Christophe Plantin​—Dua Vei Ira na Tekivutaka na Taba iVolatabu

E ROGO o Johannes Gutenberg (rauta na 1397-​1468) ni imatai ni tamata e tabaka na iVolatabu ena misini ni tabaivola. Ia, e vica wale era kilai Christophe Plantin. O koya e dua vei ira na tekivutaka na tabaivola, qai vakaitavi sara ga ena vakarautaki vakarawarawa ni ivola kei na iVolatabu vei ira kece ena veiyasa i vuravura donuya na veiyabaki ni 1500.

E vakabauti ni a sucu o Christophe Plantin ena yabaki 1520 e Saint-Avertin, Varanise. E vinakata o koya me bula ena dua na vanua ena toso vinaka kina nona bisinisi, me rarama tale ga na nodra rai na lewena ni vakatauvatani kei ira e Varanise. Mani toki kina i Antwerp ena Low Countriesa ni se qai yabaki 20 vakacaca.

E tekivuna o Plantin na nona bisinisi me dau dabana na ivola, e buli iyaya tale ga mai na kulinimanumanu se leca. Dua na ka na totoka ni iyaya leca e dau bulia, vakavuna mera dau volia vakalevu sara na vutuniyau na nona cakacakaniliga. Ia, e veisautaka vakadua o Plantin na nona cakacaka ena 1555, ena vuku ni dua na ka a yaco vua. Ena dua na nona ilakolako me lai vakadewataka vua na iliuliu ni Low Countries, o Tui Philip II e Sipeni, na kato leca a otataka mai, era qai mokuti koya e dua na ilala mateni ena dua na tolonisala e Antwerp. E dua vei ira e qai suaka na tabana ena seleiwau. Dina ni a qai mavo na mavoa i Plantin, sa sega ga ni cakava rawa tale na cakacaka kaukaua e dau cakava e liu. Sa mani veisautaka nona cakacaka. E dewa ena tabaivola o Plantin, qai vakailavotaka na nona sasaga oqo o Hendrik Niclaes, na iliuliu ni dua na ilawalawa lotu Papitaiso mai kea.

“Makutu kei na Vosota”

E vakatoka o Plantin na nona kabani ni tabaivola me De Gulden Passer (Na Kabasi Koula). E ivakatakilakila ni nona kabani e rua na kabasi koula, qai volai toka kina na vosa “Labore et Constantia,” kena ibalebale “Makutu kei na Vosota.” Na ivakatakilakila oya e ganiti koya vinaka sara ga na turaga dau cakacaka oqo.

Dua na ka na tiko yavavala e Urope ena ka vakalotu vaka kina ena ka vakapolitiki, mani saga o Plantin me kua ni coko ena veileti ni gauna oya. E bibi duadua ena nona bula na tabaivola, sega ni dua tale na ka. E dina ni duavata kei ira na lewe ni lotu Tawase, ia e kaya e dua na dauvolaivola, o Maurits Sabbe, ni “vaka me sega ni dau matata tu na vanua e to kina ena veileti vakalotu.” Oqo e vakavuna me veikauyaki e so na itukutuku cacavukavuka e beitaki kina o Plantin ni dau tabaka na ivola ni vukitani. Ena 1562, me kena ivakaraitaki, a vakavuna sara ga me dro i Parisi qai lai tu voli kina me dua vakacaca na yabaki.

Ni suka i Antwerp o Plantin ena 1563, e lai vakacici bisinisi vata kei na so na daunibisinisi rogo e kea, e vica vei ira oqo era kilai ena nodra dau tutaka na ivakavuvuli i Calvin. Ena loma ni lima na yabaki ni nodra cakacaka vata, e tabaka rawa kina na kabani ni tabaivola i Plantin e 260 na veimataqali ivola. Wili kina na iVolatabu vakaIperiu, vaKirisi, kei na kena vakaLatina, vaka kina na iVolatabu na Dutch Catholic Louvain Bible, e dua vei ira na iVolatabu totoka qai vakarautaki sara vakamaqosa ena gauna oya.

“Dua na iSausau Vou ena Tabana ni Tabaivola”

E saqati vakalevu ena Low Countries na veiliutaki nei Sipeni ena 1567, mani talai koya na Ravouvou kei Alba na tui kei Sipeni o Philip II me lai kovana e kea. Ena nona veitokoni na tui, sa qai saga na ravouvou oqo me tababokoca na yalo ni veisaqa e sa curumi ira voli na lotu Tawase. Gauna vata oya e tekivuna kina o Plantin e dua na cakacaka levu e nuitaka o koya ni na rogo vinaka tale kina na yacana, vakauasivi ena nona dau kasamitaki ni tokona tiko na nodra veisaqa na lotu Tawase. E gu na lomana me vakarautaka e dua na iVolatabu e rawa ni taurivaki ena vakadidike, me tabaki sara ga ena vosa taumada a volai kina. Ena itabataba vou oqo, a tokoni Plantin kina o Philip II. E yalataka na tui ni na vakailavotaka nona sasaga, qai lesi Arias Montano, e dua e dau vakadikeva na veika makawa, me liutaka na cakacaka levu oqo.

E daunivosa o Montano, e tamata daucakacaka tale ga, e nona ivakarau me cakacaka tu ga me 11 na aua ena dua na siga. Era vukei koya tale ga ena cakacaka oqo na daunivosa mai Sipeni, Belgium, kei Varanise. E uto sara ga ni nodra sasaga mera vakarautaka e dua na iVolatabu me sosomitaka na iVolatabu rogo na Complutensian Polyglot.b Na Polyglot makawa e wili kina na Latin Vulgate, na Greek Septuagint, kei na iVolatabu vakaIperiu ena kena vosa taumada. Ia, na kena e vakarautaka vou oqo o Plantin, e sa okati tale ga kina na Aramaic Targum kei na Syriac Peshitta, salavata kei na kedra ivakadewa ena vosa vakaLatina.

E tekivu na cakacaka vakaitamera ni taba iVolatabu oqo ena 1568, qai cava ena 1573. E sa bau totolo dina na cakacaka ni vakasamataki vata kei na levu ni itavi me qaravi. Sa rauta me vola o Montano vua na tui o Philip II: “Na cakacaka e caka tiko i ke ena dua na vula e via tautauvata kei na cakacaka e caka tiko mai Roma ena dua taucoko na yabaki.” E tabaka o Plantin e 1,213 na ilavelave ni iVolatabu vou na Polyglot Bible, e dua na ilavelave e tiko kina e walu na ivola lelevu. Na drauniveva e volai kina na lewenivola e taba toka kina e dua na laione, dua na bulumakau tagane, dua na olifa, kei na dua na lami, eratou kana welewelei toka mai na dua vata ga na ikanakana. O koya gona, e vaka me vakatayaloyalotaki tiko kina na ka e volai ena Aisea 65:25. Na isau ni iVolatabu oqo e se sega ni dabani e 70 na guilder​​—dua na ilavo vakaitamera, baleta ni dua na vuvale ena gauna oya e rawa ni rawata tiko e 50 na guilder ena dua na yabaki. Na ivola kece oqo era vakatokai vata me Antwerp Polyglot. E dau vakatokai tale ga me Biblia Regia (iVolatabu Vakatui) baleta ni a vakailavotaka o Tui Philip II.

E dina ni vakatara na vakarautaki ni iVolatabu oqo na tui tabu o Gregory XIII, a vakalewai ga o Arias Montano. Dua na vuna oya ni doka cake o Montano na iVolatabu a volai taumada ena vosa vakaIperiu ni vakatauvatani kei na Latin Vulgate. A kena meca sara ga o León de Castro, e dua na daunicioloji ni Sipeni e dau raica na Latin Vulgate me iVolatabu duadua ga me muri. E beitaki Montano vakaukaua o de Castro ni vakacuruma ena iVolatabu e so na vakasama vakatani, ni saqata na ivakavuvuli ni Letoluvakalou. Me kena ivakaraitaki, e tukuna o de Castro na kena sa kau laivi mai na Syriac Peshitta na matavosa mai na 1 Joni 5:7 e tukuni kina, “mai lomalagi, a Tamada, kei koya na Vosa, kei koya na Yalo Tabu; ia sa dua bauga na lewe tolu oqo.” Ia, na tabana ni veivaqaqai ni lotu Katolika e Sipeni e vagalalataki Montano mai na veibeitaki oya. Ena yasana kadua, era kaya e so ni Antwerp Polyglot e sa tekia e “dua na isausau vou ena tabana ni tabaivola. E isausau vakasakiti me rawata e duabulu na dautabaivola ena ika16 ni senitiuri.”

Sega ni Tukuni Rawa na Kena Yaga

Levu na dautabaivola ena gauna oya era yarua se yatolu tiko ga na misini ni tabaivola. Ia, ena gauna e bula vinaka tu kina na kabani ni tabaivola i Plantin, e sega vakadua ni lailai mai na 22 na nona misini ni tabaivola, kei na 160 na nona tamata cakacaka. E rogo ena veivanua kece vakaSipeni ena nona dau tabaivola.

Ia, e saqati ena Low Countries na veiliutaki nei Sipeni. Sa mai wili tu kina o Antwerp. Ena 1576, era kovea kina na veiliutaki ena mataivalu ni Sipeni e Antwerp e so na sotia nira sega ni saumi, era vakacaca tale ga e lomanikoro ra qai yauta e so na kena iyaya. E vakamai ena vakacaca oqo e sivia e 600 na vale, ra labati tale ga e vica vata na udolu na lewe i Antwerp. Era dui dro na daunibisinisi. Mai lusi kina vakaloloma na kabani nei Plantin. Kena ikuri, a vakasaurarataki me soli ilavo vei ira na kovea na veiliutaki ena mataivalu.

Ena 1583, e toki kina o Plantin i Leiden, e dua na koro e toka ena rauta ni 100 na kilomita mai na vualiku kei Antwerp. E lai vakaduria e kea e dua tale na nona misini ni tabaivola, lesi tale ga me dautabaivola ni Leiden University, e dua na nodra univesiti na lotu Tawase era imuri i Calvin. Oqo e vakavuna me baci beitaki tale ni sega ni dina ina lotu Katolika. Mani suka i Antwerp o Plantin ena icavacava ni yabaki 1585, ni oti toka ga na kena mai vakasukai tale na koro ina veiliutaki vakaSipeni. Me yacova mai na gauna oya, e sa yabaki 60 kina vakacaca, sa lutu sobu tale ga na bula ni Kabasi Koula me sa va ga na kena tamata cakacaka, qai dua ga na kena misini ni tabaivola. Saga o Plantin me vakalevutaka tale nona kabani, ia e sa dreve na nona sasaga. E sega ni mani tubu na kabani me vaka e liu, mai takali tale ga yani o Plantin ena 1 Julai, 1589.

Ena loma ni 34 na yabaki, e tabaka kina o Christophe Plantin e rauta ni 1,863 na duidui ivola, e rauta ni 55 na mataqali ivola ena dua na yabaki. Ena gauna mada ga oqo, sa dua na itukutuku veivakadrukai dina, vakabibi ni tabaivola oqo e sega ni cicivaki vakamatanitu, e cicivaka ga e dua na lewenivanua! A sega ni doudou o Plantin me valataka e so na yavu vakalotu e kila ni dodonu, ia na nona cakacaka e tosoya na tabaivola ena dua tale na ivakatagedegede vou, e vakavuna tale ga mera via vulica na iVolatabu e lewe levu. (2 Timoci 3:16) Io, e vakaitavi sara vakalevu o Plantin kei ira na nona itokani ena kena qai lai yacovi ira na tauvanua na iVolatabu.

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 15]

VALE NI IYAYA MAROROI NEI PLANTIN KEI MORETUS

Ena 1877, e vukici kina me vale ni iyaya maroroi na vale e dau cakacaka voli kina, e taukena tale ga o Plantin kei ira nona kawa ena koro o Antwerp. Oti oya, e sa qai dola vei ira na lewenivanua mera sarava. Sega tale ni dua na vanua ni tabaivola mai na gauna oya me se tu vinaka tu ga me vaka na kena oqo. E vakaraitaki tu e lima na misini ni tabaivola era se taurivaki sara ena ika17 kei na ika18 ni senitiuri. E rua tale na misini​​—na ka makawa duadua e bau kune​—e volekata sara yani na gauna i Plantin. E tiko ena vale ni iyaya maroroi oqo e rauta ni 15,000 na gacagaca e dau buli kina na matanivola, 15,000 na tiki ni kau musu era sa buli tu kina na matanivola, kei na 3,000 na peleti parasa ni tabaivola. Nida curuma na rumu ni ivola ni vale ni iyaya maroroi oqo, eda na raica kina e 638 na ivolavivigi makawa era volai sara ga ena liga, mai na ika9 me yaco sara ina ika16 ni senitiuri, vaka kina e 154 na ivola era tabaki ni bera na yabaki 1501. Wili tiko i ke e dua na iVolatabu na Gutenberg Bible a taba ni bera na 1461, vaka kina e dua vei ira na iVolatabu rogo i Plantin na Antwerp Polyglot Bible.

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Arias Montano

[iYaloyalo ena tabana e 16]

E lewe tiko ni Antwerp Polyglot na iVolatabu ena vosa sara ga vakaIperiu, iVolatabu vakaLatina na Latin “Vulgate,” kei na iVolatabu vaKirisi na Greek “Septuagint,” vaka kina na kena vakaSiria na Syriac “Peshitta” kei na kena vakaAramea na Aramaic Targum, bau kina na kedra ivakadewa ena vosa vakaLatina

[Credit Line]

By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 15]

Both images: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen