Ini Ye Eyo Ke Ubọk Jehovah
“Inaha inọ mbufo ndifiọk ini m̀mê eyo, eke Ete ekenịmde akama ke ubọk Esiemmọ.”—UTOM 1:7.
1. Didie ke Jesus ọkọbọrọ mme apostle esie mme mbụme ẹban̄ade ini?
NSO ikpedi ata ndammana n̄kpọ inọ mbon oro “ẹsemede ẹnyụn̄ ẹtuan̄ade ẹban̄a kpukpru mbubiam ido ẹmi . . . ẹnamde” ke Christendom ye ke ofụri isọn̄ ndinam akan ndibụp ini emi idiọk editịm n̄kpọ emi edisịmde utịt ndien obufa ererimbot Abasi adade itie esie? (Ezekiel 9:4; 2 Peter 3:13) Esisịt ini mbemiso n̄kpa esie ye ke enye ama ekeset ke n̄kpa, mme apostle Jesus ẹma ẹbụp enye mme mbụme oro ẹban̄ade ini. (Matthew 24:3; Utom 1:6) Nte ededi, ke ibọrọ Jesus ikọnọhọ mmọ usụn̄ ndibat ini. Ke idaha kiet enye ama ọnọ mmọ ntan̄ndian idiọn̄ọ, ndien ke idaha efen enye ama ọdọhọ ke ‘ikanaha inọ mmọ ndifiọk ini m̀mê eyo eke Ete ekenịmde ke ubọk esie akama.’—Utom 1:7.
2. Ntak ẹkemede ndidọhọ ke Jesus kpukpru ini ifiọkke ini oro Ete esie ekenịmde ọnọ mme n̄kpọntịbe oro ẹdidade itie ke utịt ini?
2 Okposụkedi Jesus edide ikpọn̄îkpọn̄ edibon Eyen Jehovah, enye kpukpru ini isifiọkke ini oro Ete esie enịmde ọnọ mme n̄kpọntịbe. Ke prọfesi esie aban̄ade ukperedem ini, Jesus ke nsụhọdeidem ama enyịme ete: “Edi baba owo kiet ifiọkke iban̄a usen oro m̀mê hour oro, kpa mme angel ke heaven, Eyen inyụn̄ ifiọkke, ke mîbọhọke Ete ikpọn̄.” (Matthew 24:36) Jesus ama enyịme ndibet Ete esie ke ime ndiyarade nnọ enye nnennen ini emi ẹdidade nsobo ẹtiene editịm n̄kpọ emi.a
3. Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto mme ibọrọ oro Jesus ọkọnọde ke mme mbụme ẹban̄ade uduak Abasi?
3 Ẹkeme ndifiọk n̄kpọ iba nto usụn̄ nte Jesus ọkọbọrọde mme mbụme ẹban̄ade ini emi mme n̄kpọ ẹditịbede ke ndisu uduak Abasi. Akpa, nte ke Jehovah enyene ndutịm ubatini; ndien ọyọhọ iba, nte ke enye ikpọn̄ enịm ini, ndien mme asan̄autom esie ikemeke ndidori enyịn ndibọ nnennen mbemiso ntọt aban̄ade ini m̀mê eyo esie.
Ini ye Eyo Jehovah
4. Nso ke mme ikọ Greek oro ẹkabarede “ini” ye “eyo” ke Utom 1:7 ẹwọrọ?
4 Nso ke “ini” ye “eyo” ẹwọrọ? Mme ikọ Jesus oro ẹwetde ke Utom 1:7 ẹsịne ikpehe ini iba. Ikọ Greek oro ẹkabarede “ini” ọwọrọ “ini ke usụn̄ifiọk eke n̄kpọ ndibịghi,” udomo ini (anyan m̀mê ibio). “Eyo” edi ukabade oro ẹnọde ikọ oro etịn̄de aban̄a ini oro ẹnịmde m̀mê ẹmekde, san̄asan̄a eyo, m̀mê ikpehe ini, emi ndusụk n̄kpọntịbe ẹnịmde idiọn̄ọ. Kaban̄a akpa ikọ iba ẹmi, W. E. Vine ọdọhọ ete: “Ke Utom 1:7, ‘Ete amada odudu Esie’ enịm ini (chronos), uniọn̄ ini, ye eyo (kairos), eyo emi ndusụk n̄kpọntịbe ẹnịmde idiọn̄ọ.”
5. Ini ewe ke Jehovah eketịn̄ uduak Esie ndisobo idiọk ererimbot ọnọ Noah, ndien nso adiana-iba utom ke Noah akanam?
5 Mbemiso Ukwọ, Abasi ama enịm isua 120 ọnọ idiọk ererimbot oro mme owo ye mme ọsọn̄ibuot angel oro ẹkemende idem eke obụk ẹsịne ẹkenamde. (Genesis 6:1-3) Noah emi eketen̄ede Abasi ekedi isua 480 ini oro. (Genesis 7:6) Enye ikenyeneke eyen ama onyụn̄ odu ntre ke isua 20 efen. (Genesis 5:32) Ke ata ukperedem, n̄kukụre ke nditọ Noah ẹma ẹkekponi ẹnyụn̄ ẹdọ ndọ, ke Abasi eketịn̄ uduak Esie ndisio idiọkido mfep ke isọn̄ ọnọ Noah. (Genesis 6:9-13, 18) Idem kpa ye oro, okposụkedi ẹkenọde Noah adiana-iba utom ndinam, ndibọp ubom nnyụn̄ n̄kwọrọ ikọ nnọ mbon eyo esie, Jehovah ikayarakede ini oro enye ekenịmde inọ enye.—Genesis 6:14; 2 Peter 2:5.
6. (a) Didie ke Noah okowụt ke imọ ikayak n̄kpọ aban̄ade ini isịn Jehovah ke ubọk? (b) Didie ke nnyịn ikeme nditiene uwụtn̄kpọ Noah?
6 Ke ediwak iduọk isua—ndusụk ke isua aba ye duop—“Noah [ama] anam kpukpru se Abasi eketemede enye.” Noah akanam ntre “oto mbuọtidem,” ye unana edinyene ifiọk mban̄a nnennen usenọfiọn̄. (Genesis 6:22; Mme Hebrew 11:7) Jehovah iketịn̄ke nnennen ini n̄kpọntịbe oro inọ enye tutu osụhọ urua kiet Ukwọ nditọn̄ọ. (Genesis 7:1-5) Ọyọhọ ibetedem ye mbuọtidem oro Noah ekenyenede ke Jehovah ama anam enye ayak n̄kpọ aban̄ade ini esịn Abasi ke ubọk. Ndien Noah okowụt esịtekọm didie ntem ke ini enye okokụtde ukpeme Jehovah ke ini Ukwọ oro ndien ekem ọwọrọ ke ubom ada ke isọn̄ oro ẹnamde asana! Ye ukem idotenyịn edinyan̄a oro ke ekikere, nte nnyịn ikpowụtke utọ mbuọtidem oro ke Abasi?
7, 8. (a) Didie ke mme idụt ye mme ukara ererimbot ẹkedi ẹdidu? (b) Ke nso usụn̄ ke Jehovah ‘enịm iduọk ini ye mme adan̄a ebiet idụn̄ owo’?
7 Ke Ukwọ ama ekebe, ata ediwak mme andito ubon Noah ẹma ẹkpọn̄ utuakibuot akpanikọ Jehovah. Ye uduak edidu ke ebiet kiet, mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndibọp obio ye tọwa kaban̄a nsunsu utuakibuot. Jehovah ama ebiere ete ke ekem ini ndisịbe ndụk. Enye ama etịmede usem mmọ onyụn̄ “anam mmọ ẹdaha do [ke Babel] ẹsuana ke iso ofụri ererimbot.” (Genesis 11:4, 8, 9) Ekem, mme otu oro ẹkesemde usem kiet ẹma ẹkọri ẹkabade mme idụt, ndusụk mmọ ẹma ẹkan mme idụt efen ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdi odudu ukara ke mme ikpehe, idem ẹkabarede ẹdi odudu ukara ererimbot.—Genesis 10:32.
8 Ke n̄kemuyo ye edisu uduak esie, ke ini ke ini Abasi esinịm mme adan̄a idụt ye ini emi idụt kiet edikarade ke n̄kann̄kụk m̀mê nte ukara ererimbot. (Genesis 15:13, 14, 18-21; Exodus 23:31; Deuteronomy 2:17-22; Daniel 8:5-7, 20, 21) Apostle Paul eketịn̄ aban̄a ikpehe ini ye eyo emi Jehovah enịmde mi ke ini enye akasiande mme ọfiọkn̄kpọ mbon Greek ke Athens ete: “Abasi emi okobotde ererimbot ye kpukpru se idude ke esịt, sia Enye edide Ọbọn̄ enyọn̄ ye isọn̄ . . . anam kpukpru mme idụt ẹto ke ekpụk kiet ẹwọrọ ẹdidụn̄ ke ofụri iso isọn̄: onyụn̄ edi Enye enịm iduọk ini uwem mmọ ye adan̄a ebiet idụn̄ mmọ.”—Utom 17:24, 26.
9. Didie ke Jehovah ‘okpụhọde ini ye eyo’ kaban̄a ndidem?
9 Emi iwọrọke ite ke Jehovah edi ntak kpukpru en̄wan edikan ye mme ukpụhọde eke ukaraidem oro ẹdude ke ufọt mme idụt. Edi, enye ekeme ndisịbe ndụk ke ini enye emekde ndinam ntre man ọyọhọ uduak esie. Ntem, prọfet Daniel, emi ekenyenede ndikụt nsobo Ukara Ererimbot mbon Babylon ye nte ukara Media ye Persia adianade kiet adade itie esie, ọkọdọhọ aban̄a Jehovah ete: “Enye onyụn̄ okpụhọde ini ye mme isua, ke emen ndidem efep, onyụn̄ enịm ndidem ke itie: ke ọnọ mbon-ọniọn̄ eti ibuot, onyụn̄ ọnọ mme asian ifiọk.”—Daniel 2:21; Isaiah 44:24–45:7.
‘Ini Ama Ekpere’
10, 11. (a) Jehovah ekebem iso enịm ini emi enye edisiode mme andito ubon Abraham ke ufụn ebịghi adan̄a didie? (b) Nso iwụt ke nditọ Israel ikọfiọkke nnennen ini emi ẹdinyan̄ade mmọ?
10 Ke se ibede isua ikie inan̄ ke mbemiso, Jehovah ama enịm nnennen isua emi enye edisụhọrede edidem Ukara Ererimbot eke Egypt itie inyụn̄ isio mme andito ubon Abraham ke ufụn. Ke ayararede uduak esie ọnọ Abraham, Abasi ama ọn̄wọn̄ọ ete: “Tịm fiọk ete ke ubon fo eyedi isen ke isọn̄ kiet eke mîdịghe eke mmọ; ẹyenyụn̄ ẹnam n̄kpọ ẹnọ mmọ; mmọ ẹyenyụn̄ ẹfịk mmọ ke isua ikie inan̄: ndien Ami nyekpe ikpe ye idụt oro n̄ko, emi mmọ ẹdinamde n̄kpọ ẹnọ mmọ; ndien n̄kpọ oro ama ebe, mmọ ẹyewọn̄ọ ye ediwak inyene.” (Genesis 15:13, 14) Ke etịn̄de ibio ibio aban̄a mbụk Israel, ke iso Sanhedrin, Stephen ama etịn̄ aban̄a ufan̄ isua 400 emi onyụn̄ ọdọhọ ete: “Edi ke adan̄aemi ini emi Abasi ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ Abraham ekperede, nditọ Israel ẹtọt ẹnyụn̄ ẹwak eti-eti ke Egypt, tutu edidem efen, emi mîfiọkke Joseph, adaha ada ke Egypt.”—Utom 7:6, 17, 18.
11 Obufa Pharaoh ama esịn nditọ Israel ke ufụn. Moses ikewetke kan̄a n̄wed Genesis, okposụkedi etiede nte ke ẹkenọ mme un̄wọn̄ọ oro Jehovah ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ Abraham ke uduot oro ẹtịn̄de-tịn̄ m̀mê ẹwetde-wet. Kpa ye oro, etie nte ntọt oro nditọ Israel ẹkenyenede ikayakke mmọ ẹbat nnennen ini emi ẹdinyan̄ade mmọ isio ke ufịk. Abasi ama ọfiọk ini emi enye okoyomde ndinyan̄a mmọ, edi nte an̄wan̄ade owo ikasianke nditọ Israel oro ẹkedude ke ufen. Nnyịn ikot ite: “Ke anyan ini oro edidem Egypt akpa: ndien nditọ Israel ẹseme ufụn, ẹnyụn̄ ẹtuan̄a; ndien eseme emi mmọ ẹsemede ufụn mmọ ọdọk esịm Abasi. Ndien Abasi okop mmụm mmọ, Abasi onyụn̄ eti ediomi emi enye okodiomide ye Abraham, ye Isaac, ye Jacob. Ndien Abasi ese nditọ Israel, Abasi onyụn̄ ọfiọk.”—Exodus 2:23-25.
12. Didie ke Stephen okowụt ke Moses ama anam n̄kpọ abak akan ini oro Jehovah enịmde?
12 Unana edinyene ifiọk mban̄a nnennen ini emi ẹdinyan̄ade nditọ Israel edi se ẹkemede ndikụt n̄ko nto ibio ibio utịn̄ikọ Stephen. Ke etịn̄de aban̄a Moses, enye ọkọdọhọ ete: “Ke ini enye ekperede ndisịm isua aba, ọdọn̄ enye ndika n̄kese nditọ-ete esie, nditọ Israel. Ndien ke adan̄aemi enye okụtde nte ẹkande owo mmọ kiet ubọk, enye ada ye owo oro, ọtọ eyen Egypt ọduọk, osio usiene ọnọ owo oro ẹfịkde: enye onyụn̄ abat ete nditọ-ete imọ ẹyekụt, ẹte Abasi ke ada ubọk imọ ọnọ mmọ edinyan̄a; edi mmọ ikwe.” (Utom 7:23-25, sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.) Mi Moses ama anam n̄kpọ isua 40 mbemiso ini Abasi ekemde. Stephen ama owụt nte ke Moses ekenyene ndibet ke isua 40 efen mbemiso Abasi ‘akadade ubọk esie ọnọ nditọ Israel edinyan̄a.’—Utom 7:30-36.
13. Didie ke idaha nnyịn ebiet eke nditọ Israel mbemiso ẹkenyan̄ade mmọ ẹsio ke Egypt?
13 Okposụkedi ‘ekekperede ini emi un̄wọn̄ọ oro edisude’ Abasi okonyụn̄ enịmde nnennen isua, Moses ye kpukpru nditọ Israel ẹkenyene ndinyene mbuọtidem. Mmọ ẹkenyene ndibet edimek ini Jehovah, emi nte an̄wan̄ade mmọ mîkekemeke ndibat mbemiso. Nnyịn n̄ko imenịm ke akpanikọ ite ke edinyan̄a nnyịn nsio ke idiọk editịm n̄kpọ emi ke ekpere. Nnyịn imọfiọk ite ke idu uwem ke “ukperedem ini.” (2 Timothy 3:1-5) Ntre nte nnyịn ikpamaha ndiwụt mbuọtidem nnyụn̄ mbet edikem ini Jehovah kaban̄a akwa usen esie? (2 Peter 3:11-13) Do, ukem nte Moses ye nditọ Israel, nnyịn n̄ko imekeme ndikwọ ubọn̄ ubọn̄ ikwọ edinyan̄a, ke nditoro Jehovah.—Exodus 15:1-19.
‘Ke Adan̄aemi Ini Ekemde’
14, 15. Nnyịn isan̄a didie ifiọk ite ke Abasi ama enịm ini ọnọ Eyen esie ndidi isọn̄, ndien nso ke mme prọfet ye idem mme angel ẹkedu ke ukpeme ẹban̄a?
14 Jehovah ama enịm nnennen ini ọnọ ikpọn̄îkpọn̄ edibon Eyen esie ndidi isọn̄ nte Messiah. Paul ekewet ete: “Ke adan̄aemi ekemde uyọhọ ini, Abasi osio Eyen Esie ọdọn̄—n̄wan aman Enye, Enye onyụn̄ esịne ke idak ibet.” (Galatia 4:4) Emi ekedi ke ndisu uduak Abasi ndisio Mfri—kpa ‘Shiloh, emi mme idụt ẹdikopde uyo ẹnọ enye’ ndọn̄.—Genesis 3:15; 49:10.
15 Mme prọfet Abasi—idem mme angel—ẹma ẹdu ke ukpeme kaban̄a “eyo” emi Messiah ediwụtde idem ke isọn̄ edinyụn̄ anamde edinyan̄a odu ọnọ anamidiọk ubonowo. “Edi edinyan̄a emi,” nte Peter ọdọhọde, “ke mme prophet [ẹketịm] ẹyom ẹnyụn̄ ẹdụn̄ọde, kpa mme prophet ẹmi ẹketịn̄de ẹban̄a ufọn eke ẹdinọde mbufo; mmọ ẹdụn̄ọde ẹyom ndifiọk ini m̀mê orụk ini eke Spirit Christ emi odude mmọ ke esịt asiakde, ke ini Enye ebemde iso etịn̄ aban̄a mme ndutụhọ Christ, ye ubọn̄ eke editienede mmọ ke edem. . . . Ọdọn̄ mme angel ndinyụn̄ọ n̄kpọ emi mfiọk.”—1 Peter 1:1-5, 10-12.
16, 17. (a) Ebede ke ewe prọfesi ke Jehovah akan̄wam mme Jew eke akpa isua ikie nditie mbet Messiah? (b) Didie ke prọfesi Daniel okotụk edibet oro mme Jew ẹkebetde Messiah?
16 Ebede ke prọfet esie Daniel—eren emi enyenede mbuọtidem oro mîyokke—Jehovah ama ọnọ prọfesi aban̄ade “urua ata ye duop.” Prọfesi oro ama an̄wam mme Jew eke akpa isua ikie ndifiọk nte ke ini emi Messiah oro ẹken̄wọn̄ọde ediwụtde idem ama ekpere. Prọfesi oro ọdọhọ ubak ubak ete: “Ọtọn̄ọde ke ini emi uyo ọwọrọde, ete ẹtọn̄ọ ntak ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹbọp Jerusalem, tutu esịm ke ini Messiah Ọbọn̄, eyedi urua itiaba ye urua ata ye iba.” (Daniel 9:24, 25) Nditọ ukpepn̄kpọ Jew, Catholic, ye Protestant ke ofụri ofụri ẹnyịme nte ke “urua” oro ẹsiakde mi ọwọrọ mme urua eke mme isua. “Urua” 69 (isua 483) eke Daniel 9:25 ọkọtọn̄ọ ke 455 M.E.N., ke ini Edidem Artaxerxes eke Persia ọkọnọde Nehemiah odudu ‘nditọn̄ọ ntak ndiọn̄ nnyụn̄ mbọp Jerusalem.’ (Nehemiah 2:1-8) Mmọ ẹketre ke isua 483 ke ukperedem—ke 29 E.N., ke ini ẹkenịmde Jesus baptism ẹnyụn̄ ẹyetde enye aran ke edisana spirit, ntem akabarede edi Messiah, m̀mê Christ.—Matthew 3:13-17.
17 Owo idiọn̄ọke m̀mê mme Jew eke akpa isua ikie ẹma ẹdiọn̄ọ nnennen ini emi isua 483 ọkọtọn̄ọde. Edi ke ini John Andinịm Owo Baptism ọkọtọn̄ọde utom ukwọrọikọ esie, “mbio-obio [ẹketie] ke idotenyịn, kpukpru owo ẹnyụn̄ [ẹneni] ẹban̄a John ke esịt mmọ ẹte, m̀mê enye ekpedi Christ.” (Luke 3:15) Ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹyịri idotenyịn emi ye prọfesi Daniel. Ke etịn̄de aban̄a ufan̄ikọ emi, Matthew Henry ekewet ete: “Mi ẹsian nnyịn . . . nte mme owo ẹkedade n̄kpọntịbe oro, ọtọn̄ọde ke utom ukwọrọikọ ye baptism John, ndikere mban̄a Messiah, nnyụn̄ n̄kere nte ke enye odu ke enyịnusụn̄. . . . Urua ata ye duop eke Daniel ama edisịm utịt ke emi.” Manuel Biblique usem French, eke Vigouroux, Bacuez, ye Brassac ọdọhọ ete: “Mme owo ẹma ẹfiọk ẹte ke urua ata-ye-duop eke isua oro Daniel akasiakde ke ẹkesan̄a ẹkpere utịt; owo ndomokiet ikodụhe ke n̄kpaidem ndikop John Baptist ọtọtde nte ke obio ubọn̄ Abasi emekpere.” Eyen ukpepn̄kpọ Jew oro Abba Hillel Silver ekewet ete ke nte ekemde ye “ubatini oro ẹtịmde ẹmehe” eke eyo oro, “ẹkedori enyịn Messiah ndibiọn̄ọde ke n̄kpọ nte utịt utịt akpa isua ikie E.N.”
Mme N̄kpọntịbe—Idịghe Ubatini
18. Ke adan̄aemi prọfesi Daniel akan̄wamde mme Jew ndidiọn̄ọ ini emi ẹkedoride enyịn Messiah ndiwụt idem, nso ikedi n̄kpọ oro ekenen̄erede anam ẹnịm Jesus ke akpanikọ nte Messiah?
18 Okposụkedi ubatini nte an̄wan̄ade akan̄wamde mme Jew ndinyene ifiọk ofụri ofụri mban̄a ini emi Messiah ediwụtde idem, mme n̄kpọntịbe oro ẹketienede ẹwụt nte ke emi ikan̄wamke ndinam ata ediwak mmọ ẹnịm ke akpanikọ nte ke Jesus edi Messiah. Ke se mîsịmke isua kiet mbemiso n̄kpa esie, Jesus ama obụp mme mbet esie ete: “Mme otu owo ẹdọhọ ẹte Ami ndi anie?” Mmọ ẹma ẹbọrọ ẹte: “John Baptist; edi mmọ efen ẹte, Elijah; mmọ efen n̄ko ẹte, owo kiet ke otu n̄kani mme prophet.” (Luke 9:18, 19) Nnyịn inyeneke n̄wetnnịm n̄kpọ ndomokiet nte ke Jesus akananam ama okot oto prọfesi ndamban̄a urua oro ndiwụt nte ke imọ ikedi Messiah. Edi ke idaha kiet, enye ama ọdọhọ ete: “Ami mmenyene ikọ-ntiense emi okponde akan eke John; koro mme utom emi Ete ọkọnọde Mi ete nnam mma, kpa utom emi nnanam, mmọ ẹnyụn̄ ẹdi ntiense ẹnọ Mi, ete, Ete okosio Mi ọdọn̄.” (John 5:36) Utu ke ubatini ekededi oro ẹyararede, ukwọrọikọ Jesus, mme utịben̄kpọ esie, ye mme n̄kpọntịbe oro ẹkanarede n̄kpa esie ẹkụk (utịbe utịbe ekịm, ukara temple ndisiaha, ye unyekisọn̄) ẹkewụt nte ke enye ekedi Messiah oro Abasi okosiode ọdọn̄.—Matthew 27:45, 51, 54; John 7:31; Utom 2:22.
19. (a) Mme Christian ẹkesan̄a didie ẹfiọk ẹte ke nsobo Jerusalem ama ekpere? (b) Ntak emi okosụk oyomde mme akpa Christian oro ẹkewọn̄ọde ẹkpọn̄ Jerusalem ẹnyene ọkpọsọn̄ mbuọtidem?
19 Ukem ntre, ke Jesus ama akakpa, owo ikọnọhọ mme akpa Christian usụn̄ ndomokiet ndibat utịt editịm n̄kpọ mme Jew oro ekedide. Edi akpanikọ, prọfesi Daniel eke ndamban̄a urua ama asiak nsobo editịm n̄kpọ oro. (Daniel 9:26b, 27b) Edi emi eketịbe ke “urua ata ye duop” ẹma ẹkebe (455 M.E.N.–36 E.N.). Ke mme ikọ efen, ke mme akpa Gentile ẹma ẹkakabade ẹdi mme anditiene Jesus ke 36 E.N., mme Christian ẹma ẹbe ẹkpọn̄ mme akpan n̄kpọntịbe eke ubatini Daniel ibuot 9. Ye mmọ, ekedi mme n̄kpọntịbe, idịghe ubatini, ẹdiwụt mmọ nte ke ibịghike editịm n̄kpọ mme Jew eyesịm utịt. Mme n̄kpọntịbe oro, ẹmi Jesus ekebemde iso etịn̄, ẹketọn̄ọ ndisịm ata utịt ọtọn̄ọde ke 66 E.N., ke ini udịmekọn̄ Rome ẹkedade en̄wan ẹdụk Jerusalem ndien ekem ẹfiak edem. Emi ama ọnọ mme anam-akpanikọ Christian oro ẹkekpan̄de utọn̄ ke Jerusalem ye Judea ifet ‘ndifehe n̄ka ikpọ obot.’ (Luke 21:20-22) Ke mînyeneke ndutịm ubatini, mme akpa Christian oro ikọdiọn̄ọke ini emi nsobo Jerusalem edidade itie. Nso mbuọtidem ke emi okoyom ntem man mmọ ẹkpọn̄ ufọk, in̄wan̄, ye mme itieutom mmọ ẹnyụn̄ ẹdu ke ọwọrọde ọkpọn̄ Jerusalem ke n̄kpọ nte isua inan̄ tutu udịmekọn̄ Rome ẹfiak ẹdi ke 70 E.N. ẹnyụn̄ ẹdisobo editịm n̄kpọ mme Jew oro ẹfep!—Luke 19:41-44.
20. (a) Didie ke nnyịn ikeme ndibọ ufọn nto mme uwụtn̄kpọ Noah, Moses, ye mme Christian eke akpa isua ikie ke Judea? (b) Nso ke nnyịn idineme ke ibuotikọ oro etienede?
20 Ukem nte Noah, Moses, ye mme Christian eke akpa isua ikie ke Judea, nnyịn mfịn ye mbuọtidem imekeme ndiyak ini ye eyo nsịn Jehovah ke ubọk. Ifiọk oro nnyịn inyenede nte ke idu uwem ke utịt ini ye nte ke edinyan̄a nnyịn ke ekpere ikọn̄ọke n̄kukụre ke ubatini, edi ọkọn̄ọ ke mme ata n̄kpọntịbe oro ẹtịbede ke ndisu mme prọfesi Bible. N̄ko-n̄ko, okposụkedi nnyịn idude uwem ke ini edidu Christ, osụk oyoyom nnyịn inyene mbuọtidem inyụn̄ idu ke ukpeme. Ana nnyịn ika iso idu ye ọkpọsọn̄ udọn̄ iban̄a mme n̄kpọntịbe oro ẹduaide owo idem emi ẹkebemde iso ẹtịn̄ ke N̄wed Abasi. Emi edidi ibuot nneme ke ibuotikọ oro etienede.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
Ke Ndinam Ndụn̄ọde
◻ Nso ke Jesus akasian mme apostle esie aban̄a ini ye eyo oro Jehovah enịmde?
◻ Noah ekebem iso ọfiọk ini emi Ukwọ editọn̄ọde ebịghi adan̄a didie?
◻ Nso iwụt ke Moses ye nditọ Israel ikọfiọkke nnennen ini emi ẹdinyan̄ade mmọ ẹsio ke Egypt?
◻ Didie ke nnyịn ikeme ndibọ ufọn nto mme uwụtn̄kpọ ẹdude ke Bible ẹmi ẹban̄ade ini ye eyo oro Jehovah enịmde?
[Ndise ke page 11]
Mbuọtidem Noah ama an̄wam enye ndiyak n̄kpọ ẹban̄ade ini nsịn Jehovah ke ubọk