E Vunitaki tu ena Kosipeli​—Buli na ka Dina me Baleti Jisu

“E ITUKUTUKU levu dina qo. Era na rarawa sara ga kina e levu.” “Ena veisautaka na ka eda kila me baleti ira na lotu vaKarisito taumada.” Qori na nodra vosa ni qoroqoro na vuku era marautaka na ivola “Kosipeli i Jutasa,” na ivola a nanumi ni yali tu me sivia na 16 na senitiuri (vakaraitaki toka e cake).

Sa taleitaki tale tiko na kosipeli buli va qori. Era kaya eso ni volai tu kina eso na ka lelevu a yaco kei na veika a vunitaki tu me baleti Jisuena dua na gauna balavu. Ia na cava sara mada na kosipeli buli? Vakacava e vakamacalataki kina na ka dina me baleti Jisu kei na ivakavuvuli vaKarisito e sega ni volai ena iVolatabu?

Kosipeli Uqeti Vakalou kei na Kosipeli Buli

Ena 41 ina 98 S.K., eratou vola kina o Maciu, Marika, Luke, kei Joni na “ivola ni kawa i Jisu na Karisito.” (Maciu 1:1) Era vakatokai ena so na gauna na itukutuku qori me kosipeli, kena ibalebale “itukutuku vinaka” i Jisu Karisito.​—Marika 1:1.

Era tu eso tale na itukutuku makawa kei na ivola me baleti Jisu, ia na va ga na Kosipeli e tukuni mai cake e uqeti vakalou. E veiganiti tale ga me wili ena iVolatabu me vakamacalataka na ka “dina” me baleta na bula i Jisu e vuravura kei na nona ivakavuvuli. (Luke 1:1-4; Cakacaka 1:1, 2; 2 Timoci 3:16, 17) Na va na Kosipeli qori e volai ena ivola makawa kece me baleta na iVolatabu vaKirisi vaKarisito. E sega ni dodonu me lomatarotarotaki ke dina na ka e volai kina, ke veiganiti tale ga me wili ena iVolatabu.

Ia ni toso na gauna sa tekivu basika eso tale na ivola era kilai tale ga mera kosipeli, ia era kosipeli buli kece.a

Ni cava na ikarua ni senitiuri, a vola o Irenaeus mai Lyon ni o ira na lotu vaKarisito vukitani “e levu na nodra ivola buli qai sega ni dina na ka e volai kina,” qori e wili kina na kosipeli “era tabaka butako mera vakacalai ira kina na lecaika.” Qori na vuna e tukuni kina ni rerevaki me wiliki se taukeni na kosipeli buli.

Ia o ira na monaki kei na dau lavetaka na ivola ena 500 ina 1500 B.S.K., era kopitaka tiko ga ra qai maroroya na kosipeli buli. Sa qai taleitaki ga vakalevu qori ena ika19 ni senitiuri, era kune tale ga e levu na ivola kei na itabataba ni ivola buli e veiveisau na ka era volai kina, wili kina e vica vata na kosipeli. E levu na ivola qori sa tabaki ena so na vosa kilai levu nikua.

Kosipeli Buli: iTukutuku Lasu me Baleti Jisu

Era vakamacalataki ena kosipeli buli o ira era sega soti se sega sara ga ni vakamacalataki ena Kosipeli e uqeti vakalou. E tukuni tale ga kina na ka e nanumi ni yaco ena gauna a se gone kina o Jisu. Dikeva mada eso na kena ivakaraitaki.

◼ Na “kosipeli a nanumi ni vola o Jemesa” e vakatokai tale ga me “Nona Sucu o Meri,” e vakamacalataka na nona sucu o Meri, na nona isususu, kei na nona vakawatitaki Josefa. Sa rauta me vakatokai me italanoa buli vakalotu, e itukuni wale ga. E bukana tale ga na kosipeli buli qori na vakasama ni sega vakadua ni tara tagane o Meri qai inaki sara ga ni kena volai me lagiti kina o Meri.​—Maciu 1:24, 25; 13:55, 56.

◼ Na “Kosipeli ni Gonedramidrami i Tomasi” e vakatabakidua ena bula i Jisu ni se gone, qori mai na yabaki 5 ina 12. E vakamacalataka e vica vata na cakamana a sega ni cakava dina o Jisu. (Raica na Joni 2:11.) E tukuni tale ga kina ni o Jisu e gone ca, cudrucudru qai yaloca, e dau cakamana me sauma kina na veika ca era cakava na qasenivuli, o ira na tiko veitikivi kei na so tale na gone, eso vei ira qori e tukuni ni vakavuna o Jisu na nodra mataboko, lokiloki, se vakamatei ira sara.

◼ Eso na kosipeli buli me vaka na “Kosipeli i Pita,” e vakamacalataka na nona veilewaitaki, mate, kei na nona vakaturi o Jisu. Eso tale me vaka na “Cakacaka i Pailato” e wili tale ga ena “Kosipeli i Nikotimo,” e vakamacalataki ira era vakaitavi ena veika a yaco qori. Ia e sega ni nuitaki na itukutuku qori ni a sega ni yaco dina na veika e volai, era sega tale ga ni bula dina o ira era vakamacalataki kina. A volai tale ga ena “Kosipeli i Pita” na kena sagai me vagalalataki o Ponitio Pailato mai na veika e beitaki kina, kei na italanoa buli ni nona vakaturi o Jisu.

Kosipeli Buli kei Ira na Lotu vaKarisito Vukitani

Ena Tiseba 1945, era kunea vakacalaka na tauvanua volekati Nag Hammadi ena muanaicake kei Ijipita e 13 na ivolavivigi kuta e tu kina e 52 na ivola. Na ivola qori e se tu sara mai na ikava ni senitiuri qai tukuni ni nodra na Gnostic, e dua na ilawalawa e yavutaki ga ena vakasama vakatamata na ka era vakabauta. Era bosoka vata na ivakavuvuli butobuto, na vuku vaKirisi, vakabauta vakaJiu, kei na vakabauta vaKarisito ra qai sara ga mera veitaratara kei na Kalou. Qori era vakacalai kina eso era kaya nira lotu vaKarisito.—1 Timoci 6:20, 21.

Na “Kosipeli i Tomasi,” na “Kosipeli i Filipi,” kei na “Kosipeli ni ka Dina,” e kune ena “laibri mai Nag Hammadi,” e vakamacalataka ni vakatakila tiko mai o Jisu na nodra itukutuku na Gnostic. Na “Kosipeli i Jutasa” se qai kune toka ga qo e wili tale ga ena nodra kosipeli na Gnostic. E vakavinakataki kina na irogorogo kei Jutasa, e tukuni ni o koya duadua ga na yapositolo a kilai Jisu vinaka. E tukuna e dua na kenadau ni vakamacalataki ena kosipeli oya ni o Jisu e “qasenivuli qai dau vakatakila na vuku kei na kilaka, a sega ni mate meda vakabulai kina mai na noda ivalavala ca.” Ia e vakamacalataka na Kosipeli uqeti vakalou ni mate o Jisu me isoro ni noda ivalavala ca na lewe i vuravura. (Maciu 20:28; 26:28; 1 Joni 2:1, 2) Na nodra kosipeli na Gnostic e kena inaki me kua ni vakabauti na iVolatabu.​—Cakacaka 20:30.

Uasivi na Kosipeli Uqeti Vakalou

Ni dikevi vinaka na kosipeli buli, e vakadinadinataki ni lasu kece na ka era volai tu kina. E sega tale ga ni vakavuna na Kalou na kena volai ni vakatauvatani kei na Kosipeli e uqeti vakalou. (2 Timoci 1:13) Nira vola na kosipeli buli qori o ira era sega ni kilai Jisu kei iratou na nona yapositolo, e sega gona ni vunitaki tu ena kosipeli buli na ka dina me baleti Jisu kei na ivakavuvuli vaKarisito. E kune ga kina na itukutuku lasu kei na italanoa buli ena sega sara ga ni vukea e dua me kilai Jisu kei na nona ivakavuvuli.​—1 Timoci 4:1, 2.

Ena yasana adua, o Maciu kei Joni erau dua vei ratou na 12 na yapositolo; o Marika kei Luke erau veitokani voleka kei rau na yapositolo o Pita kei Paula. Eratou vola na Kosipeli ena veidusimaki ni yalo tabu ni Kalou. (2 Timoci 3:14-17) Qori na vuna e volai kina ena va na Kosipeli na itukutuku kece e gadrevi me vakabauta kina e dua “ni o Jisu na Karisito na Luve ni Kalou.”​—Joni 20:31.

[iVakamacala e ra]

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 18]

Kenneth Garrett/​National Geographic Stock