Nso ke Owo Anam ye Isọn̄?

KE ISUA ikie ita ẹmi ẹkebede, owo ama odu uwem enen̄ede ekpere obot. Ke akamba ubak, mme ukpụhọde oro ubọkowo okpụhọrede n̄kann̄kụk ererimbot ikesịnke enye ndịk ke usụn̄ esịnde enye ndịk mfịn. Ukpụhọde ke usiakifia ikọtọn̄ọke. Mme itie unọikan̄ ilektrik, ufọk usiakifia, mme moto, m̀mê mme ebiet eken oro usabade n̄kpọ otode atara asuana ikodụhe. Ekeme ndidi ekikere kaban̄a owo ndisobo ofụri isọn̄ ekedi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ọnọ enye ndikere.

Edi, ko ke ini oro, ẹma ẹsasuan ntọt aban̄ade edisobo ekondo ke ntatara udomo. Ẹkekụt ntọt oro ke akpatre n̄wed Bible, ndien enye ama ebemiso etịn̄ aban̄a ini emi Abasi edisịnde ubọk ke mme mbubehe owo ‘man osobo mmọemi ẹsobode isọn̄.’​—Ediyarade 11: 17, 8.

Edi n̄kpọ ndọn̄esịt didie ntem ọnọ kpukpru mbon oro ẹkerede ẹban̄a idiọk ukama oro owo akamade isọn̄ ndidiọn̄ọ nte ke Andibot ediye ekondo nnyịn eyekpeme enye osio ke nsobo! ‘Edi,’ afo emekeme ndiyịk ete, ‘nte nnyịn imenen̄erede isịm utọ idiọk idaha ntre oro oyomde Abasi esịn ubọk?’ Ọfọn, kere ban̄a ndusụk n̄kpọ ẹmi nyụn̄ biere ke idemfo.

Mme Akai

Mme akai ẹnam isọn̄ eye ẹnyụn̄ ẹnọ ediwak million nsio nsio uduotn̄kpọ udia ye itieidụn̄. Nte eto ẹkọride ẹnyụn̄ ẹsion̄ode udia ẹdi, mmọ ẹsinam mme akpan utom en̄wen, utọ nte edikot carbon dioxide (ndodobi ofụm) nda nnyụn̄ nsana oxygen (eti ofụm) nyak. Ntem, National Geographic ọdọhọ ete, “mmọ ke usụn̄ kiet ẹsụk ide ufiop ekondo oro anamde uwem ke isọn̄ odu ke itiendịk nte nnyịn ifiọkde iban̄a enye.”

Edi owo ke osobo akai emi edide inyene esie. Mme akai North America ye eke Europe ke ẹkpan̄a ke ntak usabade n̄kpọ. Ke ẹnyụn̄ ẹwot akamba ubak ikpọ akai man ẹnọ mme idụt usiakifia se mmọ ẹyomde. N̄wedmbụk n̄kpọntịbe Africa kiet anam an̄wan̄a nte ke 1989 “ẹma ẹdori enyịn ndinọ [eto akai] ẹdide cubic metre million 66 ẹka isenidụt​—mbahade 48 eke ikie ẹkade Japan, mbahade 40 eke ikie ẹkade Europe.”

N̄ko, ke ndusụk idụt, mme ọtọin̄wan̄ ẹsifọp akai man ẹnyene in̄wan̄. Ibịghike mmemmem isọn̄ akai oro akabade ọdiọk, ndien mme ọtọ-in̄wan̄ ẹnyene ndifọp akai efen. Ẹkere ẹte ke isua ikie emi ikpọn̄îkpọn̄, ekpere ndidi mbahade iba akai ererimbot omosop.

Mme Inyan̄ibom

Mme inyan̄ibom ererimbot n̄ko ẹnyene akpan udeme ke ndinam ofụm asana, ndien mme edinam owo ke ẹsobo mmọ. Mme inyan̄ibom ẹsikot ndodobi ofụm ẹda ke akamba udomo. N̄kpri mbiet ke mmọn̄ ẹsikot ndodobi ofụm ẹda ẹnyụn̄ ẹnọ eti ofụm. Dr. George Small anam an̄wan̄a nte n̄kaiso ndutịm emi edide akpan n̄kpọ, ete: “Ke otu eti ofụm oro ẹsibuahade ye ofụm n̄kann̄kụk ke isua kiet kiet, mbahade 70 eke ikie ẹsito n̄kpri mbiet ẹdude ke inyan̄.” Edi, ndusụk ntaifiọk ẹdụri owo utọn̄ ẹte ke ẹkeme ndisobo n̄kpri mbiet ke mmọn̄ mfep idiọk idiọk ke ntak emi ozone (inem inem ofụm) osụhọrede ubọk ke ofụm, emi ẹnịmde ke akpanikọ ẹte ke owo edi ntak.

N̄ko, owo ọduọn̄ọ ndek, aran, ye idem mbiara ibọkn̄kpa ke inyan̄ibom. Ke adan̄aemi ndusụk idụt ẹnyịmede ndinịm adan̄a ke mbiara n̄kpọ oro mmọ ẹyakde ẹduọn̄ọ ke inyan̄, mmọ eken inyịmeke. Idụt Edem Usoputịn kiet akam ọnọ unen uduọn̄ọ mbiara n̄kpọ nuclear ke inyan̄. Ọwọrọetop anam ndụn̄ọde ke inyan̄ibom, Jacques Cousteau odụri owo utọn̄ ete: “Ana nnyịn inyan̄a inyan̄ibom edieke nnyịn iyomde ndinyan̄a ubonowo.”

Edin̄wọn̄ Mmọn̄

Owo ke osobo idem edin̄wọn̄ mmọn̄ esie! Ke mme ubuene ubuene idụt, ediwak million owo ẹsikpa ke isua kiet kiet ke ntak mmọn̄ oro ẹsabarede. Ke mme idụt uforo, ke adianade ye mme n̄kpọ eken, ẹsabade ebiet emi mmọn̄ otode ke fertilizer ye mme ibọk uwot utan̄kpọ oro ẹwetde ẹdụk inyan̄ ẹnyụn̄ ẹten̄de ẹdụk mmọn̄ idakisọn̄. Ke 1986, ibọk uwot utan̄kpọ oro ẹkenamde ke ererimbot ekedi ton million 2.3, ndien ẹtọt ẹte ke udomo oro enye ọkọride edi mbahade 12 eke ikie ke isua ke isua.

Ebiet efen oro usabade n̄kpọ otode edi uduọn̄ọ ibọkn̄kpa. Scientific American anam an̄wan̄a ete, “Aban̄ukwak ẹmi ẹdọn̄de ibọkn̄kpa idịghe n̄kpọ efen ikan mme bọm oro ẹdibomode ke ini mmọ ẹtade n̄karafan̄.” Orụk usabade n̄kpọ emi, n̄wedmbụk oro adian do ete, ke ada itie “ke ofụri ererimbot ke ediwak tọsịn uduọn̄ọ mbiara ibọkn̄kpa.”

Utịp? Ke ofụri isọn̄, ẹmekabade inyan̄ ẹmi inikiet ẹkesisanade ẹnịm itie uduọn̄ọ ndek usiakifia. Ẹkere ẹte ke mbon Europe owo million 20 ẹn̄wọn̄ mmọn̄ otode akpa Rhine, edi ẹsabade akpa emi tutu mbat oro ẹsiode ke isọn̄akpa emi eyedi se mîfọnke ẹda ẹduọk ke isọn̄ ke baba usụn̄ kiet!

Mme Edinam Utọin̄wan̄

Ke edide n̄kpọndịk, owo ke osobo idem in̄wan̄ esie. Ke United States ikpọn̄, ke otu isọn̄ oro ẹkesiode ẹnịm ndiwari mmọn̄, ẹma ẹbiat mbahade 20 eke ikie, nte ekemde ye Scientific American. Ntak-a? Sia mmọn̄ oro ẹwaride ebe ubọk esịnde inụn̄ awak akaha ke isọn̄. Ediwak idụt ẹma ẹsobo ata nti isọn̄ ke usụn̄ emi. The Earth Report ọdọhọ ete, “Ekese isọn̄ idahaemi idịghe se ẹtọde n̄kpọ aba ke ntak ubuak inụn̄ isọn̄, emi ẹdade ẹdisịn ke utom utọin̄wan̄ oto mbufa ndutịm ediwari mmọn̄ ke isọn̄.” Mfịna efen oro atarade asuana edi ebe-ubọk usobo mbiet, emi ekemede nditiene nnam ukpọk ukpọk isọn̄ atara.

Moto Ẹwak Ẹkaha

Ẹwak ẹkaha ke ekondo isọn̄ ye mmọn̄ nnyịn. Edi nso kaban̄a ofụm esie? Ẹmesobo emi n̄ko, ndien mme andidue isop ẹwawak. Ke ndisiak kiet kpọt, kere ban̄a moto. Etienede mi edi ntọt ẹtode okopodudu n̄wedmbụk n̄kpọntịbe ntaifiọk ita: “Mme moto ẹsabarede ofụm ẹkan edinam owo kiet efen ekededi.” (New Scientist) “Million moto 500 ẹmi ẹsịnde enyịn̄ ke n̄wed ẹdu idahaemi ke isọn̄ . . . Ndidọn̄ aran nyọhọ aban̄aran mmọ adia n̄kpọ nte mbahade ita ke otu aran oro ẹnamde ke ererimbot. . . . Ibat moto ke ọkọri ata usọp usọp akan ibatowo.” (Scientific American) “Petrol [aran o-moto] ke kpukpru usụn̄ oro ẹnamde, ẹkamade ẹnyụn̄ ẹnyamde edi akpan ntak usụhọde itie ye udọn̄ọ ke n̄kann̄kụk.”​—The Ecologist.

Ih, ẹmesabade, ẹmesobo ekondo nnyịn. Ẹmesabade inyan̄ esie, edin̄wọn̄ mmọn̄, in̄wan̄, ye idem ofụm esie ke ata akamba udomo. Ke akpanikọ, emi ikpọn̄îkpọn̄ ọkpọnọ ekikere ete ke ini Abasi ndisịn ubọk nnyụn̄ ‘nsobo mmọemi ẹsobode isọn̄’ asan̄a ekpere. (Ediyarade 11:18) Nte ededi, mme usụn̄ en̄wen ẹdu, idem ẹdiọkde ẹkan, emi ẹsobode isọn̄. Ẹyak nnyịn ise se mmọ ẹkam ẹdide.

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 4]

“Ana nnyịn inyan̄a inyan̄ibom edieke nnyịn iyomde ndinyan̄a ubonowo.”​—Jacques Cousteau