iTalanoa ni Nona Bula

Vakalougatataki ena iVotavota Vakamareqeti

TALANOATAKA O CAROL ALLEN

Au duri taudua tu kei na noqu qumia vagumatua voli na noqu ivola vou rairai totoka. Dua na ka noqu rere, lai turu sara kina na wai ni mataqu. Niu se qai yabaki vitu au lai sese wale tu ena dua na korolevu e vou vei au, au qai maliwai ira tu e le vica vata na udolu na lewena!

ENA dua na gauna ga oqo donuya na neirau veisiko ina Watchtower Educational Center mai Patterson, e Niu Yoka, kei watiqu o Paul, e votu tale mai vei au na veika a yaco niu se gone ena 60 na yabaki sa oti. E sureti i Patterson o Paul me lai lewe ni ikarua ni kalasi ni koronivuli me baleti ira na ivakatawa dauveilakoyaki ni iVakadinadina i Jiova.

E rarama vinaka tu na vanua ni sarasara keirau duri tiko kina, au raica sara e so na itaba era vakaraitaki tu ena lalaga ena ruku ni ulutaga “SOQO LELEVU.” Ena kedra maliwa na itaba kece oqo, au raica sara na itaba ni so na gone era yalovaka tu ena marau na ivola au dau vakayagataka niu se gone! Totolo sara noqu wilika na kena ivakamacala: “Ena 1941​—Mai St. Louis, e Missouri, tekivu na porokaramu ena mataka, era yatuni ena mata ni valenisarasara donuya na buturara ni vosa e 15,000 na gone mai na yabaki 5 ina 18. . . . E kacivaka o Brother Rutherford na ivola vou e vakatokai na Children.”

Era yadua kece na ivola na gone ra qai lesu tale ena vanua era dabe tiko kina kei na nodra itubutubu qai vo ga o au. Au sa mai sese tu! E keveti au e dua vei ira na turaga dau veivukei qai vakaduri au ena dua na kato ni cau balavu me rawa niu raica kina e dua au kila. Au vakaraici ira toka vakamalua na iwiliwili levu era siro sobu tiko mai ena ikabakaba. Sega ni dede au raica sara e dua au kila! “Momo Bob! Momo Bob!” E raici au o koya! E kauti au sara o Bob Rainer ena vanua rau wawa tiko mai kina na noqu itubutubu kei na nodrau lomataqaya.

Na Veika e Yaco Niu se Gone e Veisautaka na Noqu Bula

Niu sarava tiko na itaba, e levu tale na ka e votu mai ena noqu vakasama​—na veika e veisautaka na noqu bula mai vakavuna na neirau mai tu oqo ena itikotiko totoka e Patterson. Au vakasamataka lesu na veika e yaco ena 100 vakacaca na yabaki sa oti, na veika sara ga au rogoca vei rau o tukaqu kei buqu, vaka kina vei rau na noqu itubutubu.

Ena Tiseba 1894, e dua na italatala vakatabakidua ni Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era kilai kina e liu na iVakadinadina i Jiova, a sikovi tukaqu, o Clayton J. Woodworth na tamai tamaqu, ena nona vale e Scranton, mai Pennslyvania, e Mereke. Se qai vakawati wale ga kina o tukaqu. Mani volavola sara o koya vua na peresitedi ni Watch Tower Bible and Tract Society, o Charles Taze Russell, qai tabaki na veika a vola ena Watchtower, 15 June, 1895. E vaka oqo na ka e vola:

“Keirau dua na veiwatini gone. Sa sivi oqo e 10 na yabaki na neirau lewe tiko ni lotu Wesele; ia ena gauna oqo keirau vakabauta ni keirau sa lako tani mai na butobuto ina rarama ni siga vou sa cilavi ira era sa vakatabui mera luvei koya sa Cecere Sara. . . . Ni se bera mada ga ni keirau sota, e dau neirau gagadre yadua tu me keirau qarava na Turaga, ia kevaka e vaka na lomana me keirau daukaulotu i vanua tani.”

E muri, ena 1903, erau marau sara na tukaqu vakarua o Sebastian kei na buqu vakarua o Catherine Kresge me rau rogoca na itukutuku mai na iVolatabu e kauta yani vei rau e rua na mata mai na Watch Tower ina nodrau itikotiko levu ni vagalala, ena loma ni veiulunivanua rairai totoka e Pocono, e Pennsylvania. Eratou vakaitikotiko vata kei rau na luvedrau yalewa o Cora kei Mary kei na dui watidrau o Washington kei Edmund Howell. Eratou tiko vata kei Carl Hammerle kei Ray Ratcliffe na mata mai na Watch Tower me dua na macawa rau qai vakavulici iratou ena levu sara na ka. Eratou rogoca, ratou vulica, yaco sara me ratou Gonevuli ni iVolatabu gugumatua na ono na lewenivuvale oqo.

Ena yabaki vata tiko ga oya ena 1903, a sucu kina na luvedrau yalewa na veiwatini o Cora kei Washington Howell, na yacana o Catherine. Au vakabauta ni italanoa marautaki qai vakaibalebale tale ga na nona lai yaco o Catherine me vakawatitaki tamaqu, o Clayton J. Woodworth lailai, e vakayaca ga vei tamana. E vakaraitaka tu oya na loloma kei na kauai vakaitubutubu e tu vua na tukaqu, o Clayton J. Woodworth levu.

Vukei Vakayalololoma o Tamaqu

E sucu ena 1906 na tamaqu o Clayton lailai mai Scranton, rauta ni 80 na kilomita mai na nodratou itikotiko ni vagalala na vuvale na Howell. Ena gauna oya, e veikilai sara vakavinaka kei iratou na vuvale levu oqo na Howell na tukaqu o Woodworth, qai taleitaka tale ga na nodratou dauveinanumi. E veivuke vakalevu tale ga ena ivavakoso ni Gonevuli ni iVolatabu ena yasayasa oya. Toso na gauna e kacivi me cakava na nodratou vakamau na tolu na luvei Howell tagane, ia ni kauaitaka tale tiko ga na bula i luvena sa mani vakasamataka me kauti luvena ena vakamau kece oqo.

E sega ni tokona sara vakalevu o tamaqu na nodra cakacaka vakaitalatala na Gonevuli ni iVolatabu. E dina ni dau draivataki tukaqu ena cakacaka vakaitalatala, qai dau vakauqeti koya o tukaqu, ia e sega ni vakaitavi kina o tamaqu. Ena gauna oya e uasivia na ka kece vei tamaqu na nona taleitaka na ivakatagi, qai saga me kenadau kina.

E yaco tale ga o Catherine, na luvedrau o Cora kei Washington Howell me daunivakatagi, e dau taba piano qai vakavulica tale ga. Voleka sara ni yaco me kenadau kina, ia a mani biuta vakatikitiki na sasaga oya mai tekivu cakacaka yani vakaitalatala vakatabakidua. Noqu nanuma ni rairai sa vakasamataka oti tu o tukaqu ni o Catherine me isa vinaka i luvena tagane! E papitaiso o tamaqu rau qai vakamau kei tinaqu ni oti e ono na vula, oya ena June 1931.

E dau taleitaka o tukaqu na nona kila na ivakatagi na luvena. E marau sara vakalevu o koya ena gauna a kerei kina o tamaqu me vakavulici iratou taumada e le vica eratou na qai lai lewe ni mataivakatagi levu ni soqo levu ni veimatanitu a vakayacori mai Cleveland, e Ohio, ena 1946. Ena veiyabaki e tarava sa dau liutaka o tamaqu na mataivakatagi ena so tale na soqo lelevu ni iVakadinadina i Jiova.

Na Vesu Kei na Veilewai i Tukaqu

Ena vanua ni sarasara e Patterson keirau raica tale ga kei Paul na itaba vata e koto ena taqana kadua. Au nanuma rawa ni itaba vata oya a vakauta mai vei au o tukaqu ena 50 na yabaki sa oti. E duri tiko ena imatau o koya.

Donuya na katakata ni iMatai ni iValu Levu eratou vesu vakatawadodonu qai sega ni rawa ni ratou sere vakailavo o iratou na walu na Gonevuli ni iVolatabu oqo, okati kina na peresitedi ni Watch Tower Society​—o Joseph F. Rutherford (e dabe tiko e lomadonu). Na ivakamacala ena ikavitu ni itabataba ni Studies in the Scriptures na kena ulutaga The Finished Mystery e vakavuna na nodratou beitaki. E nanumi cala na ivakamacala oqo ni saqata na nona vakaitavi o Mereke ena iMatai ni iValu Levu.

E vola o Charles Taze Russell na imatai ni ono na itabataba ni Studies in the Scriptures ena loma ni vica vata na yabaki, ia a mate ni bera ni vola na ikavitu ni itabataba. E mani soli vei tukaqu kei na dua tale na Gonevuli ni iVolatabu na nona ivakamacala, rau qai vola na ikavitu ni itabataba. E tabaki ena 1917 ni se bera ni cava na ivalu. Ena veilewai e tau vei tukaqu kei iratou na kena vo e va na itotogi e ya20 na yabaki yadua na kena dede.

Na ivakamacala ena itaba ena vanua ni sarasara e Patterson e kaya: “Ni oti e ciwa na vula mai na kena tau na kedratou itotogi o Rutherford kei iratou na nona ilawalawa, lako vata na kena sa cava tale ga na ivalu ena 21 Maji, 1919, sa lewa na mataveilewai me ratou sereki vakailavo na le walu na beitaki. Ena 26 Maji, eratou sereki e Brooklyn ena nodratou sauma yadua e $10,000. Ena 5 Me, 1920, e bokoci kece na ka eratou beitaki kina o J. F. Rutherford kei iratou na nona ilawalawa.”

Sa ratou lewai oti, ia ni se bera ni ratou kau ina valeniveivesu mai Atlanta, e Georgia, eratou tiko vakalailai na le walu me vica tale na siga ena valeniveivesu e Raymond Street, mai Brooklyn, e Niu Yoka. Mai kea e vola kina o tukaqu na ivakamacala ni nona biu tu ena dua na rumu e 1.8 na mita na kena balavu, 2.4 na mita na kena raba qai “sega ni tukuni rawa na kena vakasisila.” E kaya: “E tu kina e so na niusiveva, o na sega beka ni via vakayagataka na niusiveva ia na ka e tu mo bau vakasavasavataki iko kina, oya na niusiveva ga oqo e dau vakayagataki me veva ni valelailai, na sovu, kei na tikinisulu e soli mo quaraki iko kina.”

Ia e sega ni yali vei tukaqu na nona yalomamarau ni vakatoka ena veiwali na valeniveivesu me otela. E kaya tale: “Au na qai biubiu ena otela oqo ena kena gauna dodonu ga.” E tukuna tale ga na nona dau wavoki ena lomanibai ni valeniveivesu. Ena dua na gauna a vakacegu vakalailai me seru na uluna, a saga e dua me butakoca na nona kaloko lili e dau tawa tu ena nona taga, ia me vaka e vola, “E cagutu na wa ni kaloko mani sega ni butakoci rawa.” E solia vua o Grant Suiter, na vunivola ni Watch Tower Society, na kaloko oya ena gauna a veisiko yani kina i Peceli e Brooklyn ena 1958. Au se dau vakamareqeta tiko ga.

Na Kena Vakayacoka Vei Tamaqu

A se qai yabaki 12 ga o tamaqu ena gauna a vesu kina vakatawadodonu o tukaqu ena 1918. E lokataka na nodratou vale o buqu qai kauti tamaqu ena vale nei tinana kei na tolu na tacina yalewa gone. A lako mai o buqu ena matavuvale eratou vakatokai na Arthur, ratou mani kaya ni dua na wekadratou, o Chester Alan Arthur e ika21 ni peresitedi e Mereke.

Eratou nanuma kina na vuvale na Arthur ni sa vakarogorogocataka sara ga na yacadratou o Woodworth, na tukaqu, ena gauna e tau kina vua e dua na itotogi bibi ni tukuni ni cala ena matanitu o Mereke. E dua na gauna rarawataki dina vei tamaqu oya. E rairai oya tale ga na vuna a vakataratutu kina o tamaqu me vakaitavi ena cakacaka vakaitalatala.

Ni suka mai valeniveivesu o tukaqu e tokitaka sara na nona vuvale ina dua na vale buloko levu mai Quincy Street, e Scranton. Au se nanuma tiko ga na vale oya kei na iyaya ni kana lase totoka nei buqu. E dau vakatokai tu me nona iyaya ni kana tabu ni sega ni vakatarai vua e dua me savata. Ni mate o buqu ena 1943, sa vakayagataka sara o tinaqu na iyaya ni kana totoka oya.

Ogaoga Ena Cakacaka ni Matanitu ni Kalou

Ena dua tale na siga e Patterson au raica na itaba kei Brother Rutherford ena soqo levu mai Cedar Point, e Ohio, ena 1919. E uqeti ira kece na tiko ena soqo o Brother Rutherford mera vakaitavi vakalevu ena kacivaki ni Matanitu ni Kalou, me vakayagataki tale ga kina na ivoladraudrau se qai tabaki ga na, The Golden Age. E digitaki o tukaqu me kena edita. E cau tale ga ena so na kena ilavelave me yaco sara ena veiyabaki ni 1940 ni bera ni mate. Ena 1937 a veisautaki na yaca ni ivoladraudrau oqo me Consolation, ia ena 1946 sa lai veisau sara me Awake!

E dauvolavola o tukaqu e vale, mai Scranton, vaka kina ena itikotiko liu ni Watch Tower rauta ni 240 na kilomita mai Brooklyn. Dau rua na macawa nona tiko ena dua vei rau na vanua oqori. E tukuna o tamaqu ni dau rogoca na rorogo ni taiva nei tukaqu ena lima na kaloko ena levu sara na mataka. Ia e dau kauaitaka tale ga vakabibi o tukaqu me vakaitavi ena cakacaka vakaitalatala. A lai vakasamataka sara o koya me cula na nodra siqeleti tabaleka na turaga me vakataga lelevu e loma me biu kina na ivola vakaivolatabu. E se tiko ga na nona siqeleti vaka oqo na noqu nei, o Naomi Howell, e sa yabaki 94. A vakasamataka tale ga o tukaqu me cula na nodra kato ni ivola na marama.

Ena dua tale na gauna, donuya e dua na veitalanoa bula vakaivolatabu, e kaya sara na itokani i tukaqu: “Clayton, dua na cala o cakava.”

“Na cala cava?” E taroga lesu o tukaqu. Tatara sara ena loma ni nona siqeleti tabaleka, ia sa lala tu na kena taga ruarua.

“O guilecava mo solia na ikere ni Golden Age.” Eratou veidredrevaki ni guilecava me solia na edita na nona ivoladraudrau.

iTalanoa ni Noqu Tubu Cake

Au nanuma noqu dau tene toka vei tukaqu niu se gone, qai tara toka na ligaqu lailai qai tukuna vei au na “iTalanoa ni iQaqalo ni Liga.” E tekivu ena “iDovidovi ni Kakana” kei na “iDusidusi ni Turaga,” qai kaya tale ga na yaga ni noqu iqaqalo kece. Sa qai qumia vata kece na noqu iqaqalo ni tukuna na lesoni e rawa nida vulica kina: “Ni ratou duavata, eratou na cakacaka vakavinaka, ratou qai dau veivukei.”

Ni rau vakawati oti na noqu itubutubu, erau gole sara e Cleveland, mai Ohio. Eratou lai veitokani vinaka sara kei rau na veiwatini o Ed kei Mary Hooper. Na nodrau dui matavuvale era se Gonevuli ni iVolatabu sara ena dua na gauna balavu. Eratou veitokani veivolekati sara o rau na noqu itubutubu kei Momo Ed kei Nei Mary, au dau kacivi rau ena neitou dauveivakamenemenei. E mate na luvedrau duabau yalewa na Hooper ni se gonedramidrami, niu sucu mai ena 1934, erau sa lai wiliki au tale ga meu luvedrau yalewa taleitaki. Niu tuberi vinaka vakayalo, au yalataki au kina vua na Kalou, au qai papitaiso niu se bera ni yabaki walu.

E dau tiki ni noqu bula niu se gone na wili iVolatabu. Na veika ena vakayacori ena vuravura vou ni Kalou e vakamacalataki ena Aisea 11:​6-9 e dau noqu tikinivolatabu taleitaki. Ena 1944 au saga meu wilika tasevu na iVolatabu ena imatai ni gauna, ni a dua kina na noqu iVolatabu na American Standard Version, e lavotaki na itabataba oqo qai veisoliyaki ena soqo levu mai Buffalo, e Niu Yoka. Dua na ka na noqu marau meu wilika na ivakadewa oqo ni sa qai vakayagataki tale kina na yaca ni Kalou, o Jiova, voleka ni 7,000 na vanua ena “Veiyalayalati Makawa”!

E dau gauna marautaki na muanimacawa. Erau dau kauti au na noqu itubutubu kei rau na Hooper ena cakacaka vakavunau ena lomanivanua. Keitou vakarautaka ga na keitou ivakasigalevu keitou qai dau lai vakatakakana ena dua na yasa ni uciwai. Ni oti oya e dau caka sara e dua na vunau vakaivolatabu ena dua vei ira na itikotiko vagalala, keitou dau sureti ira mai kina o ira na vakaitikotiko voleka. E rawarawa ga na bula. Keitou marau dina vakavuvale. E so vei ira na neitou itokani voleka vaka oqo era tini lai ivakatawa dauveilakoyaki sara me vakataki Ed Hooper, Bob Rainer kei na rua na luvena tagane. O Richard Rainer na luvei Bob Rainer gone e se cakacaka tiko ga vakaivakatawa dauveilakoyaki kei na watina o Linda.

E dau gauna marautaki tale ga na vulaikatakata. Au dau lai tiko ena nodratou itikotiko ni vagalala na Howell vata kei rau na taciqu. Ena 1949 e vakawatitaki Malcolm Allen o luvei tinaqu levu o Grace. Au sega ni kila ni a qai yaco e muri meu vakawatitaki koya e gone vei Malcolm. Na taciqu tale ga o Marion (e gone vei Grace) a daukaulotu tu mai Uruguay. E mani vakawatitaki Howard Hilborn ena 1966 o Marion. O rau na veitacini oqo o Grace kei Marion kei na dui watidrau eratou a veiqaravi me vica vata na yabaki ena itikotiko liu e Brooklyn.

O Tukaqu Kei na Noqu Tuvaitutu

E dauvolavola vakawasoma mai vei au o tukaqu ena gauna ni noqu vuli ena sekeneri. E dau tawana tu mai kei na nona ivola na itaba makawa vakavuvale kei na kedra ivakamacala ena daku ni taba me vakamacalataka mai kina vei au na neitou itukutuku ni matavuvale. Au mai taura gona kina na kedratou itaba na a biu vakatawadodonu e valeniveivesu.

Ni voleka ni cava na yabaki 1951, sa sega ni rogo na domo i tukaqu ni tauvi koya na kenisa. E dina ni se tu vinaka kece na nona vakasama, sa gadrevi ga me vola na ka e tukuna ena dua na ivola lailai e dau taura voli. E dodonu me tuvaitutu na noqu kalasi ena veimama ni yabaki, ena vula o Janueri 1952. Ena itekivu ni Tiseba, au vakauta sara vei tukaqu na ivola ni veika au na tukuna ena gauna ni tuvaitutu. E sauma lesu mai ena so na ivakamacala kei na nona toqa toka mai ena iotioti ni taqana e vica na vosa au sega ni guilecava rawa: “Marau dina o tukamu.” E cava na nona bula e vuravura ni sa yabaki 81 ena 18 Tiseba, 1951.a Au se vakamareqeta tu ga na ivola siawa ni veika meu tukuna ena gauna ni tuvaitutu kei na vica na vosa ena iotioti ni taqana.

Ni oti ga na noqu tuvaitutu au sa tekivu cakacaka vakapainia sara. Na yaca era vakatokai kina o ira na iVakadinadina era cakacaka vakavunau vakatabakidua. Ena 1958, au tiko ena soqo levu a vakayacori ena korolevu o Niu Yoka, era osota na valenisarasara na Yankee Stadium kei na Polo Grounds na iwiliwili levu e le 253,922 mai na 123 na vanua. Ena dua na siga ni soqo levu oya, au sotava kina e dua mai Aferika e volai tu ena nona ivakatakilakila ni soqo na “Woodworth Mills.” Ena 30 na yabaki yani e liu a vakayacani kina vei tukaqu!

Marautaka Noqu iVotavota

Niu se yabaki 14 sa tekivu me painia tale o tinaqu. A painia tiko ga me yacova sara nona mate ena 1988, oya ni oti e 40 na yabaki! E dau painia tale ga o tamaqu ena gauna e rawa ni painia kina. Ia e mate ena ciwa na vula e liu ni bera ni mate o tinaqu. Keimami se veitokani voleka tu ga kei ira keitou a vuli iVolatabu vata. E so vei ira na luvedra era qai lai veiqaravi ena itikotiko liu e Brooklyn kei na so tale era vakaitavitaki ira ena cakacaka vakapainia.

E yabaki lavotaki vei au na 1959. Oya na gauna au a veikilaitaki kina kei Paul Allen. E lesi o koya me ivakatawa dauveilakoyaki ena 1946 ni oti na nona tuvaitutu mai na ikavitu ni kalasi e Kiliati, na koronivuli e vakavulici ira na daukaulotu ni iVakadinadina i Jiova. Ena gauna keirau mai sota kina e sega ni dua vei keirau e kila ni na lesi o Paul e Cleveland, mai Ohio, na vanua au a painia tiko kina. Erau taleitaki koya ruarua na noqu itubutubu. Keirau vakamau ena Julai 1963 ena nodratou itikotiko ni vagalala na vuvale na Howell. Era tiko ena vakamau na neirau vuvale qai cakava na neirau vakamau o Ed Hooper. E yaco dina na ka au a tatadrataka tu.

A sega ni bau taukena e dua na motoka o Paul. Ni keirau biubiu me keirau lako ena nona ilesilesi vou e Cleveland e mani tawa kece na neirau iyaya ena noqu motoka lailai. Ena levu na gauna era yaco yani na neirau itokani iVakadinadina ena siga Moniti mera dau lai sarava na neirau vakavodo ni keirau sa na lako tiko ena dua tale na ivavakoso. E dau lasa dina na raica na neirau iyaya kece oka kina na neirau kato, na waqaveva (file), na taiva, kei na veika tale e so ni rawa ni taura kece na neirau motoka lailai oya.

Keirau sa lakova kei Paul e vuqa sara na vanua, e levu sara na ka keirau marautaka, keirau tovolea tale ga me keirau vosota na ituvaki cava ga keirau sotava ena neirau bula. Keirau cakava na veika kece oqo ena kaukaua e solia duadua ga o Jiova. E gauna marautaki dina na veiyabaki sa sivi. Keirau veilomani kina vakalevu, keirau lomani Jiova kina kei ira na neirau itokani makawa kei ira na neirau itokani vovou. Na rua na vula keirau tiko kina e Patterson ni a vuli tiko o Paul e gauna talei duadua ni neirau bula. Niu raica vakavoleka sara na isoqosoqo i Jiova e vuravura, e vakadeitaka tale vei au na ka au a vulica e tiki ni noqu ivotavota vakamareqeti vakayalo: E isoqosoqo dina ga i Jiova oqo. Sa dua dina na ka marautaki meda dua na tiki lailai ni isoqosoqo oqo!

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Keirau kei Ed Hooper ni se bera na soqo levu e St. Louis ena 1941, na vanua au taura kina na noqu ivola e vakatokai na “Children”

[iYaloyalo ena tabana e 26]

O tukaqu ena 1948

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Nodrau vakamau na noqu itubutubu (erau vakatakilakilataki tiko) ena nodratou itikotiko ni vagalala na vuvale na Howell

[iYaloyalo ena tabana e 27]

O iratou na walu na Gonevuli ni iVolatabu eratou vesu vakatawadodonu ena 1918 (duri sara tiko ena imatau o tukaqu)

[iYaloyalo ena tabana e 29]

Na veika kece keirau taukena e rawa ni tawa kece ga ena neirau motoka lailai

[iYaloyalo ena tabana e 29]

Keirau kei watiqu o Paul