Eti Idotenyịn Odu Ọnọ Ukpọn̄

MBONEKỌN̄ Rome ikodorike enyịn ndikụt emi otịbede. Nte mmọ ẹkebụn̄ọde ẹdọk obot ọkpọsọn̄ ebiet eke Masada, kpa akpatre ọkpọsọn̄ ebiet ọsọn̄ibuot udịmekọn̄ mme Jew, mmọ ẹma ẹben̄e idem ndiwot mme asua mmọ, ndifiori n̄kpo ekọn̄, ndikop ntuan̄a iban ye nditọwọn̄. Utu ke oro mmọ n̄kukụre ẹkekop edemeikan̄ oro akprakde. Nte mmọ ẹkesan̄ade ẹse ọkpọsọn̄ ebiet oro akatade ikan̄, mbon Rome ẹma ẹkpep akama-ndịk akpanikọ: mme asua mmọ—n̄kpọ nte owo 960—ẹma ẹkpakpan̄a! Ke adiana ke adiana, mbonekọn̄ mme Jew ẹma ẹwot mbonubon mmọ, ekem ẹwot kiet eken. Akpatre owo ama owot idemesie.a Nso ikada mmọ ikosịm utọ enyene-ndịk akpakịp uwotowo ye ediwot idem emi?

Nte Josephus ewetmbụk oro okodude adan̄aoro ọkọdọhọde, akpan n̄kpọ kiet oro ẹkesịnde ẹnam emi ekedi edinịm ke akpanikọ nte ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa. Eleazar Ben Jair, adausụn̄ n̄ka Zealot ke Masada, ama ebem iso ekpek iren esie ndinịm ke akpanikọ nte ke uwotidem eyewụt ukpono akan n̄kpa m̀mê ndidụk ufụn nnọ mbon Rome. Ke okụtde nte mmọ ẹmen̄ede, enye ama ọtọn̄ọ ufiop ufiop utịn̄ikọ aban̄ade ukpọn̄. Enye ama asian mmọ ete ikpọkidem n̄kukụre edi n̄kpọ ubiọn̄ọ, ufọk-n̄kpọkọbi ọnọ ukpọn̄. Enye ama aka iso ete, “Edi ke ini ọwọrọde ọkpọn̄ idem oro ọkọbide enye onịm ke isọn̄ emi ukpọn̄ esịnede ke enye, ukpọn̄ afiak aka itie esie, ekem enye ke akpanikọ ọbọ odudu emi enyenede edidiọn̄ ye ukeme oro mînyeneke adan̄a, odudu nte se enyịn owo mîkwe ukem nte Abasi ke Idemesie.”

Ẹkenam n̄kpọ didie ẹban̄a oro? Josephus ọtọt ete ke Eleazar ama eketịn̄ ikọ ke afan̄ emi ke anyanini, “kpukpru mbon oro ẹkekpan̄de utọn̄ ẹnọ enye ẹma ẹsịbe ẹdụk ye ọkpọsọn̄ ifiopesịt ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ edinam ye unana ubiatini.” Josephus adian do ete: “Nte n̄kpọ eke edide enyene odudu emi okonụkde, mmọ ẹma ẹbụmede ẹwọrọ, kpukpru owo ẹnyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ndisọp idem n̄kan owo en̄wen, . . . udọn̄ oro owo mîkekemeke ndibiọn̄ọ ama onụk mmọ ndiwot iban mmọ, nditọ mmọ, ẹnyụn̄ ẹwot idemmọ.”

Enyene-ndịk uwụtn̄kpọ emi akam anam an̄wan̄a nte ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ekemede ndikpụhọde ndammana ekikere owo kaban̄a n̄kpa akamba akamba. Ẹkpep mme andinịm enye ke akpanikọ ẹte ẹkûse n̄kpa nte ndiọkn̄kan asua owo, edi n̄kukụre nte inuaotop oro anamde ukpọn̄ ọbọhọ man akadara uwem emi okon̄de akan. Edi ntak emi n̄ka Zealot mme Jew ẹkenịmde emi ke akpanikọ? Ediwak owo ẹkeme ndikere ke ndisana uwetn̄kpọ mmọ, N̄wed Abasi Usem Hebrew, ẹkpep nte ke owo enyene spirit oro ọfiọkde n̄kpọ ke esịtidem esie, kpa ukpọn̄ oro ọbọhọde odu uwem ke owo ama akakpa. Nte oro enen̄ede edi ntre?

Ukpọn̄ ke N̄wed Abasi Usem Hebrew

Ke ikọ kiet, baba. Ke Genesis, ata akpa n̄wed Bible, ẹsian nnyịn nte ke ukpọn̄ idịghe n̄kpọ emi afo enyenede-nyene, edi edi se afo edide. Nnyịn ikot iban̄a edibot oro ẹkebotde Adam, akpa owo ite: “Owo akabade edi ukpọn̄ eke odude uwem.” (Genesis 2:7) Ikọ Hebrew oro ẹkabarede ukpọn̄ mi, neʹphesh, odu utịm ike 700 ke N̄wed Abasi Usem Hebrew, akananam inọhọ ekikere ndomo ini kiet nte edide ubak idem owo eke spirit emi odude san̄asan̄a, emi mîdịghe eke ererimbot. Ke edide isio, ukpọn̄ edi ataata n̄kpọ oro enyenede idem, emi ẹkụtde ke enyịn.

Kụbọde mme itien̄wed ẹsiakde ẹsịn mi ke Bible fo, sia ikọ Hebrew oro neʹphesh odude ke kpukpru mmọ. Mmọ ẹwụt in̄wan̄în̄wan̄ nte ke ukpọn̄ ekeme ndisobo afanikọn̄, n̄kpọndịk, idem ẹkeme ndimụm ke n̄wo (Deuteronomy 24:7; Judges 9:17; 1 Samuel 19:11); otụk mme n̄kpọ (Job 6:7); ekeme ndisịne ke ukwak (Psalm 105:18); ama ndidia udia, okop ubiak ke etrede udia, onyụn̄ osụhọ ke ntak ọ-biọn̄ ye nsatitọn̄; onyụn̄ ọdọn̄ọ idiọk udọn̄ọ mîdịghe ikam ikemeke ndide idap ke ntak mfụhọ. (Deuteronomy 12:20; Psalm 35:13; 69:10; 106:15; 107:9; 119:28) Ke mme ikọ en̄wen, koro ukpọn̄ fo edide fi, afo ke idemfo, ukpọn̄ fo ekeme ndisobo n̄kpọ ekededi emi afo osobode.b

Nte emi ọwọrọ, ndien, nte ke ukpọn̄ ekeme ndikpa ke akpanikọ? Ih. Utu ke ndidọhọ ke edi se mîkemeke ndikpa, ẹtịn̄ ẹban̄a mme ukpọn̄ owo ke N̄wed Abasi Usem Hebrew nte ẹdide se ‘ẹsịbede ẹfep,’ m̀mê ẹwotde, ke ntak idiọk edinam, ẹtọde ẹwot, ẹwotde, ẹsobode, ye se ẹwaide mbak mbak. (Exodus 31:14; Deuteronomy 19:6; 22:26; Psalm 7:2) Ezekiel 18:4 ọdọhọ ete: “Ukpọn̄ eke anamde idiọk eyekpa n̄kpa.” Nte an̄wan̄ade, n̄kpa edi ọsọ utịt ọnọ mme ukpọn̄ owo, sia kpukpru nnyịn inamde idiọkn̄kpọ. (Psalm 51:5) Ẹma ẹtịn̄ ẹnọ akpa owo oro, Adam, nte ke utịp idiọkn̄kpọ edi n̄kpa—idịghe edibe n̄ka obio mme spirit ye idaha unana edikpa n̄kpa. (Genesis 2:17) Ndien ke ini enye akanamde idiọkn̄kpọ, ẹma ẹtan̄a ubiereikpe ẹte: “Koro afo edide ntan, eyenyụn̄ afiak ke ntan.” (Genesis 3:19) Ke ini Adam ye Eve ẹkekpade, mmọ n̄kukụre ẹkekabade ẹdi se Bible esiwakde nditịn̄ mban̄a nte ‘ukpọn̄ ẹmi ẹkpade’ m̀mê ‘ukpọn̄ ẹmi ẹbede ẹfep.’—Numbers 5:2; 6:6, NW.

Eyịghe idụhe The Encyclopedia Americana etịn̄de aban̄a ukpọn̄ ke N̄wed Abasi Usem Hebrew ete: “Ekikere Akani Testament kaban̄a owo edi eke edidianakiet, idịghe ukpọn̄ ye ikpọkidem ndidiana kiet.” Enye adian ete: “Akananam . . . owo ikereke iban̄a nefesh nte n̄kpọ eke odude san̄asan̄a ọkpọn̄ ikpọkidem.”

Ntre, mme anam-akpanikọ mme Jew ẹkenịm ke n̄kpa edi nso? Ke nditịn̄ ibio ibio, mmọ ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke n̄kpa edi isio ye uwem. Psalm 146:4 etịn̄ se itịbede ke ini spirit, m̀mê odudu uwem, ọwọrọde owo ke idem: “Ibifịk ọwọrọ enye ke idem, enye afiak ke ntan esie; ke kpasụk usen oro mme uduak esie ẹtak.”c Ukem ntre, Edidem Solomon ama ewet ete ke mme akpan̄kpa “ifiọkke baba n̄kpọ kiet.”—Ecclesiastes 9:5.

Ntak, ndien, ediwak mme Jew eke akpa isua ikie, utọ nte n̄ka Zealot ke Masada, ẹkenen̄erede ẹnịm ke akpanikọ nte ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa?

Odudu Mbon Greece

Mme Jew ikenyeneke ekikere emi ito Bible, edi ẹkenyene ẹto mbon Greece. Ke ufọt isua ikie itiaba ye ikie ition M.E.N., etie nte ekikere emi okoto ndedịbe n̄ka ido ukpono mbon Greece odụk ukpepn̄kpọ akwaifiọk mbon Greece. Ẹma ẹnenịm ekikere aban̄ade uwem ke owo ama akakpa emi ẹnọde ndiọi ukpọn̄ ubiak ubiak ufen ke anyanini, ndien ekikere oro ama ọtọn̄ọ onyụn̄ atara asuana. Mbon akwaifiọk ẹma ẹfan̄a ke anyanini ẹban̄a ata nnennen uduot emi ukpọn̄ enyenede. Homer ọkọdọhọ ete ke ukpọn̄ esiwọrọ ke ini emi owo akpade, anamde uyom emi owo ekemede ndikop emi etiede n̄kụni n̄kụni, ebietde eke ekpri inuen, m̀mê etiede waha waha waha. Epicurus ọkọdọhọ ete ke ukpọn̄ akam enyene udobi, ndien ke ntre, enyene ata esisịt idem.d

Edi ekeme ndidi akakan owo emi ekekpepde nte ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa ekedi Plato owo akwaifiọk Greece, eke ọyọhọ isua ikie inan̄ M.E.N. Se enye eketịn̄de aban̄a Socrates, andikpep esie, ama ayarade mme ekikere oro ẹdide ata ukem ye eke n̄ka Zealot eke Masada ediwak isua ikie ke ukperedem. Nte eyen ukpepn̄kpọ oro Oscar Cullmann esịnde enye, “Plato owụt nnyịn nte Socrates akpade emem emem ye ke ifụre. N̄kpa Socrates edi eti n̄kpa. Owo ikwe ndịk n̄kpa ndomokiet mi. Socrates ikemeke ndifehe n̄kpa, sia enye ke akpanikọ anamde nnyịn iwọrọ ufụn ikpọkidem. . . . N̄kpa edi akwa ufan ye ukpọn̄. Ntem ke enye esikpep; ndien n̄ko, ke ata n̄kemuyo ye ukpepn̄kpọ esie, enye akpa.”

Etie nte ekedi ke ini mbon Maccabees, ke ọyọhọ isua ikie iba mbemiso Christ, ke mme Jew ẹketọn̄ọ ndibọ ukpepn̄kpọ emi nto mbon Greece. Ke akpa isua ikie E.N., Josephus asian nnyịn ete ke mme Pharisee ye mbon Essene—mme okopodudu otu ido ukpono mme Jew—ẹma ẹkpep ukpepn̄kpọ emi. Ndusụk uto oro ekemede ndidi ẹkewet ke ini oro ẹwụt ukem ukpepn̄kpọ oro.

Nso, ndien, kaban̄a Jesus Christ? Nte enye ye mme anditiene enye nde ẹma ẹkpep ekikere emi okotode ido ukpono mbon Greece mi?

Ekikere Mme Akpa Christian Kaban̄a Ukpọn̄

Mme Christian akpa isua ikie ikesehe ukpọn̄ nte mbon Greece ẹkesede. Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a n̄kpa Lazarus, ufan Jesus. Edieke edide Lazarus ama enyene ukpọn̄ emi mîkemeke ndikpa oro ọkọwọrọde, ọbọhọ onyụn̄ okop inemesịt, ke ini n̄kpa, nte mbụk oro ke John ibuot 11 ikpetịn̄ke ata isio isio n̄kpọ? Ke akpanikọ Jesus ekpeketịn̄ ọnọ mme anditiene enye ke ekpekedide Lazarus ke okodu uwem onyụn̄ okop nsọn̄idem onyụn̄ ọfiọk n̄kpọ ke heaven; ke edide isio, enye eketịn̄ n̄kpọ ke n̄kemuyo ye N̄wed Abasi Usem Hebrew onyụn̄ asian mmọ nte ke Lazarus ekedede, ifiọkke n̄kpọ. (Joh 11 Ufan̄ikọ 11) Ke akpanikọ Jesus okpokokop inemesịt ke ekpedide ufan esie ke akadara utịbe utịbe obufa uwem; utu ke oro, nnyịn ikụt enye atuade eyet an̄wan̄wa kaban̄a n̄kpa emi. (Joh 11 Ufan̄ikọ 35) Ke akpanikọ, edieke ukpọn̄ Lazarus okpokodude ke heaven, odude uwem inemesịt eke mîkemeke ndikpa, Jesus tutu amama ikpọkọsọn̄ke ido ntre ke ndikot enye afiak edidu uwem ke isua ifan̄ efen efen ke “n̄kpọkọbi” unana mfọnmma ikpọkidem ke otu ubonowo emi ẹdọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹkpan̄ade.

Nte Lazarus ama obụk inem inem mbụk aban̄ade utịbe utịbe usen inan̄ esie nte owo eke spirit oro ọkọbọhọde, emi ọkọwọrọde ọkpọn̄ ikpọkidem ke ini ekesetde? Baba, enye ikobụkke. Mme andinịm ukpọn̄ eke mîkemeke ndikpa ẹyedọhọ ke emi ekedi koro se owo okokụtde ama enyene ndyọ akan se inua ekemede nditịn̄. Edi, mfan̄a oro okpu ndinam owo onịm ke akpanikọ; kamse, nte Lazarus ke nsụhọde n̄kaha ikpokosụk itịn̄de esisịt n̄kpọ inọ mbonima esie—nte ke imọ ima inyene ifiọk n̄kpọntịbe oro enyenede ndyọ akaha nditịn̄? Utu ke oro, Lazarus iketịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a mme ifiọk n̄kpọntịbe ekededi oro enye ekenyenede ke adan̄aemi akakpade. Kere ise—ndidodop uyo mban̄a ibuot nneme kiet oro edide enyeoro owo enyenede udọn̄ akan efen ekededi: kpa se n̄kpa edide! Ẹkeme ndinam utọ ndopuyo oro an̄wan̄a ke usụn̄ kiet. N̄kpọ ndomokiet ikodụhe nditịn̄. Mme akpan̄kpa ẹdede, ifiọkke n̄kpọ.

Mmọdo, ndi Bible owụt n̄kpa nte edide ufan ye ukpọn̄, nte ikpîkpu edinam emi owo ebede odụk nsio nsio ikpehe uwem? Baba! Ye mme ata Christian utọ nte apostle Paul, n̄kpa ikedịghe ufan; enye ekedi “akpatre usua.” (1 Corinth 15:26) Mme Christian isehe n̄kpa nte ndammana n̄kpọ, edi ẹse nte enyene-ndịk n̄kpọ, nte n̄kpọ emi mîdịghe ndammana, sia enye edide nnennen utịp idiọkn̄kpọ ye edisọn̄ ibuot ye Abasi. (Rome 5:12; 6:23) Akananam enye ikedịghe ubak uduak oro Abasi ekenyenede ọnọ ubonowo.

Nte ededi, ke se iban̄ade n̄kpa ukpọn̄ mme ata Christian inanake idotenyịn. Ediset ke n̄kpa Lazarus edi kiet ke otu ediwak mbụk Bible ẹmi ẹwụtde nnyịn ke in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄ ata idotenyịn N̄wed Abasi oro odude ọnọ mme ukpọn̄ ẹmi ẹkpan̄ade—kpa ediset ke n̄kpa. Bible ekpep nnyịn aban̄a nsio nsio orụk ediset ke n̄kpa iba. Ye ata ediwak ke otu ubonowo ẹmi ẹdede ke udi, edide nti m̀mê idiọk, idotenyịn ediset ke n̄kpa ndụk nsinsi uwem ke Paradise mi ke isọn̄ odu. (Luke 23:43; John 5:28, 29; Utom 24:15) Ye ekpri otu oro Jesus eketin̄de aban̄a nte “ekpri otuerọn̄,” ediset ke n̄kpa ndụk uwem emi mîkemeke ndikpa ke heaven nte mme owo eke spirit odu. Mmọemi, ẹsịnede mme apostle Christ, ẹyekara ubonowo ye Christ Jesus ẹnyụn̄ ẹnam mmọ ẹsịm mfọnmma.—Luke 12:32; 1 Corinth 15:53, 54; Ediyarade 20:6.

Ntak, ndien, nnyịn ikụtde mme ufọkabasi Christendom mîkpepke ediset ke n̄kpa, edi ẹkpepde nte ke ukpọn̄ owo ikemeke ndikpa? Kere ban̄a ibọrọ emi ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro Werner Jaeger ọkọnọde ke The Harvard Theological Review ke edem ko ke 1959: “Ata akpan n̄kpọ ke mbụk ukpepn̄kpọ Christian ekedi nte ke Origen, andikotọn̄ọ ukpepn̄kpọ ido ukpono Christian, ekedi ekpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk Plato ke ufọkn̄wed Alexandria. Enye ama esịn ofụri ntatara ukpepn̄kpọ ẹban̄ade ukpọn̄, emi enye ọkọbọde oto Plato ke ukpepn̄kpọ Christian.” Ntre ufọkabasi akanam ukem se mme Jew ẹkenamde ediwak isua ikie ke mbemiso! Mmọ ẹma ẹma mme ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece ẹkan mme ukpepn̄kpọ Bible.

Mme Ata Ntọn̄ọ Ukpepn̄kpọ Emi

Ke ndifan̄a mban̄a ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi, ndusụk owo ẹkeme ndibụp idahaemi ẹte, Ntak emi ata ediwak ido ukpono ẹkpepde ukem orụk ukpepn̄kpọ oro ke usụn̄ kiet m̀mê eken? N̄wed Abasi ọnọ eti ntak emi anamde ukpepn̄kpọ emi atara asuana ntre ke mme ido ukpono ererimbot emi.

Bible asian nnyịn ete ke “ofụri ererimbot onyụn̄ esịne ke ubọk andidiọk” onyụn̄ asiak Satan akpan akpan nte “ọbọn̄ ererimbot emi.” (1 John 5:19; John 12:31) Nte an̄wan̄ade, mme ido ukpono ererimbot emi ibọhọke odudu Satan. Ke edide isio, mmọ ẹtịp n̄kpọ akamba akamba ẹsịn ke ntịme ye en̄wan ererimbot mfịn. Ndien ke n̄kpọ aban̄ade ukpọn̄, etie nte mmọ ẹnyene ekikere Satan ata in̄wan̄în̄wan̄. Didie ke edi ntre?

Ti akpa nsu oro akanam ẹsude. Abasi ama asian Adam ye Eve ete ke mmọ ẹyekpa edieke mmọ ẹnamde idiọkn̄kpọ ẹdian enye. Edi Satan ama ọsọn̄ọ etịn̄ ọnọ Eve ete: “Mbufo idikpaha.” (Genesis 3:4) Nte ededi, Adam ye Eve ẹma ẹkpan̄a; mmọ ẹma ẹfiak ke ntan nte Abasi ọkọdọhọde. Satan, “ete nsu,” akananam ikpọn̄ke akpa nsu esie. (John 8:44) Ke ata ediwak ido ukpono ẹmi ẹwọn̄ọrede ẹkpọn̄ ukpepn̄kpọ Bible m̀mê ẹfụmide enye ofụri ofụri, ukem ekikere emi ke ẹsụk ẹkpep: ‘Mbufo idikpaha. Ikpọkidem mbufo ekeme nditak, edi ukpọn̄ mbufo eyeka iso ndidu uwem, ke nsinsi—nte Abasi!’ Nte enemde, Satan n̄ko ama ọdọhọ Eve ete ke enye eyetie “nte Abasi”!—Genesis 3:5.

Otịm ọfọn didie ntem ndinyene idotenyịn oro mîkọn̄ọke ke abian̄a m̀mê akwaifiọk owo, edi ọkọn̄ọde ke akpanikọ. Otịm ọfọn didie ntem ndinyene mbuọtidem nte ke mbonima nnyịn ifiọkke n̄kpọ ke udi utu ke ndifịna mban̄a itie ẹmi ndusụk ukpọn̄ eke mîkemeke ndikpa ẹdude! Idap emi mme akpan̄kpa ẹdede mi ikpenyeneke ndinam nnyịn ikop ndịk m̀mê mfụhọ. Ke usụn̄ kiet, nnyịn imekeme ndida mme akpan̄kpa nte ẹdude ke ifụre ifụre itie nduọkodudu. Ntak ẹdude ke ifụre? Koro Bible ọsọn̄ọ ọdọhọ nnyịn ete ke mme akpan̄kpa ẹmi Jehovah amade ke ẹdu uwem ke san̄asan̄a usụn̄ifiọk. (Luke 20:38) Mmọ ẹdu uwem ke ibuot uti n̄kpọ esie. Oro edi ekikere oro ọnọde owo ata ndọn̄esịt koro ibuot uti n̄kpọ esie inyeneke adan̄a. Enye enyene udọn̄ ndinam ata ediwak miliọn mbonima ẹmi ẹkpan̄ade ẹdidu uwem onyụn̄ ọnọ mmọ ifet ndidu uwem ke nsinsi ke paradise isọn̄.—Men Job 14:14, 15 domo.

Ubọn̄ ubọn̄ usen ediset ke n̄kpa eyedi, kpa nte anade kpukpru un̄wọn̄ọ Jehovah ẹsu. (Isaiah 55:10, 11) Kam kere nte prọfesi emi ẹsude: “Edi mme akpan̄kpa mbufo ẹdu uwem, idemmọ ẹyefiak ẹdaha ẹda. Mmọ oro ẹdede ke isọn̄ ẹyedemede ẹnyụn̄ ẹfiori n̄kpo idatesịt; koro mbara mbufo edi mbara un̄wana oro esemde, ndien isọn̄ eyenam mbon oro ẹkekpan̄ade ke anyanini ẹfiak ẹmana.” (Isaiah 26:19, The New English Bible) Ntre mme akpan̄kpa ẹmi ẹdede ke udi ẹdu ke ifụre kpa nte nsekeyen emi odude ke idịbi eka. Ibịghike mmọ ‘ẹyemana,’ ẹdidu uwem ke paradise isọn̄!

Nso idotenyịn ikpọfọn ikan oro?

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 7]

N̄ka Zealot mme Jew ke Masada ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke n̄kpa eyesana ukpọn̄ mmọ ayak