Sala mo Lewa Vinaka Kina Nomu iLavo

E TOLU na sala eda rawa ni lewa vinaka kina na ilavo: (1) Nomu vakayagataka, (2) maroroya, se (3) solia. Meda dikeva mada na sala meda vakayagataka kina vakavuku na ilavo.

E macala mai na Great Recession ni bibi me dua na ituvatuva vakailavo vinaka (budget). Na cava na ituvatuva vakailavo? Qo na ituvatuva e dusia na duidui vanua ena vakayagataka kina na ilavo e dua, na vuvale, bisinisi, se dua na matanitu.

Me Caka Vakavuvale

O na cakava vakacava e dua na ituvatuva vakailavo? E tukuna na ivola na Budgeting e vola o Denise Chambers: “E dodonu mera vakaitavi kece na lewenivuvale ena caka ni dua na ituvatuva vakailavo vakavuvale me rawa nira kila na ka mera cakava ena ituvatuva qori.” E bibi me tiko na gauna mera raica kece vakavuvale na kena muri tiko na ituvatuva qori. Me rawa ni dua na ituvatuva vinaka vakailavo, ena vinaka mera cakacaka vata na lewenivuvale baleta nira na raica yadua na sala era na tokona kina na ituvatuva qori.

Eso era vakayagataka na komipiuta mera cakava kina e dua na ituvatuva vakailavo. Eso tale era vakayagataka ga e dua na drauniveva, ra qai wasea me rua na iwasewase. Na imatai ni iwasewase, era vola kina na levu ni ilavo e rawati, kena ikarua na levu ni lavo ena vakayagataki. E bibi me tiko tale ga ena ituvatuva qori na ilavo e rawati ena dua na vula me vakayagataki ena ka e dau saumi vakadua ena dua na yabaki, me vaka na saumi ni ivakacavacava kei na ilavo ni gade.

E dua na iwalewale ni ituvatuva vakailavo e vakayagataki kina na waqanivola se file e volai kina na “Kakana,” “Rede,” “iVodovodo,” “Livaliva,” “Laurai Vakavuniwai,” kei na so tale. Ena gauna sa oti, e levu era biuta na ilavo ena waqanivola yadua e veivula. Ia e levu nikua era nanuma ni vinaka qai rawarawa me biu na ilavo ena baqe me qai tauri ga ena gauna e vinakati kina.

Erau vakaitikotiko e Sauca Aferika o Jonathan kei Anne kei na rua na luvedrau goneyalewa, erau dau vakayagataka vakalevu na ituvatuva vakailavo e vakayagataki kina na waqanivola. E tukuna o Jonathan: “Ke vakacurumi na kemu isau ena baqe, e vinaka mo qarauna na nomu wasewasea na ilavo. Kena ivakaraitaki, ke sa sega na ilavo me voli kina na lewenimanumanu ena dua na vula, me kua ni vakayagataki na ilavo e sa maroroi tu mo volia kina qori.”

A dua tu na nona bisinisi o Jonathan, ia qo eratou sa bolecakacaka vakavuvale ena kena tara na vale ni sokalou. Eratou vinakata me ratou vakaitavi tiko ga ena cakacaka qori, e bibi gona me dua na nodratou ituvatuva vakailavo. Eratou dau veitalanoataka vakavuvale na yaga ni ituvatuva qori kei na so na veiveisau me caka ke gadrevi.

Vakilai na Marau

E macala mai na so na vakadidike ni dau vakavu marau vakalevu na noda solia vakalevu na noda iyau vei ira na so tale, wili kina na noda gauna, kaukaua kei na noda ilavo. Qori e sala vinaka duadua meda vakayagataka kina na noda ilavo, ena vakatau qori ena levu ni ka e tu vei keda.

E tukuna o Chris Farrell ena nona ivola The New Frugality ni maroroi ilavo ena “yaga ina sausaumi.” E vakatututaka: “Na nomu solia vei ira tale eso na nomu ilavo, ena yaga vakalevu, e ka vakayalomatua tale ga.”a E tomana: “Nida vakasamataka na noda veimaliwai, na ka eda sotava e veisiga kei na noda saga meda caka vinaka, qori e bibi duadua mai na ilavo kei na ka eda taukena.”

E duavata ena rai qori o Michael Wagner e dua e dau dikeva na veika vakailavo. E tukuna ena nona ivola, Your Money, Day One, e kena inaki me uqeti ira na itabagone mera dau maroroi ilavo: “Ni o vakaliuliu sara ga mo vukei ira na sega ni rawati ira, o na sotava kina e levu na ka vinaka, ia na kena e bibi duadua na marau o vakila kina.”

E laurai ena so na vakadidike ni sega wale ga ni qai vakilai ena gauna qo na yaga ni soli ka. E volatukutukutaki qori ena itukutuku makawa ena iVolatabu. Eda sa veivosakitaka e tolu, meda raica tale mada qo e vitu.

[iVakamacala e ra]