O Mari—Na Koro Rogo ni Vanua Dravuisiga — Watchtower LAIBRI ENA INTERNET

O Mari—Na Koro Rogo ni Vanua Dravuisiga

“AU SEGA ni kinoca rawa na levu ni noqu marau niu lesu ina noqu rumu ena bogi oya, ni oti na neitou a marautaka vata kei ratou na noqu itokani na kalougata keitou a sotava,” e nanuma lesu na daunivakekeli ni Varanise, o André Parrot. Ena Janueri 1934, ena koro o Tell Hariri, volekata na tauni lailai o Abu Kemal ena Uferetisi mai Siria, a kunea o Parrot kei ratou na nona ilawalawa daunivakekeli e dua na ivakatakarakara e volai tu kina na veivosa oqo: “O Lamgi-Mari, na tui kei Mari, na bete levu kei Enlil.” Sega ni tukuni rawa na levu ni nodratou marau.

Sa qai kune na korolevu o Mari! Na cava mera kauai kina o ira na vulica na iVolatabu?

Na Cava e Taleitaki Kina o Mari?

E tauri rawa mai na veivola makawa ni tiko e dua na koro e yacana o Mari, ia e sega ga ni kilai na vanua e tu kina. Era kaya e so na vunivola ni vanua makawa o Sumer, ni o Mari a itikotiko ni veiliutaki ni dua na matavuvale vakatui, e kena rairai ni ratou a lewa kece tu na vanua o Mesopotemia ena dua na gauna. E toka ena bati ni uciwai kei Uferetisi, qai veiganiti na itokatoka kei Mari ni oya sara ga na vanua era dau takosova na dauveivoli, me semata na toba o Perisia kei na vanua o Asiria, Mesopotemia, Anatolia, kei na baravi na Mediterranean. E dau takosotaki yani e Mari na kau, kaukamea, kei na vatu—na iyaya e dredre me kune e Mesopotemia. A vakavutuniyautaki Mari na ivakacavacava e lavaki ena iyaya oqori, e vakacolasau tu kina ina vo ni veivanua ena yasayasa oya. Ia, mai cava na kaukaua oqo ena gauna a vakavuai Siria kina o Sargon, na tui ni yasayasa o Akadini.

Ni oti nona ravuravu o Sargon, era liutaki Mari e vica na kovana ni mataivalu ena 300 na yabaki e tarava. Sa qai bau vinaka tale kina na ivakatagedegede ni korolevu oqo ena nodra veiliutaki. Ni qai dabe na iotioti ni kena iliuliu, o Zimri-Lim, sa malumu sobu na kaukaua i Mari. A saga o Zimri-Lim me vakabula na nona matanitu ena nona qaqa ena vica na ivalu, cakava e so na veidinadinati, kei na nona soli ira na luvena yalewa mera vakawati kei na so tale na tui. Ia, rauta toka na 1760 B.S.K., e valuta qai vaqeavutaka na korolevu oqo o Tui Hammurabi kei Papiloni, sa mai cava kina “e dua na ivakarau ni bula e rogo e vuravura ena gauna makawa oya,” me vaka e kaya o Parrot.

Nira vaqeavutaki Mari na mataivalu i Hammurabi, era lecava ni dua na veivuke levu era sa biuta tu mai vei ira na daunivakekeli kei ira na daunitukutuku makawa. Nira vakarusa na lalaga qele, e lai tatabulubulu kina e so na vale me voleka ni lima na mita na cere ni qele ena so na vanua, ra taqomaki vinaka tu gona kina na vale ena dua na gauna balavu. Era sa kunea na daunivakekeli e vica na irusarusa ni valenisoro kei na valenitui, okati tale ga kina e levu na iyaya makawa, kei na vica na udolu na ivola makawa, era vakavotuya na ivakatagedegede ni bula ni gauna oya.

Na cava meda kauaitaka kina na irusarusa makawa kei Mari? Vakasamataka mada na gauna e bula voli kina na peteriaki o Eparama. A sucu o Eparama ena 2018 B.S.K., e rauta ni 352 na yabaki ni oti na Waluvu levu. A bula donuya o koya na ika10 ni itabatamata mai na gauna i Noa. Ena ivakaro ni Kalou e biuta o Eparama na nona koro o Uri me lako i Karana. Ena 1943 B.S.K., ni sa yabaki 75 o Eparama, e biuti Karana me gole yani i Kenani. “Na nona biuti Uri o Eparama me gole i Jerusalemi [a tiko mai Kenani], e veidonui sara ga kei na gauna e rogo tu kina o Mari,” e kaya na daunivakekeli mai Itali o Paolo Matthiae. E yaga vakalevu gona na nona kune o Mari, baleta ni na vukei keda meda raitayaloyalotaka na itabagauna ni bula i Eparama.a—Vakatekivu 11:10–12:4.

Na Cava e Laurai ena Vakekeli?

E kunei ni a bula sara tu ga na lotu ena koro o Mari, me vaka ga ena veiyasana e Mesopotemia. Era vakabauta na lewenivanua ni itavi ni tamata na qaravi ira na kalou. Ni bera mada ga ni vakadeitaki e dua na vakatulewa bibi ena dau qarai taumada na nodra nanuma na kalou. Ra kunea na daunivakekeli na ivovo ni ono na valenisoro. Okati kina na Valenisoro ni Laione (e so era nanuma ni oqori na valenisoro i Tekoni e cavuti ena iVolatabu), na valenisoro i Isitari na kalouyalewa ni vakatubukawa, vaka kina na kalou matanisiga o Samasi. Laurai tale ga ni a duri tu ena valenisoro yadua na kalou e qaravi kina, e dau qai cabo vua na imadrali. Dua na ka era dau cakava o ira na dausokalou, oya mera lai vakadabera na matakau lalai era matadredre tu ena idabedabe ni valenisoro, me vaka e vakatakarakarataki ira nira masu tiko. Era cakava ena nodra vakabauta nira na tomana toka na nodra sokalou na kedra ivakatakarakara lalai oya. Kaya kina o Parrot: “Na kedra ivakatakarakara lalai na dausokalou makawa oya, e tautauvata kei na kadrala era dau waqaca na lotu Katolika nikua. Ia, e vaka me levu cake sara na ibalebale ni ivakatakarakara lalai oqori, ni sosomitaki koya sara tiko ga na dausokalou.”

E vakatubuqoroqoro duadua ena ka e kune ena irusarusa kei Tell Hariri, oya na ivovo ni dua na valenitui vakaitamera, e vakayacani vua na iotioti ni tui a tawana, o Zimri-Lim. Kaya na daunivakekeli ni Varanise, o Louis-Hugues Vincent, ni “itaratara ni valenitui oya e totoka duadua vei ira kece na itaratara makawa ni vale ena vanua o Esia.” Qai sivia ni 2.5 na ekatea na raba ni vanua a duri tu kina, e 300 taucoko na kena rumu kei na kena varada. Ni vakatauvatani kei na veika vakaitatamera era a tara ena gauna makawa, e se rawa ga ni okati na valenitui oqo me dua na isakisaki kei vuravura. “Dua na ka na kena rogovaki,” e kaya o Georges Roux ena nona ivola, Ancient Iraq, “ni bau talai luvena sara mada ga na tui ni koro o Ugarit ena baravi kei Siria me gole ina lomanivanua ena rauta na 600 na kilomita me lai sarava wale ga ‘na vale i Zimri-Lim.’ ”

A vakabai kaukaua tu na valenitui oqo, qai dua ga na kena icurucuru, oya na matamata levu erau taisau toka kina e rua na valenivakatawa. Era na curu e kea na vulagi, mera na yacova yani e dua na rara levu e tara tu kina e dua na vatavata qai koto e delana na nona idabedabe vakaturaga na tui. Oya sara ga na vanua e dau dabe mai kina o Zimri-Lim, na iotioti ni tui kei Mari, me cicivaka na veika e vauca na mataivalu, bisinisi, na vakataulewa, na nona veiwekani kei na so tale na matanitu, qai dau ciqomi ira tale ga kina na nona vulagi kei ira na mata mai na veimatanitu. E tu na nodra rumu na vulagi, dau qai vakarautaka wasoma na tui na magiti mera kana, ra gunu vata kina kei koya. Na kakana e vakarautaki e okati kina na lewe ni bulumakau, lewe ni sipi, na ika, na toa, kei na dia e dau vavi, tavu se saqa ga. Dau qai laukana vata kei na ilumu ni lewenimanumanu e vakaisaluakitaki tu ena kaliki kei na boro, e dau vakarautaki tale ga e levu na mataqali kakanadraudrau kei na jisi. Na ivakalomavinaka e dau okati kina na vuanikau bulabula, sigani se kena e waki kei na suka, kei na keke e vavi ena kava ni vavavi e maqosataki sara na kedra ibulibuli. Me vakaceguya na nodra karamaca na vulagi, e dau vakarautaki tale ga vei ira na bia se waini.

Laurai ni a kauaitaki tale ga vakalevu na tiko savasava ena valenitui oya. E kunei ena valenisili na tavu ni sisili e tuli ena qele damu, e tu sara tale ga na kena valelailai. Bau saubulu tale ga ena kuluta na fuloa me taqomaki kina, vaka kina na tutu ni lalaga e ra ni veirumu. Na wai duka e vakadrodroi tani ena isalasalaniwai e buli ena biriki, kei na paipo ni wai e buli ena qele qai vakaukauataki ni botani ena kuluta, e se vinaka tu ga, dina ni sa sivi oqo e 3,500 na yabaki. Laurai tale ga ni dua na mate ca a tauvi ratou na le tolu na marama eratou watina lalai na tui, qai kaukaua dina na ivakaro a soli me baleta na nodratou qaravi. Ni dua na marama e tauvimate vaka oya, ena tawasei tani mai vei ira na kena vo. “Me kua ni dua e gunu mai na nona bilo, kua ni dua erau kana vata, se me dabe mada ga ena nona idabedabe.”

Na Cava Eda Vulica ena Volavola Makawa?

E kunea o Parrot kei na nona ilawalawa e rauta ni 20,000 na papa qele e volai tu ena vosa vaka Akadini. E okati kina na ivola e vauca na veiliutaki kei na itukutuku vakailavo. Se qai tabaki rawa ga e dua na ikatolu ni volavola makawa oqo, ia e 28 taucoko na idaba. Na cava na kedra yaga? “Ni bera ni kune na volavola makawa e Mari,” e kaya o Jean-Claude Margueron, na dairekita ni Mari Archaeological Mission, “e sega sara ga ni dua na ka e kilai tu me baleta na ivolatukutuku makawa, na yavu ni nodra bula e Mesopotemia kei Siria ena itekitekivu ni 2000 B.S.K., se na ka era dau cakava tu e veisiga. E veivuke sara vakalevu na papa qele oqo, baleta e sa mai vakadodonutaki rawa kina e so na italanoa me baleta na itabagauna oya, e sa kuria tale ga na ka eda kila.” Me vaka ga e kaya o Parrot me baleta na volavola makawa e kune oqo, “ni laurai ni tautauvata vinaka sara ga na ka e volai tu me baleti ira na tamata era vakamacalataki kina kei na ivakamacala ni Veiyalayalati Makawa me baleta na nodra gauna na Peteriaki.”

E veivuke tale ga na papa qele era kune e Mari ena kena vakarabailevutaka na ka e kilai me baleta e so na itukutuku ni iVolatabu. Me kena ivakaraitaki, era vakaraitaka na papa qele ni “ivakarau vakatui ena gauna oya” me dau lako o koya na tui e qaqa ena ivalu me lai kauti ira mai vakavesu na wati ni tui sa vakamalumalumutaka mera ikuri ni watina. E sega gona ni qai ka vou na ivakasala e solia o Eitofeli vei Apisalomi na luve i Tui Tevita, oya me veiyacovi kei ira na watina lalai na Tui.—2 Samuela 16:21, 22.

Me tekivu mai na 1933, sa oti e 41 na ilakolako ni vakekeli i Tell Hariri. E 110 taucoko na ekatea kei Mari, ia se qai dikevi rawa ga e walu na ekatea. Sega ni vakabekataki ni na levu tale na ka ena kune e Mari, na koro rogo ni vanua dravuisiga.

[iVakamacala e ra]

a E kena irairai nira lako ravita tale ga na irusarusa kei Mari o ira na Jiu era kau vakavesu i Papiloni ni vakarusai oti o Jerusalemi ena yabaki 607 B.S.K.

[Mape ena tabana e 10]

(Raica tale na ivola)

Toba o Perisia

Uri

MESOPOTEMIA

Uferetisi

MARI

ASIRIA

Karana

ANATOLIA

KENANI

Jerusalemi

Wasawasa Levu(Wasa Levu)

[iYaloyalo ena tabana e 11]

E volai tu e ke ni sakitaka o Tui Iahdun-Lim mai Mari na nona dau tara vale

[iYaloyalo ena tabana e 11]

E qai kilai na vanua e koto kina na korolevu o Mari ni kune kina na ivakatakarakara oqo nei Lamgi-Mari

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Na yavu simede ena valenitui, a rairai duri tu kina e dua na ivakatakarakara ni kalouyalewa

[iYaloyalo ena tabana e 12]

E masu tiko o Ebih-II, e dua na iliuliu kei Mari

[iYaloyalo ena tabana e 12]

E laurai ena irusarusa kei Mari na kena lalaga qele

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Valenisili ena valenitui

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Na vatu e ceuti tu kina na qaqa i Naram-Sin, a vaqeavutaki Mari

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Rauta ni 20,000 na papa qele era kune ena irusarusa ni valenitui

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 10]

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 11]

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 12]

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 13]