iTalanoa ni Nona Bula

Lomasoli ni Veiqaravi

TALANOATAKA O DON RENDELL

E takali o tinaqu ena 1927 niu se qai yabaki lima ga.Ia, e tara noqu bula nona vakabauta. E rawa vakacava oya?

A DURU sara tu ga ni lotu Jaji o tinaqu ni rau vakamau kei tamaqu e sotia. Oya ni se bera na iMatai ni iValu Levu. E kacabote na iMatai ni iValu Levu ena 1914, qai sega ni duavata kei na bete o tinaqu ni solia na vanua e dauvunau kina mera vakayagataka na mataivalu ena tauri sotia. Na cava e qai kaya na bete? “Lako i vale, kua ni vakaogai iko ena mataqali taro vakaoqori!” A sega ni lomavakacegu o tinaqu ena ka e kaya na bete.

Ena 1917, ni se katuvu sara tu ga na ivalu, lai sarava sara o tinaqu na “Photo-Drama of Creation.” Ni vakadeitaka ni sa kunea na ka dina, e biuta nona lotu qai soqoni vata kei ira na Gonevuli ni iVolatabu, era kilai kina na iVakadinadina i Jiova ena gauna oya. E lako ena soqoni ni ivavakoso mai Yeovil, na tauni voleka duadua ina neitou koro o West Coker, ena dua na yasayasa e Igiladi o Somerset.

Sega ni bera sa wasea o tinaqu nona vakabauta vou vei iratou na tolu na tacina. Era tukuna tale ga vei au na lewe ni ivavakoso o Yeovil sa ra qase, nodrau dau vodo basikeli o tinaqu kei tacina o Millie ena taudaku ni korolevu ni rau veisoliyaka na ivola ni vuli iVolatabu na Studies in the Scriptures. Ka ni rarawa, ena vo ni 18 na vula ni nona bula, sa davo koto ga ena imocemoce o tinaqu ni tauvi koya na matenigacagaca, ni se sega tu na kena iwali ena gauna oya.

Bulataki na Lomasoli

Keitou tiko vata kei nana lailai Millie ena gauna oya, a qai qaravi tinaqu ni sa malumalumu, e qaravi keirau tale ga kei na ganequ yabaki vitu, o Joan. Ni mate o tinaqu, e tu vakarau o nana lailai Millie me qaravi keirau. Ni marau o tamaqu ni na galala mai na nona itavi, e vakadonuya me sa na tiko vakadua kei keitou o nana lailai Millie.

Keirau dau lomani neirau nana lailai kei na neirau marau ni keitou sa na tiko vata. Ia na cava e vakatulewa kina vaka oqo? Vica vata tale na yabaki e muri sa qai tukuna vei keirau o nana lailai Millie ni kila ni tiko nona itavi me tomana na yavu sa kotora tu o tinaqu, oya me vakavulici keirau kei Joan ena ka dina ena iVolatabu, na ka e kila o koya ni na sega ni cakava o tamaqu, ni sega ni taleitaka tu na lotu.

Kena ikuri, keirau qai kila ni dua tale na vakatulewa bibi sa cakava o nana lailai Millie. Me rawa ni qaravi keirau vinaka, sa na sega ni vakamau. Sa tu tu na lomasoli! Dua na ka neirau vakavinavinakataki koya. Na veika kece e vakavulici keirau kina o nana lailai Millie kei na nona ivakaraitaki vinaka keirau sega ni guilecava rawa.

Gauna ni Vakatulewa

Keirau vuli kei Joan ena koronivuli ni lotu Jaji ena koro ia e vakamacalataka vinaka o nana lailai Millie vua na liuliu ni koronivuli na ivakavuvuli ni neirau lotu. Nira lai lotu na vo ni gone, keirau lai vale, ia ni lako mai koronivuli na bete me mai cakalotu, keirau dabe vakatikitiki qai soli vei keirau na tikinivolatabu me keirau dau wiligusutaka. E yaga dina vei au na ka oqo, niu sega ni guilecava rawa.

Au biu vuli niu yabaki 14 meu lai vuli cakacaka yabaki va ena vale ni buli jisi. Au vulica tale ga na taba piano kei na ivakatagi. Au taleitaka vakalevu na danisi e vakatokai na ballroom dancing. Dina ni vakawakana na ka dina e lomaqu, ia se sega ga ni uqeti au. Ena dua gona na siga ena Maji 1940, e sureti au e dua na kena marama iVakadinadina me keirau salavata ina soqo ni tikina mai Swindon, e via 110 na kilomita na kena yawa. A vunau kina ena vunau soqovi levu o Albert D. Schroeder, e liutaka na cakacaka ni iVakadinadina i Jiova mai Peritania. E veisautaki au sara ga na soqo ni tikina oya.

Se vakacagau tiko na iKarua ni iValu Levu. Na cava au se cakava tiko? Au nanuma meu lesu tale ina Kingdom Hall e Yeovil. Ena imatai ga ni noqu soqoni, e tekivutaki kina na vunau ena salatu. E lailai na ka au kila, ia au bole ga meu vakaitavi, dina nira vakalialia au kina na noqu itokani era lako siviti au!

Ena June 1940, au papitaiso ena korolevu o Bristol. Ena loma ga ni dua na vula au sa painia tudei​—na cakacaka vakaitalatala vakatabakidua. Dua na ka noqu marau ni oti ga vakalailai oya sa vakaraitaka tale ga o ganequ nona yalayala ni sa papitaiso!

Painia ena Gauna ni iValu

Ni oti e dua na yabaki mai na tekivu ni ivalu, au taura na ivola meu curu ena mataivalu. Niu sa volai tu e Yeovil niu sega ni via vakaitavi ena ivalu ena vuku ni noqu vakabauta, au mani rairai kina ina mata veivaqaqai e Bristol. Au tomani John Wynn me keirau painia e Cinderford, Gloucestershire, qai muri e Haverfordwest kei Carmarthen, e Welesi.a E muri, ena rogoci ni noqu kisi ena mataveilewai mai Carmarthen, au totogitaki meu vula tolu ena valeniveivesu e Swansea, qai taqa tale vei au meu sauma e 25 na paodi, sa bau tama ni ilavo levu dina ena gauna oya. Kena ikuri, e taqa tale vei au e tolu na vula e valeniveivesu niu sega ni sauma na ilavo e lavaki.

Ena ikatolu ni kena rogoci noqu kisi, au a tarogi: “O sega beka ni kila na ka e kaya na iVolatabu, ‘Solia vei Sisa na ka nei Sisa’?” “Io,” au sauma, “Au kila, ia au via vakaotia na tikina qori: ‘vei koya tale ga na Kalou na ka sa nona na Kalou.’ Oqo sara ga na ka au cakava tiko.” (Maciu 22:​21) Ni oti e vica na macawa, au taura e dua na ivola e tukuni tiko kina niu sa galala mai na veiqaravi vakaivalu.

Ena itekivu ni 1945, au sureti meu lewe ni vuvale e Peceli mai Lodoni. Na vulaibatabata ga e tarava, erau veisiko mai Lodoni o Nathan H. Knorr, a liutaka tiko na cakacaka vakavunau e vuravura raraba kei na nona ivukevuke o Milton G. Henschel. Au dua vei ira na tacida era lesi mera curu ena ikawalu ni kalasi ni Watchtower Bible School of Gilead.

iLesilesi Vakadaukaulotu

Ena 23 Me, 1946, sa biubiu na ilakolako ena toba lailai e Cornish mai Fowey ena waqa ni kako. E vakatagi sici o Kavetani Collins na harbormaster, e iVakadinadina i Jiova, ni keimami sa biuta na toba. E levu na ka keimami veinanuyaka ni sa tabogo na matasawa e Igiladi. E voravora dina na takosovi ni wasawasa na Atalanitika, ia ni oti e 13 na siga keimami yaco bula e Mereke.

E guiguilecavi dredre na tiko ena soqo ni veimatanitu siga walu na Glad Nations Theocratic Assembly e Cleveland, mai Ohio, ena 4 ina 11 Okosita, 1946. Era tiko kina e lewe 8,000, oka kina e 302 mai na 32 tale na vanua. Ena soqo ni tikina oya e soli kina vei ira na na vakarorogo na Awake!b kei na ivola ni vuli iVolatabu na “Let God Be True.”

Keimami tuvaitutu mai Kiliati ena 1947, keirau mani lesi kei Bill Copson i Ijipita. Ia ni bera ni keirau biubiu au vuli vinaka sara ena cakacaka ni valenivolavola vei Richard Abrahamson ena Peceli e Brooklyn. Keirau tala e Alexandria, sega ni bera sa matau vei au na ivakarau ni bula ena Tokalau e Loma. A ka toka ni bolebole na vuli vosa vakaarapea, meu na vakayagataka tale ga na card e volai tu kina na itukutuku ni Matanitu ni Kalou ena va na vosa.

Vitu na yabaki nona tiko e kea o Bill Copson, ia a sega ni vakavoutaki rawa noqu visa ni cava na imatai ni yabaki, au mani biubiu kina. Au raica na yabaki ni daukaulotu oya me gauna vinaka duadua ena noqu bula. Au marau meu vakavulici ira e sivia e 20 ena iVolatabu e veimacawa, qai so era vulica na dina ena gauna oya era se vakacaucautaki Jiova tiko ga. Mai Ijipita, au lesi sara i Saipurusi.

Saipurusi kei Isireli

Au tekivu vulica sara na vosa vou, na vosa vakirisi, meu kila na vosa e vosataki ena vanua au tiko kina. Ni oti vakalailai oya, e kerei o Anthony Sideris me lesi i Kirisi, au mani digitaki meu raica na cakacaka e Saipurusi. Ena gauna oya se dau qaravi Isireli kina na valenitabana e Saipurusi, ia e ka dokai niu dau lai sikovi ira na iVakadinadina e kea kei na so tale na taciqu.

Ena imatai ni noqu lako i Isireli, e caka sara kina na soqo ni tikina ena valenikana mai Haifa, ra qai tiko kina e lewe 50 se 60. Era wasei o ira era lako mai ena veimatanitu tale e so qai caka na soqo ni tikina ena ono na veimataqali vosa! Dua tale na gauna, au vakaraitaka rawa e Jerusalemi na iyaloyalo e tabaka na iVakadinadina i Jiova. Au vakaitavi tale ga ena vunau soqovi levu, e bau vinaka sara na kena volatukutukutaki ena niusiveva vakavalagi.

Rauta ni 100 na iVakadinadina era tiko ena gauna oya e Saipurusi, qai gadrevi mera vakaukaua ena nodra tutaka nodra vakabauta. Era mai vakacaraka na soqo ni tikina na ilala dauvakacaca e liutaki ira mai na bete ni lotu Greek Orthodox, qai ka vou vei au meu virilaki ena vatu ena cakacaka vakavunau ena taudaku ni korolevu. Au vulica meu dau dro totolo! Ena veivakararawataki ca vaka oqo, e dau vakaukauataka na vakabauta nira lesi yani e so tale na daukaulotu. Eratou mai tomani au e Famagusta o Dennis kei Mavis Matthews, o Joan Hulley kei Beryl Heywood, ia o Tom kei Mary Goulden kei Nina Constanti, e kai Saipurusi ia e sucu mai Igiladi, eratou lako i Limassol. Ena gauna vata oya, e lesi tale ga mai i Saipurusi o Bill Copson, rau qai mai tomani koya o Bert kei Beryl Vaisey.

Vakamatauni ina Veisau ni iTuvaki

Ena mua ni 1957, au a tauvimate qai sega kina ni rawa niu tomana noqu ilesilesi vakadaukaulotu. Ena yalo rarawa au nanuma meu lesu tale i Igiladi me rawa niu bula vinaka tale. Au painia tiko e kea me yacova na 1960. Rau vinakata o ganequ kei watina meu lai tiko ga vei rau, ia sa veisau na ituvaki. Sa via tadre vei Joan na bula. A sega wale ga ni qaravi watina kei na luvena yalewa lailai ena loma ni 17 na yabaki au yali tu kina, a qaravi tama i keirau kei nana lailai Millie tale tiko ga, erau sa qase sara rau qai sega ni bula vinaka. E vaka e votu mai ni dodonu meu muria nona ivakaraitaki ni lomasoli o nana lailai, au mani tiko kei ganequ me yacova nodrau mate o tamai keirau kei nana lailai.

A rawarawa sara meu sa tiko ga mai Igiladi, ia ni oti vakalailai noqu vakacegu, au vakila ni dodonu meu lesu tale ina noqu ilesilesi. A sega beka ni vakayagataka na isoqosoqo i Jiova na ilavo levu meu vakavulici kina? O koya gona ena 1972, au sauma ga noqu ilakolako lesu i Saipurusi meu lai painia tale.

Yaco mai o Nathan H. Knorr me mai tuvanaka na soqo ni tikina ena vakayacori ena yabaki e tarava. Ni kila niu sa lesu tale mai, e digitaki au sara meu ivakatawa dauveilakoyaki ni yanuyanu kece, na itavi dokai au taura tiko me va na yabaki. A dua na tama ni cakacaka dredre, niu na vosa tu ga vakirisi ena levu na gauna.

Gauna ni Leqa

Keirau tiko kei Paul Andreou, e iVakadinadina mai Saipurusi e vosa vakirisi, ena dua na vale ena koro o Karakoumi, ena tokalau kei Kyrenia ena vualiku ni baravi kei Saipurusi. E tiko na valenivolavola ni tabana e Saipurusi mai Nicosia, ena ceva ni veiulunivanua na Kyrenia. Ena itekivu ni Julai 1974, au tiko mai Nicosia ni caka na vuaviri me vakasivoi kina o Peresitedi Makarios, au raica tale ni sa vakamai nona itikotiko. Ni sa rawa tale na veilakoyaki, au vakatotolo lesu tale i Kyrenia, na vanua keimami vakarautaka tiko kina na soqo ni tabacakacaka. Oti ga e rua na siga au rogoca ni gasaukurotaki na toba, qai sinai e macawa na elikoputa era kauti ira mai na sotia ni Taki.

Niu kai Peritania, sa ra qai kauti au na sotia ni Taki ena taudaku kei Nicosia, era vakatarogi au kina na ivakalesilesi ni Matabose kei Vuravura nira veitaratara kei na valenivolavola ni tabana. Au sa qai sotava e dua na ka dredre duadua meu butuka yani na wa ni talevoni kei na keveli ni livaliva era veimedreyaki tu e gaunisala meu yaco ina vale sa ra lala tu ena tadrua ni vanua e caka tiko kina na veivala. Dua na ka noqu marau ni sega ni cavuka neirau wa ni veivosaki kei na Kalou o Jiova! E taqomaki au noqu masu ena dua na gauna vakadomobula duadua ni noqu bula.

Yali kece na veika au taukena, ia au marau niu taqomaki ena valenivolavola ni tabana. E lekaleka wale ga na noqu taqomaki e kea. Ena loma ga ni vica na siga sa ra taura e dua na ikatolu ni yanuyanu na mataivalu e kabakoro mai. Biu tu yani o Peceli, mani keimami toki i Limassol. Au marau meu cakacaka e kea kei na komiti e tauyavutaki me qaravi ira na 300 na mataveitacini era leqa ena tiko yavavala, levu vei ira sa ra vakayalia nodra vale.

Veiveisau na iLesilesi

Ena Janueri 1981, era kerei au na iLawalawa Dauvakatulewa meu gole i Kirisi meu tomani ira na vuvale e Peceli e Aceni, ia ena mua ga ni yabaki, au sa tiko tale e Saipurusi qai lesi meu liutaka na Komiti ni Tabana. Rau ‘vakacegui’ au dina o Andreas Kontoyiorgis kei watina o Maro, erau kai Saipurusi erau talai mai Lodoni.​—Kolosa 4:​11.

Ni cava na veisiko nei Theodore Jaracz, a sikova mai na neimami iwasewase ena 1984, au taura e dua na ivola mai na iLawalawa Dauvakatulewa e kaya: “Ni oti ga nona veisiko o Brother Jaracz, yalovinaka mo qai tomani koya i Kirisi.” E sega ni tukuni na vuna, ia ni keirau yaco i Kirisi, e wiliki sara e dua na ivola mai na iLawalawa Dauvakatulewa ina Komiti ni Tabana, niu sa lesi meu liutaka na Komiti ni Tabana e Kirisi.

A levu sara tiko ga na vukitani ena gauna oqo. E levu tale ga na veibeitaki ni veivakalotutaki e tabu vakalawa. Era vesu e veisiga ra qai kau ena mataveilewai na tamata i Jiova. E totoka noqu veikilai kei ira na mataveitacini era yalodina tiko ga nira vakatovolei! Na nodra kisi e so e lai rogoci sara ena European Court of Human Rights (Mataveilewai kei Urope me Baleta na Dodonu ni Tamata), e marautaki na ka e rawati kina ni vakayacoka sara ena cakacaka vakavunau e Kirisi.c

Niu se veiqaravi tiko mai Kirisi, au tiko rawa ena so na soqo ni tikina guiguilecavi dredre mai Aceni, Cesalonaika, ena yanuyanu o Roti kei Kiriti. A va na yabaki marautaki qai vuavuaivinaka, ia sa baci voleka e dua tale na veisau​—meu lesu i Saipurusi ena 1988.

Saipurusi Qai Lesu Tale i Kirisi

Mai na gauna au biuti Saipurusi kina, sa dua nodra valenitabana vou na mataveitacini e Nissou, e vica ga na kilomita mai Nicosia. A vunau o Carey Barber mai na itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova mai Brooklyn me vakatabui kina. Sa totoka sara na bula ena yanuyanu. Au marau meu lesu tale kina, ia ena dua ga na gauna lekaleka.

Sa vakadonuya na iLawalawa Dauvakatulewa me tara na Peceli vou e Kirisi, e vica ga na kilomita mai Aceni. Niu kila na vosa vakavalagi kei na vosa vakirisi, au sureti meu lai cakacaka ena vale vou ena 1990 meu daunivakadewa vei ira na vuvale dauveiqaravi raraba ni tarataravaki era cakacaka tiko e kea. Au se nanuma tu ga na kena marautaki meu tiko ena vanua ni tarataravaki ena ono na kaloko ena mataka ni vulaikatakata, meu kidavaki ira na mataveitacini ni Kirisi era bole mera lai cakacaka kei ira na lewe ni vuvale ni tarataravaki! Au na sega ni guilecava rawa nodra mamarau kei na nodra lomakatakata.

Era saga na bete ni lotu Orthodox mai Kirisi kei ira na veitokoni mera curu yani ra qai vakacaraka na tarataravaki, ia e rogoca neimami masu o Jiova, ni keimami taqomaki vinaka. Au tiko ga ena tabana ni tarataravaki me yacova sara ni vakatabui na Peceli ena 13 Epereli, 1991.

Vukei Ganequ Lomani

Ena yabaki ga e tarava, au lesu tale vagade i Igiladi. Au lai tiko vei ganequ kei watina. Ka ni rarawa niu se tiko ga e kea e tauvi tavalequ vakarua na mateniuto mani mate sara. Dua na ka nona dau tokoni au o Joan ena cakacaka vakadaukaulotu. Voleka ni veimacawa kece ga e volavola mai me vakayaloqaqataki au. E dau veivakauqeti dina oqo vua e dua na daukaulotu! Nikua sa yada tu o koya, sa tautauvimate qai gadreva na veivuke. Na cava meu cakava?

Na luve i Joan yalewa o Thelma kei watina erau qarava tiko e dua tale na yada ena nodrau ivavakoso, e dua na tavalei keitou sa tautauvimate. Ni oti e vica vata noqu masu, au nanuma meu sa na tiko mada ga meu vukei Joan. A sega ni rawarawa noqu veisau, ia au marau meu veiqaravi vaqase e Pen Mill, e dua vei rau na ivavakoso e Yeovil.

Au vakavinavinakataki ira na mataveitacini keimami veiqaravi vata e vanuatani nira dau volavola se qiri mai vakawasoma. Kevaka au via lesu tale i Kirisi se i Saipurusi, au kila nira na vakauta mai na noqu tikite. Ia au sa yabaki 80 nikua. Sa via buawa mai na mataqu kei na noqu bula sa sega soti ni vinaka me vaka e liu. E rarawataki niu sa sega ni kaukaua me vaka e liu, ia na yabaki ni noqu veiqaravi e Peceli e vukei au meu muria na ivakarau ni bula e yaga vei au nikua. Kena ivakaraitaki, au dau raica vakailiu na tikinivolatabu ni veisiga ni bera na katalau. Au vulica tale ga meu veimaliwai vinaka, meu lomani ira tale ga na tamata​—na ki ni veiqaravi vakadaukaulotu gugumatua.

Niu raica lesu na 60 vakacaca na yabaki au vakacaucautaki Jiova voli kina, au kila ni cakacaka vakaitalatala vakatabakidua e itataqomaki levu duadua qai yavu uasivi duadua ni veivakavulici. Au rawa ni vakatotomuria mai lomaqu na vosa i Tevita vei Jiova: “Ni kemuni sa noqu vale ni valu cecere kei na noqui drodro e na siga ka’u sa rarawa kina.”​—Same 59:16.

[iVakamacala e ra]

[Mape ena tabana e 24]

(Raica tale na ivola)

KIRISI

Aceni

SAIPURUSI

Nicosia

Kyrenia

Famagusta

Limassol

[iYaloyalo ena tabana e 21]

O tinaqu ena 1915

[iYaloyalo ena tabana e 22]

Ena 1946 ena delavuvu ni Peceli mai Brooklyn, o yau (ikava mai na imawi) kei ira tale e so na mataveitacini ena ikawalu ni kalasi mai Kiliati

[iYaloyalo ena tabana e 23]

Keirau kei nana lailai Millie ena imatai ni noqu lesu i Igiladi