Sin-o ang Makapaluntad sing Dayon nga Paghidait?
“Salsalon nila ang ila mga espada nga mga punta sang arado, kag ang ila mga bangkaw nga mga galab nga inughagbas: ang pungsod indi magbayaw sing espada batok sa isa ka pungsod, kag indi na sila magtuon sing inaway.”
INI nga tagna naghalin sa Isaias kapitulo 2, bersikulo 4, sa King James nga bersion sang Biblia. Ginkutlo sang Human Development Report 1994, nga ginbalhag sa United Nations Development Programme (UNDP), ining mga pulong kag dayon nagdugang: “Daw nag-abot na ang tion sining tagna bangod sang pagkatapos sang cold war [sang 1990]. Apang tubtob sa karon isa gihapon ini ka maila nga paglaum.”
Pagbuhin sa Militar
Ang isa ka butang nga nagapadulom sang paglaum para sa paghidait amo nga ang pagbag-o sa kahimtangan sang politika sa bug-os nga kalibutan wala gin-updan sang daku nga pagbuhin sa kagastuhanan sa militar. Matuod may yara sing pila ka ginhimo nga pagbuhin. Suno sa rekord sang NU, ang kagastuhanan sa militar sa bug-os nga kalibutan nagnubo halin sa pinakamataas nga $995 bilyones sang 1987 padulong sa $815 bilyones sang 1992. Apang sa gihapon, ang $815 bilyones isa ka daku nga kantidad. Halos katumbas ini sang tingob nga kinitaaan sang katunga nga populasyon sang kalibutan!
Ang isa pa ka butang nga nagaupang sa pagbuhin sang armas amo ang pagtamod nga ang kusog militar mahimo makadala sing kalig-unan. Sa amo, bisan wala na ang Cold War, madamo sa industriyalisado nga pungsod ang nagainsister nga ang kagastuhanan para sa seguridad sang pungsod dapat huptan nga mataas. Si James Woolsey, sang direktor pa sia anay sang Central Intelligence Agency sang Estados Unidos, nagsiling sa Kongreso sang Pebrero 1993: “Napatay naton ang daku nga dragon [ang U.S.S.R.], apang nagapuyo kita karon sa isa ka kagulangan nga puno sing madamo nga sahi sang dalitan nga man-ug.”
Sa imol nga mga pungsod ang daku nga gasto sa militar ginapakamatarong man subong mga paagi nga malikawan ang pag-atake sang mga pungsod nga ginkabig subong posible nga mga dragon kag dalitan nga mga man-ug. Apang sa katunayan, siling sang UNDP, “diutay lamang nga internasyonal nga mga inaway ang ginpakig-away sang imol nga mga pungsod, kag madamo ang naggamit sang ila armado nga kusog sa pagkontrol sa ila mga tawo.” Sa katunayan, ang report sang UNDP nagpaathag: “Sa imol nga mga pungsod ang kahigayunan nga mapatay bangod sang pagpatumbaya sa katilingban (bangod sa malnutrisyon kag sa malikawan nga mga balatian) 33 porsiento nga mas madaku sangsa kahigayunan nga mapatay sa inaway bangod sang pagsalakay sang iban nga pungsod. Apang, sa promedyo, may yara 20 ka soldado para sa tagsa ka doktor. Dugang pa, mahimo nga ginabuhinan sang mga soldado ang personal nga kalig-unan sa baylo nga dugangan ini.”
Ang Internasyonal nga Negosyo sa Armas
Sang tion sang Cold War, ang duha ka superpower nagbaligya sing mga armas sa mga kaalyado agod palig-unon ang mga alyansa, makatigayon sang mga base militar, kag mahuptan ang gahom. Ang mga hangaway sang madamong pungsod labi nga nagbaskog. Sa karon, halimbawa, 33 ka pungsod ang nagapanag-iya sing kapin sa 1,000 ka tangke de guerra.
Karon nga natapos na ang Cold War, ang politikanhon kag estratehiko nga rason sa pagbaligya sing mga armas nagbuhin. Apang, nagpabilin nga mabaskog ang motibo para sa ekonomiya. Kahigayunan ini nga makakuwarta! Gani samtang nagabuhin ang lokal nga pagkinahanglan sa mga armas, ginakumbinse sang mga manughimo sang armas ang ila mga gobierno nga ang paagi sa paghupot sing mga trabaho kag paghupot sang ekonomiya nga maayo amo ang pagbaligya sing mga armas sa iban nga pungsod.
Ang World Watch nga magasin nagakomento: “Sing may pagsumpakilay, samtang ginabuhinan sang mga superpower ang ila dalagku nuklear nga mga misil, masako sila sa pagpangita sing mga paagi nga makabaligya sing madamo sang ila kombensional nga mga bomba kag mga pusil sa halos kay bisan sin-o nga luyag magbakal.” Ang kantidad? Suno sa Stockholm International Peace Research Institute, ang bili sang kombensional nga mga armas nga nabaligya sa bug-os nga kalibutan sang mga tuig 1988 tubtob 1992 nagdangat sa $151 bilyones. Ang pinakadaku nga manugbaligya sa luwas amo ang Estados Unidos, ginsundan sang mga pungsod sang anay Unyon Sobyet.
Ang Katalagman sa Nuklear Nagapabilin
Kamusta ang katalagman sa nuklear? Ang Estados Unidos kag ang Unyon Sobyet (ukon ang nagbulos nga mga estado sini) naglagda sa Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty sang 1987 kag sa duha ka Strategic Arms Reduction Treaty (START) sang mga tuig 1991 kag 1993.
Gindumilian sang START nga mga tratado ang mga misil nga nahamtang sa duta nga may kapin sa isa ka warhead kag nagmando nga dulaon, sa tuig 2003, ang halos tatlo ka bahin sang nuklear nga mga warhead sa tanan nga mga sistema nga makadala sang isa ka warhead. Walay sapayan nga nadula ang peligro sa nuklear nga Inaway Kalibutanon III, yara gihapon ang madamong arsenal sang nuklear nga mga armas—bastante sa paglaglag sang tanan nga kabuhi sa duta sa madamo nga beses.
Ang pagbungkag sining mga armas nagapadugang sang mga kahigayunan para sa pagpangawat sing nuklear. Ang Rusya, halimbawa, nagabungkag kag nagatago sing mga 2,000 ka warhead kada tuig, nagakuha gikan sa sini sang daw inumol kadaku nga plutonium nga gintawag mga pit. Ang isa ka pit sa warhead, nga nagakinahanglan sing daku nga gasto kag teknolohiya agod himuon, isa ka importante nga ingrediente sa isa ka nuklear nga bomba. Sanglit ang mga pit masami nga nasulod sa isa ka salsalon nga suludlan nga nagapugong sa radioactivity, sarang matago sang kawatan ang isa sini sa iya bulsa. Nian ang isa ka terorista nga makakuha sing human na nga pit magasulod sini sa isa ka instrumento sa pagpalupok agod maghimo liwat sing isa ka mabaskog gid nga bomba.
Ang isa pa nga ginakabalak-an amo ang katalagman nga maglapnag ang nuklear nga mga armas sa dugang kag dugang nga mga pungsod. Lima ka pungsod ang ginakabig nga may nuklear nga puwersa—China, Pransia, Rusya, ang United Kingdom, kag ang Estados Unidos—kag ang iban pa nga mga pungsod nagahunahuna man sa pagtigayon sing ikasarang sa paggamit sang nuklear nga mga armas sing madasig.
Bangod dugang kag dugang nga mga pungsod ang nagatigayon sing nuklear nga mga armas, ang posibilidad nga gamiton ini sang isa nagadugang. Ang mga tawo may nagakaigo nga rason nga mahadlok sa paggamit sining makahaladlok nga mga armas. Subong sang ginasiling sang libro nga The Transformation of War, “tuman kabaskog sang ila nuklear nga puwersa sa bagay nga ginahimo nila ang kombensional nga mga armas nga makahalam-ot kon tulukon.”
Pagbuhin sa Armas kag Paghidait
Apang kamusta kon dulaon sang mga pungsod ang ila malaglagon modernong mga armas? Makagarantiya bala ina sing isa ka mahidaiton nga kalibutan? Indi gid. Ang estoryador sang militar nga si John Keegan nagasiling: “Wala sing napatay ang nuklear nga mga armas, kutob sang Agosto 9, 1945. Ang 50,000,000 nga napatay sa inaway kutob sadto, ginpatay kalabanan sang baratuhon, ginpatubas sing madamo nga mga armas kag manubo sing kalibre nga mga bala, nga mahal lamang sing diutay sa isa ka transistor radio kag baterya nga nagbaha sa kalibutan sadto man nga tion.”
Ang bag-ong halimbawa sang paggamit sing mga armas nga ginpatubas sang manubo nga teknolohiya amo ang pagpamatay sa Rwanda, nga tuhoy sini nga pungsod ang The World Book Encyclopedia (1994) nagsiling: “Ang kalabanan nga tawo mga Romano Katoliko. . . . Ang Romano Katoliko kag ang iban pa Cristianong mga simbahan amo ang nagadumala sang kalabanan nga mga eskwelahan sa elementarya kag hayskul.” Apang, sa Rwanda mga tunga sa milyon ang ginpamatay sang mga tawo nga naarmasan sing mga talibong. Sing maathag, agod mapaluntad ang bug-os kalibutan nga paghidait, kapin pa ang kinahanglanon sangsa buhinan lamang ang kombensional kag nuklear nga mga armas. Subong man, kapin pa ang kinahanglanon sangsa mga panudlo nga ginahatag sang mga relihion sa kalibutan.
Nagadugang ang Etniko nga mga Pagribalay
Si Sadako Ogata, ang mataas nga komisyoner para sa mga refugee sa Nasyones Unidas nagsiling sining karon lang: “Pagkatapos gid sang Cold War, nagdumdom kami nga malubad na ang tanan nga problema. Wala namon marealisar nga ang Cold War may tuhay nga aspeto sa sini—nga ang mga superpower nag-aman sing kalinong ukon pilit nga nagpatuman sing kalinong sa ila kaugalingon nga mga sona nga yara sa idalom sang ila impluwensia. . . . Busa karon, pagkatapos sang Cold War, nakita naton ang pagdagsa sang mas madamo tradisyonal, nagabalikbalik, ayhan antes sang Inaway Kalibutanon I nga sahi sang etniko nga inaway.”
Si Arthur Schlesinger, isa ka estoryador kag manunulat nga tagdaug sang Pulitzer nga padya, nagsiling man: “Ang isa ka pagdumot ginbuslan sang isa pa ka pagdumot. Ang pagkadula sang paghugakom sang ideolohiko nga pag-ipit sa Sidlangan nga Europa kag sa anay Unyon Sobyet, nagpaguwa sa ginapunggan anay nga etniko, nasyonalistiko, relihioso, kag lengwistiko nga kaawayon nga natanom sing tudok sa maragtas kag hunahuna. . . . Kon ang ika-20 nga siglo nangin ang siglo sang inaway sang mga ideolohiya, ang ika-21 nga siglo nagsugod subong ang siglo sang etniko nga mga inaway.”
Sa ulot sang 1989 kag 1992, suno sa pag-isip sang Nasyones Unidas, may yara 82 ka armado nga mga inaway, ang kalabanan sini natabo sa imol nga mga pungsod. Sang 1993, 42 ka pungsod ang may daku nga binangig kag 37 pa ang nakaeksperiensia sing politikal nga kasingki. Samtang, ang Nasyones Unidas—ginakulang sang iya badyet—walay kadalag-an nga nagatinguha sa pagdala sing paghidait sa 17 lamang ka misyon. Sing maathag, ang katawhan dapat magdangop sa lain nga tuburan para sa isa ka mahidaiton nga kalibutan.
Nagapabilin nga mga Problema
Dugang pa, sa baylo nga magtulok sing positibo sa palaabuton, madamo ang nagapabutyag sing pagkanegatibo. Ang panghapin sang Pebrero 1994 nga guwa sang The Atlantic Monthly nagasumaryo sang isa ka pahibalo tuhoy sa manug-abot nga mga dekada: “Ang mga pungsod nagakahapay bangod sang mationtion nga pag-abot sang mga refugee bangod sang kalamidad sa palibot kag sa katilingban. . . . May mga inaway nga nagakatabo bangod sang maiwat nga mga kinahanglanon, ilabi na sing tubig, kag ang inaway nagapadayon bangod sang krimen, bangod ang armado nga mga grupo sang wala sing puluy-an nga mga buyong nagapakig-away batok sa pribado nga mga puwersa sang seguridad sang mga manggaranon.”
Nagakahulugan bala ini nga indi matigayon ang dayon nga paghidait? Indi! Ginapakita sang masunod nga artikulo ang mga rason kon ngaa makatulok kita sa palaabuton nga may pagsalig.
[Kahon sa pahina 5]
Relihion—Isa ka Puwersa Para sa Paghidait?
Kon ang mga pungsod nagapakig-away, ginabiyaan sang mga relihion sang kalibutan ang mga panudlo sang paghidait kag paghiliutod. Tuhoy sa kahimtangan sa tion sang Inaway Kalibutanon I, ang Britaniko nga brigadyer heneral nga si Frank P. Crozier nagsiling: “Ang Cristianong mga Simbahan amo ang aton nagapanguna nga mga sumalakdag sa pagpaagay sing dugo, kag gingamit naton sila sing bug-os.”
Ang papel sang relihion sa inaway amo lang gihapon sa bug-os nga mga katuigan. Ang Katoliko nga istoryador nga si E. I. Watkin nagkilala: “Bisan pa masakit batunon, indi naton mahimo para lamang sa butig nga pagtudlo ukon dibunayag nga katuyuan nga ipanghiwala ukon sikwayon ang maragtason nga katunayan nga ginsakdag sang mga Obispo ang tanan nga inaway nga ginbuylugan sang panguluhan sang ila pungsod.” Kag ang isa ka editoryal sa Sun sang Vancouver, Canada, nagsiling: “Isa ka kaluyahon sang ayhan tanan organisado nga relihion nga sundon sang simbahan ang bandera . . . Ano nga inaway ang natabo nga wala ginpangangkon nga ang Dios yara sa tagsa ka bahin?”
Sing maathag, sa baylo nga isa ka puwersa para sa paghidait, ginsakdag sang mga relihion sang kalibutan ang mga inaway kag pinatyanay—subong ginailustrar gid sang pagpinatyanay sa Rwanda.
[Kahon sa pahina 6]
Ang Pagkawalay Pulos sang Inaway
Sa libro nga I Found No Peace, nga ginbalhag sang 1936, ang dumuluong nga manunulat nga si Webb Miller nagsulat: “Sing makapakibot, ang malaglagon nga kangidlis sang [Inaway Kalibutanon I] upod ang daku nga pagkamakangilil-ad kag pagkawalay pulos sini wala makapakibot sa akon tubtob sang eksakto walo ka tuig nga natapos ini.” Sadto nga tion nagduaw sia sa patag-awayan sang Verdun, diin ginsiling niya nga 1,050,000 ka tawo ang napatay.
“Upod sang minilyon pa nga iban, nadayaan ako sang panahon sang inaway,” sulat ni Miller. “Ang Inaway Kalibutanon nangin madinalag-on lamang sa pagpatubas sing bag-ong mga inaway. Walo kag tunga ka milyon ka tawo ang napatay sa walay kapuslanan, tignapulo ka milyon ang nag-antos sing daku nga mga kabudlayan, kag ginatos ka milyon ang nag-antos sing kasakit, kaimulon, kag kalisod. Kag ining tanan natabo bangod sang daku nga kabuangan.”
Tatlo ka tuig pagkatapos nga nabalhag ini nga libro, ang Inaway Kalibutanon II nagsugod. Ang The Washington Post nagsiling: “Ang mga inaway sa aton ika-20 nga siglo nangin isa ka ‘kabilugan nga mga inaway’ batok sa mga soldado kag mga sibilyan. . . . Ang inaway sang mga barbaro sang nagligad nga mga siglo diutay kag wala sing pulos kon ipaanggid.” Suno sa pagbulubanta sang isa ka awtoridad, 197 milyones ang napatay kutob sang 1914 sa mga inaway kag mga pagrebelde sibil.
Apang, ang tanan nga inaway kag mga pagrebelde sang tawo wala makadala sing paghidait ukon kalipay. Subong sang ginsiling sang The Washington Post, “wala sing politikanhon ukon ekonomiko nga sistema sa sining siglo ang nakapaumpaw ukon nakapaayaw sa indi mapahamtang nga minilyon.”
[Laragway sa pahina 7]
Ining iloy isa sang ginatos ka libo ka tawo nga ginpatay sa Rwanda—madamo sang mga katapo sang ila mismo relihion
[Credit Line]
Albert Facelly/Sipa Press