Toiŋjɔlɛ kɛ Shweshweeshwe Shihilɛ—Hiɛnɔkamɔ Lɛ
“Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ Gwabɔɔ Wulu Iɛ fɛɛ kpa gbee ni amɛjaje afi 1986 akɛ Majimaji Ateŋ Toiŋjɔlɛ Afi. Akɛ hiɛdɔɔ jaje nɛkɛ afi nɛɛ atsɔɔ yɛ October 24, 1985, be mli ni Jeŋmaji Ekomefeemɔ Iɛ na afii nyɔŋmai ejwɛ lɛ.”
TE OKWƐƆ nɛkɛ sanejajemɔ ni jɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ nitsumɔ he lɛ ohaa tɛŋŋ? Ani ehaa onaa hekɛnɔfɔɔ babaoo kɛhaa wɔsɛɛ be? Mɛi pii baakɛɛ akɛ abaanyɛ aka nɔ fɛɛ nɔ ni kɛ toiŋjɔlɛ he gbɛkpamɔ fioo ko ni yɔɔ shɔŋŋ lɛ po aba lɛ akwɛ. No hewɔ lɛ mɛni hewɔ esaaa akɛ ajajeɔ “Majimaji Ateŋ Toiŋjɔlɛ Afi”?
Eka shi faŋŋ akɛ “Toiŋjɔlɛ Afi” ni tamɔ nɛkɛ kɛ otii ni mɛi ni to Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ shishi lɛ kɛmamɔ amɛhiɛ lɛ baakpa gbee. Yɛ afi 1944 mli lɛ, U. S. Amerika maŋnɔkwɛlɔ nukpa lɛ jaje akɛ: “Wɔtswa wɔfai shi . . . koni wɔbua jeŋmaji ni sumɔɔ toiŋjɔlɛ lɛ anaa koni amɛtsɔ ekomefeemɔ ni amɛshweɔ, suɔmɔnaa nifeemɔ yɛ ekomefeemɔ mli, suɔmɔnaa nifeemɔ yɛ hewalɛ mli lɛ anɔ abaje gbɛhe ko ni baaha amɛkwɛ ni beilɔ aloo nɔyelɔ yiwalɔ ko akate shi dɔŋŋ. No hewɔ ni kɛjɛ ta lɛ shishijee beebe ni wɔtsɔ wɔtawuu mli gbɛjianɔtoo lɛ nɔ wɔje shishi akɛ wɔmiito je muu fɛɛ gbɛjianɔtoo ni baakwɛ ni ekɛ toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ aba he gbɛjianɔ lɛ.”
Mɛi pii kpɛlɛ nakai yiŋtoo lɛ nɔ. Shirley Hazzard, ni kɛ afii nyɔŋma tsu nii yɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ Gbɛjianɔtoo lɛ nitsumɔ he lɛ jaje yɛ wolo, Defeat of an Ideal lɛ mli akɛ, “Kɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ baaba shihilɛ mli lɛ, belɛ ebiɔ ni gbɔmɛi asafoi babaoo ahe hewalɛ loo nyɛmɔ ni adesa yɔɔ akɛ eeenyɛ ekɛ nɔkpakpa ko aba lɛ aye, ni amɛnu he akɛ amɛhiɛnɔkamɔi lɛ sa ni eja hu.”
Gbɛjianɔtoo hee lɛ mla lɛ tsɔɔ hiɛnɔkamɔi ni ashishitolɔi lɛ yɔɔ lɛ mli nɛkɛ: “Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ Yiŋtoo ji: 1. Ni ekɛ majimaji ateŋ toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ aba . . . 2. Ni ekɛ naanyobɔɔ ni damɔ bulɛ kɛha hegbɛ ni mɔ fɛɛ mɔ yɔɔ kɛ mɔdɛŋ ni mɔ fɛɛ mɔ baanyɛ abɔ yɛ shihilɛ mli lɛ nɔ aba jeŋmaji ateŋ . . . 3. Ni ekɛ majimaji ateŋ gbeekpamɔ kɛ ekomefeemɔ yɛ maji ateŋ naagbai ahe nitsumɔ mli aba.” Ani nɔ ko yɛ ni ehiii yɛ nɛkɛ otii nɛɛ ahe?
Abaanyɛ akpɛlɛ nɔ akɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ ná shishijee ko ni hiɛnɔkamɔ yɔɔ mli. Asusu jeŋ saji ni hiɛdɔɔ yɔɔ mli lɛ ahe. Yɛ afi 1948 mli lɛ akpɛlɛ Je Muu Fɛɛ Jajemɔ ni kɔɔ Hegbɛi ni Adesai Yɔɔ lɛ nɔ. Ato adesai ayelikɛbuamɔ nibii ahe gbɛjianɔ koni akɛjie ohia, hɔmɔ, hela kɛ mɛi ni ashwie amɛ kɛjɛ amɛmaji amli lɛ ahe naagba lɛ kɛya. Ato majimaji ateŋ mlai ahe gbɛjianɔ, tamɔ shweshweeshwe feemɔ ]he mlai ni kɔɔ ŋshɔ hiɛ lɛji kɛ kɔɔyɔŋ lɛji ahe, gbɔmɔtsoŋ hewalɛ he odaseyeli woji kɛha gbɛfalɔi ni miiya hei komɛi, post ofis loo majemɔ woji ahe shika yɛ ekomefeemɔ mli, kɛ radio nɔ wiemɔi ni tsɔɔ ŋwɛiniiaŋ lɛ ahe gbɛjianɔ. Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ kɛ ehe wo toiŋjɔlɛ ni aaaba India kɛ Pakistan teŋ bei yɛ 1947-49 lɛ mli. Etsɔɔ po akɛ eyɛ tawuu mli hewalɛ yɛ be mli ni esraafoi ni yɔɔ eflaŋaa shishi lɛ tee tawuu yɛ Korea yɛ 1950 kɛ agbɛnɛ Kongo (amrɔ nɛɛ Zaire) yɛ 1960 mli lɛ. Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ asraafoi miibaa toiŋjɔlɛ yi yɛ Cyprus kɛ Boka Teŋgbɛ lolo. Hɛɛ, Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ eha anu ehe yɛ afii 40 ni eho lɛ amli. Maji fe 150 etsɔɔ akɛ amɛkpɛlɛɔ enɔ no hewɔ lɛ amɛtsuɔ amɛnajiaŋdamɔlɔi kɛyaa enitsumɔ he wulu lɛ ni yɔɔ sɔrɔto lɛ yɛ New York City ni ma East River lɛ toi lɛ.
Shi nɛgbɛ ji he ni Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ etsu nɔ ni akɛwo edɛŋ akɛ “eha toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ aba majimaji ateŋ” lɛ he nii kɛyashi? Ni mɛɛ sɛɛnamɔ baajɛ “Majimaji Ateŋ Toiŋjɔlɛ Afi” ni ajajeɔ Iɛ mli aba?