“Misini Kaukaua Duadua e Vulica Rawa na Ka”
E VAKATOKAI na nodra mona na gonedramidrami me “misini kaukaua duadua e vulica rawa na ka,” e tiko tale ga na vuna vinaka e vakatokai kina qori. Ni se qai sucu ga e dua na gone, sa rawa ni katona na ka e raica, na ka e rogoca, kei na nona vakila na ka e wavokiti koya.
O koya e vakasakiti sara ni dau kauaitaka na gonedramidrami na ka me baleti ira eso tale—na irairai ni matadra, na irorogo ni domodra, kei na ka era vakila. E tukuni ena ivola Babyhood, e vola o Penelope Leach: “E levu na vakadidike e dau caka mai na ka era dau kauai kina vakalevu na gonedramidrami, qori na rorogo era rogoca, kei na ivukivuki era dau via vakatotomuria. Na ka kece qori ena vakilai ena gauna ni veisusu.” Io, e bibi dina na nodra itavi na itubutubu ena nodra susugi na gone!
“Au Dau Vosa Vagone”
Era dau qoroqoro na itubutubu kei ira na vuniwai ni gone ena nodra vulica rawa na gone e dua na vosa mai na nodra vakarorogo wale ga. Era raica na daunivakadidike ni loma ga ni vica na siga, ena kila o gone na domoi tinana qai sega ni dua tale na domo ena taleitaka; ena loma ga ni vica na macawa sa na kila na duidui ni vosa erau dau vosataka na nona itubutubu, duidui na kena era vosataka eso tale; ena loma tale ga ni vica na vula, e rawa ni vakaduiduitaka na gauna e tukuni kina e dua na vosa kei na vanua e lai tini kina, qo e rawa kina ni vakaduiduitaka na vosa e dau vakayagataki kei na vosa e sega tu ni vakaibalebale.
E vola na yapositolo o Paula: “Niu se gone, au dau vosa vagone.” (1 Korinica 13:11) E dau vosa vakacava e dua na gonedramidrami? Levu na gauna e dau vosavosa tu ga qai sega ni matata na ka e tukuna. Kena ibalebale qori ni rorogo wale ga? Sega! Ena ivola What’s Going On in There?—How the Brain and Mind Develop in the First Five Years of Life, e vola kina o Doketa Lise Eliot ni gauna era vosa kina na gonedramidrami “e levu na ka vereverea e caka kina, e vinakati kina mera cakacaka vata e vica vata na masela era lewa tiko na tebenigusuda, na yameda, dokanigusuda kei na noda itagitagi.” E kuria: “De dua nodra dau vosavosa tu na gonedramidrami, e vakaraitaka nira vinakata mera kauaitaki, ia e gauna vinaka tale ga me vakatovotovotaka kina na veigacagaca kece ni gusuna me rawa ni matau ena vosa.”
Era na matanataka na itubutubu na ka era tukuna mera veivosaki kina kei luvedra gonedramidrami, qo tale ga ena yaga sara vakalevu. Nira cakava qori ena uqeti ira tale ga na gonedramidrami mera vosa. Na veitalanoa va qo e vulica kina o gone me dau veivosaki—ni qo na ka ena cakava tiko ena nona bula taucoko.
Duidui na iWalewale ni Veisusu
Era ogaoga vakalevu na itubutubu ena nodra qaravi ira tiko e veisiga na luvedra gonedramidrami. Ni tagi o gone, ena tiko e dua me vakani koya, me veisautaka na nona pikini, me roqota. Qo na veiqaravi e veiganiti qai yaga. E vakaraitaka tale ga ni itavi bibi dina nodra dau veikaroni na itubutubu.—1 Cesalonaika 2:7.
Me vaka sa cavuti oti mai, ena vakila o gone ni bibi duadua o koya, ena nanuma tale ga ni nodra itavi na itubutubu me muri tu ga na ka era vinakata. Ena rairai cala beka na rai qori, ia e tiko na vuna vinaka. Nanuma, qori sara ga na ka ena vakila tiko e veisiga o gone ni sivi e dua na yabaki. Ena nanuma ni vaka tiko e dua na iliuliu ni dua na matanitu, era lewena o ira na uabula ra qai qaravi koya tiko. E vola o John Rosemond e dua na dauveivakasalataki vei ira na vuvale: “E taura ga e rua na yabaki me va tiko qori na nodra ivakarau ni rai na gone; ia e taura e tinikaono vakacaca na yabaki me qai vakadodonutaki na rai qori! Na nodra qarava vinaka na itubutubu na nodra itavi era dau nanuma kina na gone ni na muri tu ga na ka era vinakata. Ia ni toso na gauna era na vakavulici luvedra ni sega ni dina na rai oya.”
Ni yabaki rua o gone, ena qai kila ni sega ni dina na ka e dau nanuma tu e liu, era na sega ni veikaroni tiko ga na itubutubu ia era sa na dauveivakavulici. Sa na kila o gone ni sa sega tale ni muri na lomana, ena vinakati vua me muria na ka erau vinakata na nona itubutubu. E vaka me sa sega tale ni veiliutaki o gone, ena rairai sega tale ga ni taleitaka na veisau qo. Na levu ni nona rarawa ena saga tiko ga me muri na lomana. Ena sala cava?
iWali ni Yalokaukaua
Nira yabaki rua na gone, ena veisau na nodra itovo, era na dau yalokaukaua. E dau vakamosi ulu na yabaki ni bula qo vei ira na itubutubu nira dau yalokaukaua kina na gone! E dau vakasauri ga me tukuna e dua na gone “Sega!” se “Au bese!” Io e rawa ni vakararawataki gone na veiveisau qo, vakatale ga kina o rau na itubutubu. Ena so na gauna era na besetaki iko, ia na kena dina ga oya nira via kabiti iko tu ga. Era veilecayaki na itubutubu ni dredre mera kila na ivakarau i luvedra, qai sega tale ga nira cakava rawa e dua na ka me walia kina na ituvaki oya. Na cava e sa yaco?
Vakasamataka mada na veisau e vakila e dua na gonedramidrami. Ni se qai sucu, ke vinakata e dua na ka ena tagi. Ia ni oti e vica tale na yabaki, ena qai kila ni lekaleka ga na gauna e caka tu kina vua na ka, qo sa na vinakati me cakava ga vakataki koya eso na ka. Ni toso tiko ga na gauna ena qai liaca ni nona itavi me dau vakarorogo, me vaka e tukuni ena iVolatabu: “Kemuni na gone, ni talairawarawa vei ira na nomuni itubutubu ena ka kece.”—Kolosa 3:20.
Ena gauna dredre qo ena vinakati vei ira na itubutubu mera dei ena nodra vakatulewa. Ke ra cakava qori ena yalololoma, ena yalorawarawa me veisau o gone. Na ka tale ga e vulica ena vukei koya ena nona bula se bera mai.
Vakavulici Vinaka
Na manumanu mada ga kei na misini e rawa ni kila na ibalebale ni vosa, e rawa tale ga ni vakatotomuria. Ia o keda ga eda rawa ni vakasamataka na ka meda cakava. Koya gona, nira se yabaki rua se tolu na gone, era na vakaduiduitaka rawa eso na itovo me vaka na dokadoka, madua, se ora na lomadra. Qori sara ga na itekitekivu ni nona dua na uabula nuitaki—e dei ena ka vinaka, ke ra mani caka ca mada ga na kena vo.
Ena gauna qo e dua na veisau erau na marautaka na itubutubu me baleti luvedrau. Qo nona kila vinaka na nodra ivakarau eso tale. Ena gauna se yabaki rua kina, e qito tu ga vakaveitalia, ia qo e kila vinaka na ka me cakava ni qito kei ira na vo ni gone. E kila tale ga na gauna erau na yalovinaka kina nona itubutubu, ena via vakamarautaki rau. Ena rawarawa gona na nona vakavulici.
Sa rawa ni vakaduiduitaka na gone yabaki tolu na ka e donu kei na ka e cala, na vinaka kei na ca. Qo e gauna vinaka gona vei ira na itubutubu mera vakavulici luvedra mera dua na uabula nuitaki.
[Tikina bibi ena tabana e 5]
Loma ga ni vica na siga, ena kila o gone na domoi tinana qai sega ni dua tale na domo ena taleitaka
[Tikina bibi ena tabana e 6]
Sa rawa ni vakaduiduitaka na gone yabaki tolu na ka e donu kei na ka e cala, na vinaka kei na ca
[Kato ena tabana e 6]
VUNA ENA SEGA NI OTI KINA NA YALOKAUKAUA
E vola o John Rosemond ena ivola na New Parent Power: “Eso na itubutubu era beitaki ira ena vuku ni nodra yalokaukaua na luvedra baleta ni cala eso na vakatulewa era cakava ena ka era vinakata na luvedra. Ke va qori na ka era nanuma, ena totolo ga na nodra cakava eso na ka mera kua kina ni yalokaukaua o luvedra. Era vakasega e liu, ia qo era vakaio tale. Se ni ca na lomadra nira veivakanakuitataki, era lai solia tale kina vakasivia vei luvedra na ka era vinakata taumada. Na kece oya e lai nanuma kina e dua na itubutubu kei na dua na gone ni rau na vinaka ruarua kina. Ni caka qori ena oti na yalokaukaua i gone, ena lomavakacegu tale ga kina o itubutubu. Ia ena vulica o gone ni vinaka me dau yalokaukaua me yaco kina na lomana. Sa na qai yalokaukaua ga vakalevu.”