Beni Julɔi ni Kɛ Awuiyeli Nibii Ewula Amɛhe Miiju
YƐ Ikoyi, ni ji Afrika Anaigbɛ maŋ bibioo ko ni yɔɔ fɛo lɛ mli lɛ, shiai wuji ebatsɔmɔ mɔji. Babaoo hiɛ gbogboi ni kwɔlɛ shɛɔ mitai 3, ni akɛ plɛkobii agboi, tɔi kɛ amɛnaa basabasa, loo dade kpãi ni akɛ nibii ni naa ba ehɔlɔ mli lɛ emamɔ nɔ. Bulɔi sɔmɔɔ yɛ agboi wuji ni akɛ klɔklɔi, shinaa sɛɛ adabaŋi, kɔsɔŋkɔsɔi, kɛ kladoai ela sɛɛ kpɛŋŋ lɛ anaa. Áwo samfɛji asɛɛ adabaŋi. Dade shinaai gbálaa sɛɛ tsũi lɛ amli kɛjɛɔ ekrokomɛi ni yɔɔ shia lɛ mli lɛ he. Yɛ nyɔɔŋ lɛ, ajieɔ gbeei wuji ni ji—Germany gbeei ni atsɛɔ amɛ Alsatian kɛ Rottweiler—kɛjɛɔ amɛtsũi amli. Kanei ni kpɛlɛɔ waa jieɔ duŋ lɛ kɛyaa, ni tsɔji ni buɔ nii ahe ni akɛ kɔmpiuta fee lɛ gbɛɛɔ blɛoo kɛ́ nɔ fɛɛ nɔ yɛ jogbaŋŋ.
Mɔ ko mɔ ko ejeee bɔ ni ehe ehia akɛ eeeha eshia afee shweshweeshwe lɛ he ŋwane. Adafitswaa saji ayitsei kɛɔ kɛ dɔlɛ akɛ: “Julɔi ni Kɛ Awuiyeli Nibii Ewula Amɛhe Ebaha Akutsoŋbii Anii”; “Julɔi ni Juɔ Gbekɛbii Ebafee Mɛi ni Anyɛɛɛ Akudɔ”; kɛ “Ŋmiŋmi Emɔmɔ Mɛi yɛ Be Mli ni Kobɔlɔi Akui Baŋɔɔ [Maŋ ko] yɛ Ekãa Naa Lɛ.” Nɛkɛ ji bɔ ni shihilɛ lɛ yɔɔ yɛ maji babaoo mli. Taakɛ Biblia lɛ egba efɔ̃ shi lɛ, wɔyɛ jaramɔ bei amli lɛɛlɛŋ.—2 Timoteo 3:1.
Awuiyeli ní faa, ni julɔi ni kɛ awuiyeli nibii ewula amɛhe fata he lɛ miifa kɛmiishɛ jeŋ fɛɛ. Nɔyelii ni nyɛɛɛ loo amɛsumɔɔɔ ni amɛbuɔ amɛ diɛŋtsɛ amɛmaŋbii ahe lɛ miifa. Yɛ maji komɛi amli lɛ, polisifoi lɛ ayifa fe nine ni amɛyifa fe tui lɛ, ni awulaaa amɛ jogbaŋŋ bɔ ni amɛbaanyɛ amɛtsu tsɛmɔ kɛha yelikɛbuamɔ lɛ he nii. Gbɔmɛi ni damɔ sɛɛ fɛlɛŋŋ lɛ ateŋ mɛi babaoo shashaoɔ shi akɛ amɛkɛ amɛhe aaawo mli.
Ashiɔ mɛi ni afeɔ amɛ efɔŋ ni nyɛɛɛ amɛkɛ amɛhe afɔ̃ polisifoi loo maŋbii anɔ lɛ efolo koni amɛ diɛŋtsɛ amɛfã amɛhe. Kristofonyo onukpa ko ni yɔɔ maji ni kpaako amɛyaa hiɛ lɛ ekome mli lɛ kɛɛ akɛ: “Kɛ́ obolɔ otsɛ kɛha yelikɛbuamɔ lɛ, julɔi lɛ baato bo kpa loo amɛbaagbe bo. Okɛ ohiɛ akafɔ̃ yelikɛbuamɔ ni aaajɛ sɛɛ aba lɛ nɔ. Kɛ yelikɛbuamɔ ba lɛ, ehi, shi kaakpa no gbɛ loo kaatsɛ kɛha yelikɛbuamɔ, ejaakɛ tsɛ ni oootsɛ kɛha yelikɛbuamɔ lɛ kɛ naagbai babaoo baaba.”
Hebuu kɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ Lɛ
Eyɛ mli akɛ Kristofoi jeee je lɛ fã moŋ, shi amɛyɛ je lɛ mli. (Yohane 17:11, 16) No hewɔ lɛ, taakɛ bɔ ni mɛi krokomɛi fɛɛ ji lɛ, amɛtoɔ gbɛjianɔ bɔ ni sa kɛha amɛshweshweeshwe shihilɛ. Ni kɛlɛ, ákɛ mɛi ni tamɔɔɔ mɛi babaoo ni sɔmɔɔɔ Yehowa lɛ, Nyɔŋmɔ webii taoɔ hebuu yɛ Kristofoi ashishitoo mlai lɛ anaa.
Nɔ ni tamɔɔɔ no lɛ, gbɔmɛi ni yɔɔ Afrika maji lɛ ekomɛi amli lɛ diɔ ashwãifeemɔ sɛɛ yɛ amɛhe ni amɛbuɔ kɛjɛɔ julɔi adɛŋ lɛ hewɔ. Ekolɛ tsofatsɛ ko baafolɔ mɔ ni ekwɛɔ lɛ lɛ nineshi, etsitsi nɔ, loo ekotosɛɛ. Kɛkɛ lɛ, akɛ ashwãifeemɔ tsofa ko ekpa he ni afolɔ lɛ mli, ni akɛɔ wiemɔi komɛi, kɛkɛ lɛ asusuɔ akɛ mɔ lɛ eye ehe kɛjɛ julɔi atutuamɔ mli. Mɛi krokomɛi hu kɛ ŋkunyaayeli nibii komɛi loo ashwaifeemɔ tsofai woɔ amɛshiai lɛ amli, ni amɛheɔ amɛyeɔ akɛ nakai “nɔmimaa” lɛ baaha julɔi lɛ ashi amɛ ni amɛgbaaa amɛnaa.
Anɔkwa Kristofoi kɛ ashwãifeemɔ he nɔ ko bɛ nɔ ko feemɔ. Biblia lɛ wieɔ eshiɔ mumɔi atsɛmɔ nifeemɔi fɛɛ, ni enɛ ja jogbaŋŋ ejaakɛ nifeemɔi ni tamɔ enɛɛmɛi baanyɛ eha gbɔmɛi kɛ daimonioi ni ji mɛi titri ni woɔ awuiyeli mli hewalɛ yɛ shikpɔŋ nɔ lɛ aná tsakpaa. (1 Mose 6:2, 4, 11) Biblia lɛ wieɔ faŋŋ akɛ: “Nyɛkayea ŋkunyaa.”—3 Mose 19:26.
Mɛi komɛi kɛ he hiamɔ taoɔ shweshweeshwe shihilɛ kɛtsɔ tui ni amɛkɛwulaa amɛhe lɛ nɔ. Shi kɛlɛ, Kristofoi kɛ hiɛdɔɔ ŋɔɔ Yesu wiemɔi nɛɛ, nɔ ni kɛɔ akɛ: “Mɛi fɛɛ ni kɔlɔɔ klante lɛ, klante nɔŋŋ akɛaakpata amɛhiɛ.” (Mateo 26:52) Nyɔŋmɔ webii kɛ ‘amɛklantei esɔ̃ kɔii’ ni amɛheee tui ni amɛkɛbu amɛhe kɛjɛ juu kɛ tutuamɔ mli.—Mika 4:3.
Ni gbɛjianɔ ni atoɔ kɛha bulɔi ni kɛ awuiyeli nibii ewula amɛhe lɛ hu? Yɛ be mli ni enɛ baafee mɔ aŋkro yiŋkpɛɛ lɛ, kaimɔ akɛ gbɛjianɔtoo ni tamɔ nɛkɛ lɛ tsɔɔ akɛ akɛ tu lɛ miiwo mɔ kroko dɛŋ. Mɛni ji nɔ ni nitsumɔtsɛ lɛ baakpa bulɔi lɛ agbɛ ni amɛfee kɛ́ julɔ ko ba lɛ? Ani ebaakpa bulɔi lɛ agbɛ akɛ amɛtswa julɔ lɛ tu kɛ́ ehe miihia, koni akɛbu gbɔmɛi lɛ kɛ nibii ni abuɔ he lɛ he?
Shidaamɔ ni Kristofoi kɔɔ yɛ amɛhe ni amɛtsiɔ kɛjɛɔ ŋkunyaayeli kɛ tawuu nibii kɛ nitsumɔ akɛ dɛŋ dadei kɛha hebuu lɛ baanyɛ afee kwashiai asane yɛ mɛi ni leee Nyɔŋmɔ lɛ ahiɛ. Ni kɛlɛ, Biblia lɛ maa nɔ mi ehaa wɔ akɛ: “Mɔ ni ŋɔɔ ehiɛ efɔ̃ɔ Yehowa nɔ lɛ, aaabu ehe.” (Abɛi 29:25) Yɛ be mli ni Yehowa buɔ ewebii lɛ fɛɛ he lɛ, ekɛ ehe wooo sane fɛɛ sane mli koni ekɛbu etsuji lɛ ahe kɛjɛ juu mli. Hiob ji anɔkwafo ni ekaaa, ni kɛlɛ, Nyɔŋmɔ ŋmɛ gbɛ ni ojotswalɔi baloo Hiob kooloi, ni tsuji ni kwɛɔ amɛnɔ lɛ laaje amɛwala. (Hiob 1:14, 15, 17) Nyɔŋmɔ ŋmɛ gbɛ hu ni bɔfo Paulo ‘na nɔ̃ yɛ ojotswalɔi adɛŋ.’ (2 Korintobii 11:26) Yɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, Nyɔŋmɔ tsɔɔ etsuji anii koni amɛhi shi yɛ shishitoo mlai ni baaha oshara ni yɔɔ juu ni aaaju amɛ lɛ aba shi. Agbɛnɛ hu, ekɛ nilee ni yeɔ ebuaa amɛ koni amɛfee nii yɛ mɔdɛŋ ni abɔɔ koni aju amɛ lɛ saa amɛ yɛ gbɛi ni baaha nyɛ ni eeenyɛ eha amɛpila lɛ aba shi lɛ mli.
Juu He Gbeyeiwoo Ní Aaaba lɛ Shi
Jeeŋmɔ beebe ni nilelɔ lɛ wie akɛ: “Tɔ ni niiatsɛ tɔɔ lɛ haaa ewɔ.” (Jajelɔ 5:11) Yɛ gbɛ kroko nɔ lɛ, mɛi ni yɔɔ nii babaoo lɛ baanyɛ afee yeyeeye yɛ amɛnibii ni amɛaalaaje lɛ hewɔ akɛ amɛnyɛɛɛ ni amɛwɔ ni amɛmiiye he ŋkɔmɔ.
No hewɔ lɛ, gbɛ kome ni aaatsɔ nɔ ní jeee ni akɛmiiba yeyeeyefeemɔ shi kɛkɛ, shi koni akɛba juu hegbeyeiwoo hu shi lɛ ji ni atsi he kɛjɛ ojarawalɛ nibii babaoo naa ni aaabua lɛ he. Bɔfo ni mumɔ lɛ tsirɛ lɛ lɛ ŋma akɛ: “Nɔ fɛɛ nɔ ni yɔɔ je lɛŋ lɛ, heloo lɛ sɛɛdii nii lɛ kɛ hiŋmɛii lɛ asɛɛdii nii lɛ kɛ shihilɛ lɛ mli hewoo lɛ, ejɛɛɛ tsɛ lɛ mli, shi moŋ je lɛ mli ejɛ.” (1 Yohane 2:16) Shwelɛ ni tsirɛɔ mɛi ni amɛheɔ ojarawalɛ nibii lɛ nɔŋŋ ji nɔ ni tsirɛɔ mɛi krokomɛi ni amɛjuɔ lɛ. Ni “shihilɛ lɛ mli hewoo lɛ” baanyɛ afee nɔ ni haa mɛi sumɔɔ koni amɛju.
Yɛ humifeemɔ shihilɛ ni oookɔ lɛ sɛɛ lɛ, hebuu nɔ̃ kroko kɛmiijɛ juu he ji ni otsɔɔ akɛ oji anɔkwa Kristofonyo. Kɛ ojieɔ suɔmɔ kpo otsɔɔ mɛi krokomɛi, oyeɔ anɔkwa yɛ onifeemɔi amli, ni okɛ ekãa tsuɔ nii yɛ Kristofoi asɔɔmɔ nitsumɔ lɛ mli lɛ, obaanyɛ otswa bulɛ ni oyɔɔ yɛ akutso lɛ mli oma shi akɛ mɔ kpakpa, mɔ ko ni sa bulɛ. (Galatabii 5:19-23) Nakai Kristofoi abulɛ lɛ baanyɛ afee hebuu nɔ̃ babaoo fe ta wuu nɔ̃ ko.
Beni Julɔi ni Kɛ Awuiyeli Nibii Ewula Amɛhe Eba
Ni kɛlɛ, mɛni esa akɛ ofee kɛ́ julɔi bɔ mɔdɛŋ ni amɛbote oshia lɛ mli ni amɛbanina bo lɛ? Kaimɔ akɛ owala jara wa babaoo fe ninamɔi. Kristo Yesu kɛɛ: “Nyɛkakua efɔŋ lɛ naa; shi moŋ mɔ fɛɛ mɔ ni aaagba oninejurɔ toiŋ lɛ, tsɔ eko lɛ hu oha lɛ. Ni kɛji mɔ ko tao akɛ . . . eshɔ oflaka lɛ, ha eŋɔ ohebo lɛ hu.”—Mateo 5:39, 40.
Ŋaawoo ni nilee yɔɔ mli nɛ. Eyɛ mli akɛ sɔ̃ ko kãaa Kristofoi anɔ akɛ amɛtsɔɔ julɔi hei ni amɛnibii yɔɔ moŋ, shi etamɔ nɔ ni julɔi bafeɔ mɛi ni yi wa kɛ amɛna akɛ aatsi amɛnaa, akɛ amɛ efeee ekome, aloo aalaka amɛ lɛ. Akɛni amɛteŋ mɛi babaoo lɛ, “nɔ ko nɔ ko efeee amɛ hiɛgbele dɔŋŋ hewɔ lɛ,” etsɛɛɛ ni amɛjieɔ gbeyei, yiwalɛ nifeemɔ mlifu su kpo.—Efesobii 4:19.
Samuel hi shi yɛ shia ko kɛ emli tsũi babaoo ko mli. Julɔi tsĩ shia lɛ naa ni amɛtee tsũ fɛɛ tsũ mli amɛha nii. Samuel nu tu gbɛɛmɔi, shinaai aŋamɔ kɛ gbɛɛmɔi, kɛ mɛi abolɔmɔ, yaafo kɛ ŋkɔmɔyeli he. Anyɛŋ mli aje. Samuel kɛɛ eŋa kɛ ebihii etɛ lɛ koni amɛkoto shikpɔŋ ní amɛwo amɛniji anɔ koni amɛŋamɔ amɛhiŋmɛii ni amɛmɛ. Beni julɔi lɛ ke kɛba mli lɛ, Samuel kɛ amɛwie ni ema ehiɛ shi, ele akɛ kɛ́ ekwɛ amɛhiɛ lɛ amɛbaasusu akɛ ebaajie amɛshi etsɔɔ yɛ sɛɛ mli. Ekɛɛ akɛ: “Nyɛbaa mli. Nɔ fɛɛ nɔ ni nyɛtaoɔ lɛ nyɛkɔa. Nyɛbaanyɛ nyɛkɔ nɔ fɛɛ nɔ ni nyɛsumɔɔ. Yehowa Odasefoi lɛ ateŋ mɛi komɛi ji wɔ, ni wɔtsiŋ nyɛnaa.” Julɔi lɛ anaa kpɛ amɛhe yɛ enɛ he. Yɛ ŋmɛlɛtswaa kome loo nɔ̃ ni nyiɛ sɛɛ lɛ mli lɛ, mɛi ni kɛ awuiyeli nibii ewula amɛhe ni amɛyibɔ ji 12 ba yɛ kui amli. Eyɛ mli akɛ amɛju jwetrii, shika, kɛ ɛlɛktrɔnik tsɔji moŋ, shi ayiii weku lɛ loo akɛ klante bamɔɔɔ amɛ taakɛ afee mɛi krokomɛi yɛ tsũi krokomɛi amli lɛ. Samuel weku lɛ da Yehowa shi yɛ amɛwala hewɔ.
Enɛ tsɔɔ akɛ kɛ́ eba lɛ shika kɛ heloonaa nibii agbɛfaŋ lɛ, mɛi ni ajuɔ amɛ ni amɛteee shi amɛwooo lɛ baanyɛ aba nyɛ ni aaanyɛ aye amɛ awui lɛ shi.a
Bei komɛi lɛ, odase ni Kristofonyo ko yeɔ lɛ baanyɛ afee hebuu nɔ̃ kɛjɛ awuiyeli he. Beni julɔi tutua Ade shia lɛ, ekɛɛ amɛ akɛ: “Mile akɛ nibii amli wa kɛha nyɛ, ni no hewɔ nyɛkɔ nɛkɛ nitsumɔ gbɛ nɛɛ. Ákɛ Yehowa Odasefoi lɛ, wɔheɔ wɔyeɔ akɛ gbi ko lɛ, mɔ fɛɛ mɔ baaná bɔ ni sa ní lɛ kɛ eweku lɛ baaye. Mɔ fɛɛ mɔ baahi shi yɛ toiŋjɔlɛ kɛ miishɛɛ mli yɛ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ shishi.” Enɛ ha julɔi lɛ ahiɛ ni ewo la lɛ ba shi. Amɛteŋ mɔ kome kɛɛ akɛ: “Edɔ wɔ waa akɛ wɔba oshia, shi esa akɛ onu shishi akɛ hɔmɔ miiye wɔ.” Eyɛ mli akɛ amɛloo Ade nibii lɛ moŋ, shi amɛtaaa lɛ kɛ eweku lɛ he.
Tsui Shi Ní Aaato
Ebɛ mlɛo akɛ aaato tsui shi yɛ oshara shihilɛ mli, titri lɛ, kɛ julɔi lɛ ayiŋtoo ji ni amɛwo mɛi ni amɛjuɔ amɛ lɛ ahe gbeyei ni amɛba amɛhe shi lɛ. Sɔlemɔ baaye abua wɔ. Yehowa baanyɛ anu wɔfaikpamɔ kɛha yelikɛbuamɔ lɛ, eyɛ mli akɛ wɔfeɔ yɛ dioofeemɔ mli kɛ kuku hu. Biblia lɛ maa nɔ mi ehaa wɔ akɛ: “Ejaakɛ Yehowa hiŋmɛi kã jalɔi ahe, ni efeɔ toi ehaa amɛbolɔmɔi lɛ.” (Lala 34:16) Yehowa boɔ wɔ toi, ni ebaanyɛ eha wɔ nilee koni wɔkɛtsu shihilɛ fɛɛ shihilɛ he nii yɛ tsuishitoo mli.—Yakobo 1:5.
Yɛ sɔlemɔ sɛɛ lɛ, tsui shi ni oooto lɛ he yelikɛbuamɔ nɔ̃ kroko ji yiŋ ni oookpɛ kɛtsɔ hiɛ yɛ nɔ ni obaasumɔ ni ofee kɛ nɔ ni osumɔŋ ni ofee kɛ abaju bo lɛ. Eji anɔkwale akɛ, onyɛŋ ole nɔ̃ shihilɛ mli ni ooona ohe yɛ lɛ kɛtsɔ hiɛ. Shi kɛlɛ, ehi akɛ aaaha shishijee nibii komɛi ahi jwɛŋmɔ mli, taakɛ bɔ ni nilee yɔɔ mli akɛ aaaha hebuu nibii ahi jwɛŋmɔ mli yɛ be mli ni oyɔɔ tsũ ko ni ehere kɛ la lɛ mli lɛ. Nii ni otsɔɔ hiɛ osusuɔ he lɛ baaye abua bo koni oto otsui shi, okwa gbeyeishemɔ, ni oje awuiyeli mli.
Atsɔɔ Nyɔŋmɔ susumɔ yɛ juu he lɛ mli faŋŋ akɛ: “Mi, Yehowa lɛ, misumɔɔ jalɛsaneyeli, minyɛɔ ojotswaa kɛ nɔshafeemɔ.” (Yesaia 61:8) Yehowa kɛ mumɔ tsirɛ egbalɔ Ezekiel ni etsĩ juu tã akɛ esha ni hiɛdɔɔ yɔɔ mli. (Ezekiel 18:18) Ni kɛlɛ, Biblia lɛ nɔŋŋ hu tsɔɔ akɛ, Nyɔŋmɔ baajɛ mɔbɔnalɛ mli ekɛ mɔ ni shwaa ehe ni ekɛ nɔ ni eju lɛ kuɔ esɛɛ kɛyaa lɛ he ake lɛ.—Ezekiel 33:14-16.
Yɛ awuiyeli jeŋ ni ayɔɔ mli lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, Kristofoi nyaa yɛ wala hiɛnɔkamɔ ni amɛyɔɔ yɛ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ shishi lɛ mli, nɔ̃ mli ni juu bɛ dɔŋŋ lɛ. Biblia lɛ woɔ shi yɛ nakai be lɛ he akɛ: ‘Nyɔŋmɔ webii aaata amɛweintso kɛ amɛgbãmitso shishi, ni mɔ ko woŋ amɛhe gbeyei; ejaakɛ Yehowa Zebaot naabu wie.’—Mika 4:4.
[Shishigbɛ niŋmai]
a Eji anɔkwale akɛ, husu yɛ ekome ni aaafee lɛ mli. Yehowa tsuji kɛ mɛi efeee ekome yɛ gbɛ ni kuɔ Nyɔŋmɔ mla mli lɛ nɔ. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, Kristofonyo ejɛŋ esuɔmɔ mli ekɛ ehe haŋ kɛha kabonaatoo.