job 1:​9-11; 2:4) Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö Zoova dho ˈˈyua ˈˈpɛpɛ bho ˗a ˈka mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha, ꞊yaa˗ ˗ya ˈsaadhö. (Is. 33:24; ˗Dhɛ. 21:​3, 4) ˗Yö dɔ kö ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗lo, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ pö Zoova ˗dhɛ ˗yö ˗dhidha kë kö ˗yö kwa ˗dhɛ bo. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, pë ˗nu ˈö kwa ꞊dhegblü dua ˈdhö ˗mü kö ˗ya ˗dhɛ Zoova ˗gɔ ˈnën ˗tɔ ꞊faan waa zuʋ̈waannusü, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗yö ö ˗bha ˈˈyua ˈkun ö ˗bha, ˗yö ˈdho Zoova ˗dhɔkësü ˈka ˈˈdhiʋ̈.—Ps. 29:11.

14. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ sü Ʒanisö ˗bha?

¹⁴ ˗Kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë Ʒanisö ˈö ꞊bhɛɛ kö ˈö ˈdho yökë Betɛdhö bhë, ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü. ˗Dhɛ ˈö ˗kwɛ ˈˈsoodhu ˗yö ˗ʒiö, ˈyö yö ꞊dhɛ Zoova ˗ya ö ˗bha bhɛɛwo ˗daakë. ˗Ya ˗pö: «Zoova ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˗sü ˈö n ꞊klaŋkë, ˈa ˗kë kletiɛn ˈö ˗ya ˗kian ˗a ˈka. N dua ˗mü kö ˈa n ˗man ˗zoyö ˗a ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban, ˈa Biblö ˗draan ö ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗sü dɔ ˗së ˈka. ˗Ya ˈgo ˗mü, a˗ ˗yö ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkësü ˈö bhë ˗yö mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ˗dhɛ ˈˈpɛpɛ ˈgü.» ꞊Taabha, Ʒanisö waa ˈö ꞊gɔɔn ˗wo ˗kë ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn ˈka. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, Ʒanisö ˗ya ˗pö: «Zoova ˗yö n ˗man bhɛɛwo ˗daakë, ˈˈkɛɛ ˗yö ˈti kë ˗a ˗dhɛ ˈö n ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈka. A ˗to mü ˈa˗ yö ꞊dhɛ Zoova ˗yö n ˗man bhɛɛwo ˗daakë gbɔɔdhe ˗së ꞊dede ˈka. ˈMan˗ yö ꞊dhɛ n ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö˗ ˈˈgblü ˈdhö ˗së n ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, a˗ ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo.»

15. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa dho bhɛɛˈˈ pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗wɔn ˈgü? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)

¹⁵ ˗A dhɛɛˈˈ ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ‹a ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈa bhɛɛˈˈ pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˈwɔn ˈgü ˗ee?› Pë ꞊dede ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈, ˗bhɛɛ ˗a ˗wɔn ˈgü ˗sü ˗yö ˗së. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗dho kë ˗së ˈpö kö ˗ya ˈˈkan ˗a ˗dhɛ ˈö bhë ˗a ˗bha, ˈkwa˗ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗da mü kë ˈˈdhʋ̈ kö pë ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kwa ˗bha ˈka ˈkwa˗ yö. Kwa ꞊dhegblüdhe ˈö ˈyaa gwaan, ˈö ꞊bhɛɛ kö ˈö ˗Gblüdëdhɛ ˗nɔɔnpömɛn ˗nu ˗bha ꞊klaŋ kë bhë, ˗kwaa ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈya ˈgo ꞊klaŋkɔɔdhö, ˈö ˈdho ˗dhɛ ˈö ˗zlanwopömɛn ˗nu ˈwaa˗ ˗bha ꞊va ˗a ˈgü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö kun bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ˗a ˈka Zoova ˗dhɛ kö ˗yö ö ˗takun ˈö ˈdho ꞊klaŋ ˈö bhë ˗a ˈˈdhiʋ̈, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈö ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö ö ˗takun ˈö ö ˗bha ˗zlanwopösü ˗dadhiʋ̈. (Këw. 16:​9, 10) ˗Ya ö ˗bo, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈpian do ˈˈpiʋ̈ ˗maankëmɛn dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˗zlanwokɔdhi ˈö˗ ˗bhawɔn ˈdhö ˗yödhiʋ̈ ˗bha ˗a ˈka. Ɛɛnˈˈ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈö ˈsëëdhɛ bɔ Betɛdhö kö ˗dhɛ ˈö ˗zlanwopömɛn ˗nu ˈwaa˗ ˗bha ꞊va ˗wa ˗zɔn ö ˗dhɛ.e

16. ˈMën dho kë ga ˗sü ˈka kwa ˈgü?

¹⁶ ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈkwa˗ yö ˗a ˈka bhë ˗a ˈdhö, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗dho kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daakë ˗dhɔ ˈgü. (Ps. 4:3; Is. 30:18) ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö Zoova ˗yö kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daakë ˗a ˈka ˈyi ˗dho kë ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˗a ˗zo ˈti ˗dho bhɔ kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˈka toŋtoŋdhö. Kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ꞊dedewo, ˈö ˈti ˗dho ˈˈkan kwa ˗bha toŋtoŋdhö. (Ps. 9:10). «˗Kwa kwa ˗zo yö ˗a ˗dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka,» ˈkwa kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpʋ ˗a ˗dhɛ bhɛɛwo ˈgü.—Ps. 62:8.