Otàn Gbẹzan Tọn
Mí Plọn Nado Dotudo Jehovah Go Mlẹnmlẹn
DILE E YIN DIDỌ GBỌN NATALIE HOLTORF DALI
To gbèdopo to Juin 1945, dawe he vọgán taun de wá owhé mítọn gbè bo ṣite whii to họntonu. Viyọnnu ṣie pẹvi, Ruth, jọsi bo dawhá dọ: “Mama, jonọ de tin to họntonu!” E ma yọnẹn dọ otọ́ etọn wẹ yin jonọ lọ—asu yiwanna ṣie Ferdinand. Owhe awe jẹnukọnna enẹ, yèdọ azán atọ̀n poun to jiji Ruth tọn godo, Ferdinand tọ́nsọn whégbè, yin wiwle, bo yin zize do osla yasanamẹ Nazi tọn de mẹ. Ṣigba todin, to ojlẹ dindẹn godo, Ruth mọ otọ́ etọn, podọ whẹndo mítọn yin kinkọndopọ whladopo dogọ. Yẹn po Ferdinand po tindo nususu nado dọna ode awetọ!
FERDINAND yin jiji to 1909 to tòdaho Kiel tọn mẹ, to Allemagne, bọ yẹn yin jiji to 1907 to tòdaho Dresde tọn mẹ, to Allemagne dopolọ. To whenuena yẹn tindo owhe 12, whẹndo mítọn dukosọ hẹ Biblu Plọntọ lẹ whla tintan, dile Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yin yiylọdọ to whenẹnu. To owhe 19 mẹvi yinyin mẹ, yẹn gbẹ́ Ṣọṣi Evangelisti tọn dai bo klan gbẹzan ṣie do wiwe hlan Jehovah.
To ojlẹ dopolọ mẹ, Ferdinand mọ gbedewema yí to wehọmẹ daho ohù-zọ́nwiwa tọn bo lẹzun bato-kùntọ de. To gbejizọnlin etọn lẹ whenu, e nọ kanhose ede gando tintin Mẹdatọ de tọn go. To whenuena Ferdinand lẹkọwa Allemagne, e dla nọvisunnu etọn mẹho pọ́n, mẹhe yin Biblu Plọntọ de. Dlapọn ehe kẹdẹ ko pé nado hẹn ẹn kudeji dọ gblọndo kanbiọ he to ahunmẹduna ẹn lẹ tọn tin to Biblu mẹ. E gbẹ́ Ṣọṣi Luther tọn dai, bosọ basi dide nado jo azọ́n bato-kùnkùn tọn do. To whenuena e yí azán tintan zan to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ godo, ojlo zogbe de fọndote to ohò etọn mẹ nado wà azọ́n ehe na pipotọ gbẹzan etọn tọn. To ozán enẹ dopolọ mẹ, Ferdinand klan gbẹzan etọn do wiwe hlan Jehovah. E yí baptẹm to août 1931.
Bato-Kùntọ Podọ Yẹwhehodọtọ
To novembre 1931, Ferdinand dó pinpán yì Pays-Bas nado gọalọ to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ to finẹ. To whenuena Ferdinand dọna mẹmẹsunnu he to nukunpedo azọ́n lọ go to otò enẹ mẹ dọ emi ko wazọ́n dai taidi bato-kùntọ de, mẹmẹsunnu lọ dọmọ: “Gbẹtọ taidi hiẹ nkọ pẹpẹ dín wẹ mí te!” Mẹmẹsunnu lẹ ko haya bato de na pipli gbehosọnalitọ lẹ tọn de (lizọnyizọnwatọ whenu-gigọ́ tọn lẹ) nido sọgan dọyẹwheho na mẹhe nọ nọ̀ huto to agewaji otò lọ tọn mẹ lẹ. Ohù-zọ́nwatọ atọ́n ko tin-to-aimẹ, ṣigba depope to yé mẹ ma sọgan kùn bato lọ. Enẹwutu Ferdinand lẹzun anadenanutọ bato lọ tọn.
To osun ṣidopo godo, e yin bibiọ to Ferdinand si nado sẹ̀n taidi gbehosọnalitọ to Tilburg, to hùwaji Pays-Bas tọn. To ojlẹ dopolọ mẹ yẹnlọsu wá Tilburg nado wadevizọn taidi gbehosọnalitọ, podọ n’dukosọ hẹ Ferdinand. To afọdopolọji, e yin bibiọ to mí si nado sẹtẹn yì Groningue, to agewaji otò lọ tọn. To finẹ, mí wlealọ to octobre 1932, podọ mí duvivi gbọjẹ alọwle whenu tọn to owhé he gbehosọnalitọ susu nọ yizan de gbè bo to azọ́n gbehosọnalitọ tọn wà to ojlẹ dopolọ mẹ!
To 1935 viyọnnu mítọn Esther yin jiji. Dile mí ma tlẹ tindo akuẹ sọmọ, mí magbe nado zindonukọn to gbehosọnalitọ bibasi mẹ. Mí sẹtẹn yì gbétatò de mẹ, fie mí nọ̀ ohọ̀ pẹvi de mẹ te. Eyin yẹn to nukunpedo viyẹyẹ mítọn go to whégbè, asu ṣie nọ yí azán lọ blebu zan to lizọnyizọn lọ mẹ. To wunkẹngbe mí nọ diọ míde. Tito ehe zindonukọn domọ kakajẹ whenue Esther whẹ́n bo sọgan zọnhẹ mí to lizọnyizọn lọ mẹ.
Ojlẹ vude to enẹgodo, ninọmẹ tonudidọ tọn jẹ yinylan ji to Europe. Mí sè lehe Kunnudetọ Allemagne tọn lẹ yin homẹkẹndo do, podọ mí yọnẹn dọ ogàn mílọsu lẹ tọn na hò to madẹnmẹ. Mí nọ hanú gando lehe mí na doakọnna homẹkẹn vẹadi do go. To 1938, aṣẹpatọ Pays-Bas tọn lẹ de gbedide de tọ́n he dosẹ́n na jonọ lẹ ma nado nọ má owe sinsẹ̀n tọn lẹ pé. Nado gọalọna mí nado sọgan zindonukọn to lizọnyizọn mítọn mẹ, mẹmẹsunnu Pays-Bas tọn lẹ na mí yinkọ mẹhe ko do ojlo hia to azọ́n mítọn mẹ lẹ tọn, podọ mí penugo nado plọn Biblu hẹ delẹ to yé mẹ.
To ojlẹ enẹ mẹ plidopọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn de to sisẹpọ. Dile mí ma tlẹ tindo akuẹ nado dó pinpán yì nọtẹn plidopọ lọ tọn, mí jlo nado tin to finẹ. Enẹwutu mí bẹ gbejizọnlin azán atọ̀n tọn de jẹeji po kẹkẹ-afọ tọn po, bo ze Esther do aisinnu he yin biblá do alọhẹntẹn lọ go de mẹ. Mí nọ nọ̀ owhé Kunnudetọ he tin to ali lọ tó lẹ tọn gbè to zánmẹ. Lehe homẹ mítọn hùn nado tin to plidopọ mítọn tintan tẹnmẹ do sọ! Tito-to-whinnu lọ hẹn mí lodo nado pehẹ whlepọn he to nukọn ja lẹ. Hú popolẹpo, mí yin nuflin nado ze jidide mítọn do Jiwheyẹwhe mẹ. Hogbe Psalm 31:6 tọn lẹ lẹzun hogbe yanwle tọn mítọn dọmọ: “Yẹn dotudo OKLUNỌ go.”
Nazi lẹ Yangbé Mítọn
To mai 1940, Nazi lẹ tọ́n-awhàn Pays-Bas. To ojlẹ vude godo Gestapo lẹ, kavi ponọ nuglọ tọn lẹ, dla owhé mítọn gbè pọ́n to ajijimẹ dile mí to owe sinai do Biblu ji he mí mọyi lẹ tò. Ferdinand yin zize yì tatọ́-tẹnnọ Gestapo tọn. Yẹn po Esther po nọ dla ẹ pọ́n whẹwhẹ to finẹ, podọ to whedelẹnu e nọ yin hokanse bo nọ yin hihò to nukun mítọn mẹ. To décembre mẹ, Ferdinand yin didetọn to ajijimẹ, ṣigba e ma nọ̀ mẹdekannu dẹ̀n gba. Dile mí wá whégbè to whèjai dopo, mí mọ mọto Gestapo tọn de sẹpọ owhé mítọn. Ferdinand penugo nado họnyi to whenuena yẹn po Esther po biọ whégbè. Gestapo lẹ ko to tenọpọn mí. Ferdinand dín wẹ yé te. To ozán enẹ dopolọ mẹ, to yìyì Gestapo lẹ tọn godo, ponọ Pays-Bas tọn lẹ wá bo plan mi yì na hokansemẹ. To wunkẹngbe yẹn po Esther po yì họnbẹ do owhé whẹndo Norder heyin Kunnudetọ asu po asi po he ṣẹṣẹ yí baptẹm de tọn gbè, podọ yé wleawu fibẹtado po hihọ́ po tọn na mí.
Sẹpọ vivọnu janvier 1941 tọn, asu po asi po gbehosọnalitọ de he nọ nọ̀ bato de mẹ yin wiwle. To azán he bọdego gbè, nugopọntọ lẹdo tọn de (lizọnyizọnwatọ tomẹyitọ) po asu ṣie po yì bato lọ mẹ nado sọgan bẹ delẹ to nutindo asu po asi po lọ tọn lẹ mẹ, ṣigba azọ́nwahẹmẹtọ Gestapo tọn lẹ ṣinyọ́n alọ yé ji. Ferdinand kàn ayiha nado tlukan na ede bo họnyi po kẹkẹ-afọ tọn etọn po. Ṣigba, nugopọntọ lẹdo tọn lọ yin hinhẹn yì ganpamẹ.
Mẹmẹsunnu he to nukunpedo azọ́n lọ go lẹ biọ to Ferdinand si nado diọtẹnna nugopọntọ lẹdo tọn lọ. Enẹ zẹẹmẹdo dọ e ma na nọ penugo nado yí hugan azán atọ̀n zan to whégbè to osun dopo mẹ. Avùnnukundiọsọmẹnu devo wẹ ehe yin na mí, ṣigba yẹn zindonukọn to azọ́n gbehosọnalitọ tọn mẹ. Gestapo lẹ ko yidogọna vivẹnudido yetọn nado dín Kunnudetọ lẹ mọ, enẹwutu mí dona nọ sẹtẹn gbọzangbọzan. To 1942 whla atọ̀n wẹ mí sẹtẹn. To godo mẹ, mí wá tòdaho Rotterdam tọn mẹ, he dẹ̀n taun do fie Ferdinand to lizọnyizọn nuglọ tọn etọn wà te. To ojlẹ enẹ mẹ yẹn tin to ohò ovi ṣie awetọ tọn. Whẹndo Kamp tọn, he visunnu yetọn awe ko ṣẹṣẹ yin hinhẹn yì osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ, yí mí do owhé yetọn gbè po homẹdagbe po.
Gestapo lẹ Dómọna Mí Klinkán-Klinkán
Ovi mítọn awetọ, Ruth, yin jiji to juillet 1943. To jiji Ruth tọn godo, Ferdinand penugo nado nọ̀ hẹ mí na azán atọ̀n, ṣigba to enẹgodo e dona yì, podọ enẹ wẹ yin ojlẹ godo tọn he mí mọ ẹn kakajẹ ojlẹ dindẹn godo. To nudi osẹ atọ̀n godo, Ferdinand yin wiwle to Amsterdam. E yin zize yì ponọ-pá Gestapo tọn mẹ, fie yé do omẹ nankọ he ewọ yin hia te hezeheze. Gestapo lẹ kanhose e sinsinyẹn to vivẹnudido mẹ nado hẹn ẹn po huhlọn po nado na yé nudọnamẹ lẹ gando azọ́n yẹwhehodidọ tọn mítọn go. Ṣigba nuhe Ferdinand yigbe nado dọna yé lẹpo wẹ yindọ ewọ yin dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ podọ ewọ ma nọ tindo mahẹ to nuwiwa tonudidọ tọn depope mẹ. Adi dó ponọ-gán Gestapo tọn lẹ na Ferdinand, he yin Allemagne-vi-jiji, ma ko ze yinkọ dai na awhàn-zọ́nwiwa wutu, podọ yé sìn-adán dọ emi na hù i taidi mẹdehiatọ de.
Na osun atọ́n he bọdego lẹ, Ferdinand yin ginglọn do gànhọ de mẹ, fie e doakọnna budonamẹ gbọzangbọzan nado yin hùhù gbọn awhànfuntọ he nọ desòdomẹ lẹ dali te. Etomọṣo, e ma hokọ̀ to nugbonọ-yinyin etọn hlan Jehovah mẹ gba. Etẹwẹ gọalọna ẹn nado lodo to gbigbọ-liho? Ohó Jiwheyẹwhe tọn, Biblu wẹ. Nugbo wẹ dọ, na Ferdinand yin Kunnudetọ de wutu, dotẹnmẹ ma yin nina ẹn nado tindo Biblu de gba. Ṣigba, gàntọ devo lẹ sọgan biọ Biblu. Enẹwutu Ferdinand dotuhomẹna gàntọ-gbẹ́ etọn nado biọ Biblu de sọn whẹndo etọn si, podọ dawe lọ wàmọ. To owhe lẹ godo, whedepopenu he Ferdinand to hodọ gando nujijọ ehe go, e nọ konu po ayajẹ po bo nọ dọmọ: “Lehe Biblu miọnhomẹna mi do sọ!”
Ajijimẹ to bẹjẹeji janvier 1944 tọn, Ferdinand yin zize yì osla yasanamẹ tọn de mẹ to Vught, to Pays-Bas. Tẹnsisẹ ehe sọawuhia nado yin dona de na ẹn na e mọ Kunnudetọ 46 devo lẹ to finẹ wutu. To whenuena yẹn sè dọ ewọ yin tẹnsẹna, homẹ ṣie hùn tlala nado yọnẹn dọ e gbẹ́ pò to ogbẹ̀!
Yẹwhehodidọ Magbọjẹ to Osla Yasanamẹ Tọn lọ Mẹ
Gbẹninọ vẹawu taun to osla lọ mẹ. Egbesọegbesọ wẹ whèdomẹ núdùdù hunsindagbe tọn, avivọwu matindo, po fifá zẹjlẹgo aimẹ tọn po nọ sayanamẹ. Ferdinand bẹ azọ̀n vẹgomẹnú tọn sinsinyẹn. To teninọ na ojlẹ dindẹn to avivọ nù to yinkọ yiylọ whenu godo, e ze yinkọ dai nado yì fie awutunọ lẹ nọ yin nukunpedego te. Awutunọ he agbasa yetọn hùnmiyọ́n jẹ 40°C kavi hugan mọ lẹ wẹ nọ yin alọkẹyi to finẹ. Ṣigba, Ferdinand ma yin alọkẹyi gba, na 39°C poun wẹ agbasa etọn hùnmiyọ́n jẹ wutu! E yin didọna nado lẹkọyi azọ́n mẹ. Ṣigba, gàntọ-gbẹ́ mẹtọnhopọntọ lẹ gọalọna ẹn bo nọ ze e whlá na ojlẹ kleunkleun lẹ do fie hlá yozò. Ninọmẹ lọ pọnte dogọ to yozò-whenu. Humọ, eyin núdùdù yin didohlan delẹ to mẹmẹsunnu lẹ mẹ, yé nọ má ẹn hẹ mẹdevo lẹ, podọ Ferdinand gbọnmọ dali mọ huhlọn yí jẹ obá de mẹ.
Whẹpo asu ṣie do yin ginglọn do ganpamẹ, yẹwhehodidọ ji wẹ gbẹzan etọn sinai do, podọ to osla lọ mẹ e zindonukọn nado to nuyise etọn lẹ má. Ogán osla lọ tọn lẹ nọ saba ṣàn ẹn kò na ohia vẹẹ winwlan agosu atọ̀nnọ etọn wutu, yèdọ nuhe nọ do gàntọ de hia taidi Kunnudetọ. Ṣigba Ferdinand nọ yí vlẹko ehelẹ zan taidi dotẹnmẹ hundote nado bẹ hodọdopọ de jẹeji hẹ yé. To bẹjẹeji, fie mẹmẹsunnu lẹ nọ dọyẹwheho te nọte do opá he adà daho hugan etọn bẹ Kunnudetọ lẹ hẹn de ji. Mẹmẹsunnu lẹ nọ kanse yede dọ: ‘Nawẹ mí sọgan jẹ gàntọ susu dogọ dè gbọn?’ To mayọnẹn mẹ, anadenanutọ osla lọ tọn lẹ wleawuna pọngbọ lọ. Gbọnna?
Mẹmẹsunnu lẹ tindo owe sinai do Biblu ji vude po Biblu 12 po to nuglọ. To gbèdopo gàntọ-ṣọ́tọ lẹ mọ owe delẹ, ṣigba yé ma yọ́n mẹhe tindo yé gba. Enẹwutu ogán osla lọ tọn lẹ basi dide dọ pipli Kunnudetọ lẹ tọn lọ dona yin kinklan. Gbọnmọ dali, taidi yasanamẹ de, mẹmẹsunnu lẹpo yin tẹnsẹna yì opá he mẹ gàntọ he ma yin Kunnudetọ lẹ tin te lẹ mẹ. Humọ, mẹmẹsunnu lẹ dona nọ sinai do apá na mẹhe ma yin Kunnudetọ lẹ to núdùdù whenu. Tito ehe hẹn dona susu wá. Todin mẹmẹsunnu lẹ sọgan wà nuhe yé ko jlo nado wà jẹnukọn lọ—yèdọ nado dọyẹwheho na gàntọ-gbẹ́ susu dile e sọgan yọnbasi do.
Viyọnnu Awe Pinplọn Whẹ́n Yẹn Doponọ
To ojlẹ enẹ mẹ, yẹn po viyọnnu ṣie awe lẹ po gbẹ́ pò to Rotterdam. Avivọ owhe 1943 po 1944 po tọn sinyẹn zẹjlẹgo. To owhé mítọn godo, awhànfuntọ Allemagne tọn lẹ tindo awhànfunnu he yè nọ yí do gbà agahun lẹ. Nukọn mítọn wẹ Bato-Glintẹn Waal tọn tin te, fie yin yanwle tangan bọmbu-dàtọ awhànpa Gbekọndopọ tọn lẹ tọn. Na nugbo tọn, nọtẹn owùnọ de mẹ wẹ mí họ̀n whlá do. Humọ, e vẹawu taun nado mọ núdùdù. Mí plọn nado dotudo Jehovah go mlẹnmlẹn hugan gbede pọ́n.—Howhinwhẹn lẹ 3:5, 6.
Esther he tindo owhe ṣinatọ̀n gọalọna whẹndo pẹvi mítọn gbọn teṣiṣi to fie yè nọ tò nado yí núdùdù te dali. Ṣigba, nudepope ma nọ saba pò eyin ojlẹ ewọ tọn wá nado yí núdùdù. Dile e tọ́n to gbèdopo nado yì dín núdùdù, agahun awhànfunfun tọn lẹ yìn bọmbu do fie e tin te lọ. Obu jẹ ji e to whenuena yẹn sè wuwujẹgbonu bọmbu tọn lẹ, ṣigba to madẹnmẹ ayimajai ṣie jotẹnna dasin ayajẹ tọn lẹ to whenue viyọnnu ṣie lẹkọwa whé awuyẹyẹ-afọyẹyẹ bo tlẹ sọ hẹn núdùdù betterave vude gọ̀. Hogbe tintan he tọ́nsọn onù ṣie mẹ wẹ yindọ, “Etẹwẹ jọ?” E yì agbọji bo gblọn dọ: “To whenuena bọmbu lọ lẹ wujẹgbonu, yẹn wà kẹdẹdile Papa dọna mi do dọ, ‘Tẹ́ dewe do kọmẹ, mlọnai whii, bo hodẹ̀.’ Podọ ayinamẹ lọ wazọ́n!”
Na hodidọ ṣie nọ do mi hia taidi Allemagne-nu de wutu, e pọnte hugan dọ Esther ni nọ yì whleahi. Ehe dọ̀n ayidonugo awhànfuntọ Allemagne-nu lẹ tọn, bọ yé jẹ hokanse Esther ji. Ṣigba e ma dọ aṣli depope na yé gba. To whégbè, yẹn nọ plọn Biblu hẹ Esther, podọ na e ma sọgan yì wehọmẹ wutu, n’plọn ẹn wehihia po wekinkan po, gọna onú devo lẹ.
Esther sọ gọalọna mi to lizọnyizọn lọ mẹ. Whẹpo yẹn nado yì plọn Biblu hẹ mẹde, Esther nọ jẹnukọnna mi nado pọ́n eyin mẹde ma to ṣiṣọ́ mí. E nọ dindona eyin ohia he ji yẹn ko kọngbedopọ do hẹ Biblu plọntọ lọ lẹ tin to finẹ. Di apajlẹ, mẹhe yẹn jlo na dlapọn lọ na ze ozẹ́n vounvoun tọn de do fleṣe-nu to aliho de mẹ na yẹn nido yọnẹn dọ n’sọgan biọ họmẹ. To plọnmẹ Biblu lọ whenu, Esther nọ nọ̀ gbangba nado ṣọ́ ohia owù tọn lẹ dile e to kẹkẹvi he mẹ Ruth tin te sisẹ yì nukọn podọ yì godo to aliho ji.
Yì Sachsenhausen
Nawẹ Ferdinand to akọndonanu do? To septembre 1944, ewọ po mẹsusu devo lẹ po yin hinhẹn gánnugánnu nado zinzọnlin yì pinpán-glintẹn de fie gàntọ 80 yin bibẹ zindo agbànhẹnnu pinpán tọn lẹ mẹ te. To agbànhẹnnu dopodopo mẹ, sinhẹnnú dopo nọ yin yiyizan taidi adàdo bọ devo tin na sìnnùnù. Gbejizọnlin lọ dẹn na okle po ozán po atọ̀n, podọ otẹn ján to agbànhẹnnu lọ mẹ! Aliho depope ma tin he jẹhọn sọgan gbọ̀n biọ agbànhẹnnu lọ lẹ mẹ na fidepope ma to nùvo adavo odò mẹfinpọ́n tọn kleunkleun delẹ. Yozò, huvẹ, po nugbla po—gọna owán ylankan—he yé dona doakọnna ma sọgan yin zẹẹmẹ basina gba.
Pinpán lọ zọ̀n dẹẹdẹ kaka bo wá glin do osla yasanamẹ Sachsenhausen tọn he diyin taun lọ mẹ. Nutindo depope he gbẹ́ pò to gàntọ lọ lẹ si yin hihòyi sọn yé si—adavo Biblu pẹvipẹvi 12 he Kunnudetọ lẹ hẹn to gbejizọnlin lọ whenu!
Ferdinand po mẹmẹsunnu ṣinatọ̀n devo lẹ po yin didohlan osla de mẹ to Rathenow nado wazọ́n to fie awhànfunnu lẹ nọ yin awuwlena te. Dile etlẹ yindọ adán nọ saba yin sìnsìn na yé dọ yé na yin hùhù, mẹmẹsunnu lọ lẹ gbẹ́ nado wà azọ́n mọnkọtọn. Nado na tuli ode awetọ nado nọtegli, yé nọ hia wefọ Biblu tọn de, taidi Psalm 18:2 to afọnnu, na yé nido sọgan lẹnayihamẹpọn deji to azán lọ ji. Ehe gọalọna yé nado lẹnayihamẹpọn do gbigbọnu lẹ ji.
To godo mẹ, osò-gbè lẹ dohia dọ awhànpa Gbekọndopọ tọn po Russie tọn lẹ po to dindọnsẹpọ. Russie-nu lẹ wẹ wá osla he mẹ Ferdinand po hagbẹ etọn lẹ po tin te jẹnukọn. Yé na núdùdù gàntọ lọ lẹ bo degbena yé nado yì sọn osla lọ mẹ. To vivọnu avril 1945 tọn, awhànpa Russie tọn nagbè yé nado yì whé.
Whẹndo Mítọn Yin Kinkọndopọ to Godo Mẹ
To 15 juin, Ferdinand wá Pays-Bas. Mẹmẹsunnu Groningue tọn lẹ dokuavọna ẹn po zohunhun po. To madẹnmẹ e sè dọ mí pò to ogbẹ̀, bo tin to fide to otò lọ mẹ, podọ mílọsu sè owẹ̀n dọ ewọ ko lẹkọwa. Ojlẹ he mí yí do nọtepọn wiwá etọn dẹn taun to nukun mítọn mẹ. Ṣigba to godo mẹ, Ruth dawhá to gbèdopo dọ: “Mama, jonọ de tin to họntonu!” Asu podọ otọ́ yiwanna mítọn wẹ!
Nuhahun susu dona yin dididẹ whẹpo mí nado sọgan gọ̀ jẹ nuyiwa ji taidi whẹndo jọ whẹndo de. Mí ma tindo fihe mí na nọ̀, podọ avùnnukundiọsọmẹnu titengbe devo wẹ yin nado hẹn míde zun yinyọnẹn to osẹ́n-liho taidi wáṣinu lẹ to Pays-Bas. Na mí yin Allemagne-nu wutu, ahọluzọnwatọ Pays-Bas tọn lẹ yinuwa hẹ mí na owhe susu taidi mẹyandogbé lẹ. Ṣigba, to godo mẹ, mí penugo nado sawhé do fidopo bo vọ́ gbẹzan he mí tindo ojlo na vẹkuvẹku lọ bẹjẹeji—yèdọ nado sẹ̀n Jehovah to kọndopọ mẹ taidi whẹndo de.
“Yẹn Dotudo OKLUNỌ Go”
To owhe he bọdego lẹ mẹ, whedepopenu he yẹn po Ferdinand po dukosọ hẹ delẹ to họntọn mítọn he nọgbẹ̀ to ojlẹ awusinyẹn tọn enẹlẹ mẹ taidi mílọsu lẹ, mí nọ flin anademẹ owanyinọ he mí mọyi sọn Jehovah dè to ojlẹ sinsinyẹn enẹlẹ mẹ. (Psalm 7:1) Homẹ mítọn hùn dọ to owhe lẹ gblamẹ, Jehovah na mí dotẹnmẹ nado tindo mahẹ to godoninọna dagbenu Ahọluduta lọ tọn lẹ mẹ. Mí sọ nọ saba dọ ayajẹ he mí tindo na mí yí jọja-whenu mítọn zan to sinsẹ̀nzọn wiwe Jehovah tọn mẹ wutu.—Yẹwhehodọtọ 12:1.
To homẹkẹn Nazi tọn godo, yẹn po Ferdinand po wadevizọn to pọmẹ na nuhe hugan owhe 50 whẹpo ewọ do dotana gbẹzan aigba ji tọn etọn to 20 décembre 1995. To madẹnmẹ din, yẹn na tindo owhe 98. Egbesọegbesọ, n’nọ dopẹna Jehovah dọ ovi mítọn lẹ gọalọ taun to owhe awusinyẹn tọn enẹlẹ mẹ podọ dọ yẹn gbẹ́ sọgan wà nuhe go n’pé to sinsẹ̀nzọn etọn mẹ na gigo yinkọ etọn tọn. Yẹn dopẹ́ na nuhe Jehovah ko wà na mi lẹpo, podọ ojlo ṣie vivẹ wẹ nado to gbẹnọ zọnmii sọgbe hẹ hogbe yanwle tọn ṣie he yin: “Yẹn dotudo OKLUNỌ go.”—Psalm 31:6.
[Yẹdide to weda 19]
Hẹ Ferdinand to octobre 1932
[Yẹdide to weda 19]
Bato wẹndagbe-jijlá tọn lọ “Almina” po ohù-zọ́nwatọ etọn lẹ po
[Yẹdide to weda 22]
Hẹ Ferdinand po ovi lẹ po