Posible Bala ang Isa ka Kalibutan nga Wala sing Inaway?
HANDURAWA nga indi na gid ikaw makakita ukon makaeksperiensia pa liwat sing makahaladlok nga katunayan sang inaway kag sang resulta sini. Handurawa nga indi na gid ikaw makabati sing mga lupok sang mga pusil ukon mga bomba, indi na gid makakita sing guban sang halos gutom nga mga refugee nga nagapinalagyo, indi na gid magapalibog kon bala ikaw ukon ang isa nga imo hinigugma mapatay sa mapintas kag walay pulos nga inaway. Daw ano katahom ang magpuyo sa isa ka kalibutan nga wala sing inaway!
‘Indi ina mahimo matabo,’ mahimo isiling mo. Apang, ang isa ka malinong nga kalibutan masanag nga ginlauman sang nagligad lamang nga pila ka tuig. Sang 1990 kag 1991, madamo ang nagsiling nga ang mga pungsod malapit na magsulod sa isa ka bag-ong dag-on sang kalig-unan kag pagbuligay. Nagapakita sang panimuot sadtong mga tion, si George Bush, nga amo sadto anay ang presidente sang Estados Unidos, naghambal sa madamo nga okasyon tuhoy sa pag-abot sang “bag-ong kalibutan nga kahimusan.”
Ngaa may masanag nga paglaum? Natapos ang ginatawag nga Cold War. Sa kapin sa 40 ka tuig, ang nuklear nga inaway peligruso nga nagahana sa katawhan kaangay sang espada nga ginapakabit sang isa ka manipis nga hilo. Apang sang malaglag ang Komunismo kag mabungkag ang Unyon Sobyet, ang peligro sa isa ka nuklear nga sunog daw nadula. Nakaginhawa sing masulhay ang kalibutan.
May isa pa ka daku nga rason kon ngaa gintamod sang katawhan ang palaabuton nga may pagsalig, kag kon ngaa madamo ang subong sini gihapon. Sa sulod sang apat ka dekada ginhimo sang pagribalay sang Sidlangan kag Katundan ang Nasyones Unidas nga kaangay sang isa ka balaisan nga katilingban. Apang sang matapos ang Cold War, ginhilway ang NU sa paghimo sang katuyuan sini—ang pagpanghikot padulong sa paghidait kag kalig-unan sa tunga sang mga pungsod.
Sining nagliligad nga tinuig ginpabaskog sang NU ang mga panikasog sini nga punggan ang pag-inaway. Nasangkapan sing mga soldado gikan sa katapo nga mga pungsod, naghimo ang Nasyones Unidas sing kapin nga mga kahublagan para sa paghidait sa sulod sang 4 ka tuig antes sang 1994 sangsa nagligad nga 44 ka tuig. Mga 70,000 ka sibilyan kag militar nga tinawo ang nagpangalagad sa 17 ka kahublagan sa bug-os nga kalibutan. Sa sulod lamang sang duha ka tuig, ang gasto para sa paghupot sing paghidait nagsobra sa pilo sang $3.3 bilyones sang 1994.
Si Boutros Boutros-Ghali, sekretaryo-heneral sang NU, nagsulat sining karon lang: “May yara mga palatandaan nga ang sistema sang kabilugan nga kalig-unan nga ginpatok sa San Francisco sang halos 50 ka tuig nga nagligad [sang ginpatok ang NU] nagasugod na gid man sa pagpanghikot subong sang ginplano sa ginsuguran . . . Malapit na naton matigayon ang isa ka praktikal nga sistema sa tunga sang mga pungsod.” Walay sapayan sining mga hitabo, ang paglaum tuhoy sa isa ka bag-ong kalibutan nga kahimusan madasig nga nagaalimunaw. Ano ang natabo sa nagdulom nga paglaum para sa isa ka kalibutan nga wala sing inaway? May yara bala rason sa pagpati nga makakita pa kita sing paghidait sa bug-os nga globo? Binagbinagon sang masunod nga mga artikulo ining mga pamangkot.
[Mga Picture Credit Line sa pahina 3]
Mga eroplano sa inaway: Litrato iya sang USAF
Mga pusil batok sa eroplano: Litrato iya sang U.S. National Archives