Pagkilala sa mga Sintomas kag Kon Ano ang Himuon

KON mag-utwas ang mga sintomas sang atake sa tagipusuon, importante nga magpatan-aw dayon sa doktor, kay ang peligro nga mapatay daku gid sa sulod sang isa ka oras pagkatapos sang atake. Ang pagpabulong dayon makasalbar sa maskulo sang tagipusuon gikan sa indi na maremedyuhan nga halit. Kon kapin nga maskulo sang tagipusuon ang masalbar, mangin kapin man ka epektibo nga magabomba ang tagipusuon pagkatapos sang atake.

Apang, desmolado ang iban nga atake sa tagipusuon, wala nagapakita sing mga sintomas. Sa sining mga kaso mahimo nga walay hinalung-ong ang isa ka tawo nga sia may cor­o­nary ar­tery dis­ease (CAD). Sing makapasubo, para sa iban ang isa ka grabe nga atake sa tagipusuon mahimo nga amo ang una nga patimaan sang balatian sa tagipusuon. Sa kaso sang car­diac ar­rest (pagdulog sang tagipusuon sa pagbomba), diutay lamang ang posibilidad nga mabuhi pa ang isa ka tawo luwas kon tawgon dayon ang res­cue ­team kag gamiton dayon ang car­dio­pul­mo­nary re­sus­ci­ta­tion (CPR) sang bisan sin-o nga yara sa amo nga tion.

Tuhoy sa kalabanan nga tawo nga may sintomas sang CAD, report sang Harvard Health Letter, mga katunga gid ang indi dayon magpatan-aw sa doktor. Ngaa? “Sa masami bangod indi nila mahangpan kon ano ang ginapahangop sang mga sintomas ukon wala nila ini ginasapak.”

Si John,a isa ka biktima sang atake sa tagipusuon kag isa sang mga Saksi ni Jehova, nagapangabay: “Kon mamutikan mo nga daw indi maayo ang dughan mo, indi magpalantang sa pagpangayo sing bulig sa doktor bangod nahangawa ikaw nga basi masal-an ka nga nagainartista lamang. Diutayan lang ako mapatay bangod wala ako dayon maghulag.”

Kon Ano ang Natabo

Si John nagpaathag: “Isa ka tuig kag tunga antes ako gin-atake sa tagipusuon, ginpaandaman ako sang doktor tuhoy sa akon mataas nga kolesterol, isa ka daku nga kabangdanan sang peligro sa CAD. Apang wala ko ini ginsapak, kay pagdumdom ko bata pa ako​—⁠kubos sa 40​—⁠kag may maayong panglawas. Nagahinulsol gid ako nga wala ako maghulag sadto. Nakabatyag ako sing iban pa nga mga palatandaan​—⁠manabaw nga ginhawa kon mangabudlay ako, pagsakit sang suluksulok nga pagdumdom ko bangod sang pagkawala matunawan, kag pagbatyag sing sobra nga pagpalangapoy sa sulod sang mga binulan antes sang atake. Ang kalabanan sini ginpabangod ko sa kulang nga tulog kag sobra nga kahuol sa trabaho. Tatlo ka adlaw antes gin-atake ako sa tagipusuon, nakabatyag ako sang pagdumdom ko pagpalanghugot lamang sang maskulo sa akon dughan. Isa yadto ka maluya lamang nga atake antes sang mabaskog nga atake pagligad pa sang tatlo ka adlaw.”

Ang pagsakit ukon pagpin-ot sang dughan, nga ginatawag an­gina, nagahatag sing paandam sa mga katunga sang mga tawo nga ginaatake sa tagipusuon. Ang iban makaeksperiensia sing manabaw nga pagginhawa ukon pagpalangapoy kag pagpalangluya subong mga sintomas, nagapakita nga kulang ang oksiheno nga nagasulod sa tagipusuon bangod barado ang ugat. Ining nagapaandam nga mga sinyales dapat magpahulag sa isa nga magkadto sa doktor agod ipatan-aw ang iya tagipusuon. Si Dr. Peter ­Cohn nagsiling: “Sa tapos mabulong ang an­gina, wala sing garantiya nga mapunggan ang atake sa tagipusuon, apang sa dimagkubos mabuhinan ang posibilidad nga matabo ang atake sa indi madugay.”

Ang Atake

Nagpadayon si John: “Manughampang kami sadto nga adlaw sing soft­ball. Samtang nagakaon ako sing ham­bur­ger kag sing pinirito nga patatas subong panyaga, wala ko lang pagsapaka ang diutay nga kalain sang pamatyag, kasukahon, kag pagpalanghugot sang akon dughan. Apang pag-abot namon sa ball­park kag nakasugod na kami sa paghampang, namutikan ko nga daw indi maayo ang pamatyag ko. Samtang nagaligad ang inoras sadto nga hapon, amat-amat nga naglain ang akon pamatyag.

“Pila ka beses nga naghigda ako sa mga bangko, kag gin-inat-inat ang mga maskulo sang akon dughan, apang nagpalanghugot pa gid ini. Samtang nagahampang ako, nagsiling ako sa akon kaugalingon, ‘Siguro trangkasuhon ako,’ kay kon kaisa nagapalamugnaw ako kag nagapalamalhas kag nagapalangluya. Sang magdalagan ako, talalupangdon gid nga daw indi ako makaginhawa. Naghigda ako liwat sa bangko. Sang pagbangon ko, wala gid sing duhaduha nga serioso ang problema ko. Nagsinggit ako sa akon anak nga si ­James: ‘Dapat ako magpaospital KARON GID!’ Daw subong bala nga narusdak ang akon dughan. Grabe gid ang kasakit nga indi ako makatindog. Naghunahuna ako, ‘Indi mahimo nga atake ini sa tagipusuon, amo bala? Treintay-otso anyos pa lang ako!’ ”

Ang anak ni John, nga 15 anyos lamang sadtong tion, nag-asoy: “Mga pila ka minutos lamang kag nadulaan na si Dad sing kusog, amo kon ngaa ginhakwat sia padulong sa awto. Ang akon abyan amo ang nagmaneho sa awto samtang wala pahuway nga ginapamangkot niya si Dad agod indi sia madulaan sing animo. Sang ulihi, wala na nagasabat si Dad. ‘John!’ singgit sang akon abyan. Apang wala gihapon magsabat ang akon amay. Nian nagpisikpisik si Dad sa iya pulungkuan, nakombulsion kag nagsululuka. Makapila ako nagsinggit: ‘Dad! Palangga ko gid ikaw! Palihug indi ako pagbiyai!’ Sa tapos sia makombulsion, naglungayngay ang iya bug-os nga lawas sa pulungkuan. Pagdumdom ko napatay na sia.”

Sa Ospital

“Nagdalagan kami sa ospital agod mangayo sing bulig. Duha ukon tatlo ka minutos na ang nagligad sugod sang maghunahuna ako nga napatay na si Dad, apang naglaum ako nga maulian pa sia. Sa akon kakibot, mga 20 ka masigka-Saksi ni Jehova nga kaupod namon sa ball­park ang nagahulat na sa hulot-hululatan. Nabatyagan ko ang ila paglugpay kag gugma, nga isa ka daku gid nga bulig sa sining makapasubo nga tion. Mga 15 minutos sang ulihi, nag-abot ang doktor kag nagpaathag: ‘Napasag-uli namon liwat ang animo sang imo amay, apang grabe gid ang iya atake sa tagipusuon. Indi pa namon sigurado kon mabuhi sia.’

“Dayon gintugutan niya ako nga makita si Dad sa makadali lang. Natandog gid ako sang gugma nga ginpabutyag ni Dad sa amon pamilya. Walay sapayan sang grabe nga kasakit, nagsiling sia: ‘Anak, palangga ko gid ikaw. Dumduma pirme nga si Jehova amo ang labing importante nga persona sa aton kabuhi. Indi gid magdulog sa pag-alagad sa iya, kag buligi ang imo iloy kag ang imo mga utod nga lalaki nga indi gid mag-untat sa pag-alagad sa iya. May malig-on kita nga paglaum sa pagkabanhaw, kag kon mapatay ako, luyag ko makita kamo tanan sa pagbalik ko.’ Pareho kami nga nagapatulo sing mga luha sang gugma, kahadlok, kag paglaum.”

Ang asawa ni John, si Mary, nag-abot isa ka oras sang ulihi. “Pagsulod ko gid sa hulot pang-emerhensia, ginsilingan ako sang doktor: ‘Grabe ang atake sa tagipusuon sang imo bana.’ Wala ako makatingog. Ginpaathag niya nga ang tagipusuon ni John makawalo nga ginpaagi sa de­fi­bril­la­tion nga metodo. Ining pang-emerhensia nga tikang nagadalahig sang paggamit sing elektrikal nga boltahe agod pauntaton ang indi kinaandan nga pitik sang tagipusuon kag ipasag-uli ang normal nga ritmo sini. Dugang sa CPR, pagtughong sing oksineho, kag pagpadapat sing mga bulong paagi sa ugat, ang de­fi­bril­la­tion isa ka abanse nga metodo sa pagluwas sa kabuhi.

“Sang makita ko si John, nagsakit ang akon dughan. Kalapsi gid sa iya kaayo, kag kadamo sing mga tubo kag mga alambre nga nagaangot sang iya lawas sa mga makina. Nangamuyo ako sing hipos kay Jehova nga hatagan ako sing kusog nga mabatas ining pagtilaw bangod lamang sa amon tatlo ka anak nga lalaki, kag nangayo ako sing tuytoy sa paghimo sing maalamon nga mga desisyon nahanungod sa mahimo matabo. Sang nagapalapit ako sa katre ni John, nagpamensar ako, ‘Ano ang ginahambal mo sa imo hinigugma sa tion nga kaangay sini? Nakahanda gid bala kami para sa sining delikado nga kahimtangan?’

“ ‘Honey,’ siling ni John, ‘nahibaluan mo nga basi indi ako makalampuwas sa sini. Apang importante nga ikaw kag ang mga bata magpabilin nga matutom kay Jehova bangod sa indi madugay madula ining sistema kag wala na sing balatian kag kamatayon. Luyag ko nga pagbugtaw ko sa bag-ong sistema makita ko kamo sang kabataan didto.’ Nagtululagay ang mga luha sa amon mga guya.”

Nagpaathag ang Doktor

“Ginhambal ako sang ulihi sang doktor kag ginpaathagan nga suno sa imbestigasyon ang kabangdanan sang atake sa tagipusuon ni John amo ang 100-porsiento nga bara sa an­te­rior de­scend­ing ar­tery sa wala nga bahin sang tagipusuon. May bara man sia sa isa pa ka arterya. Ginsingganan ako sang doktor nga dapat ako magdesisyon kon paano bulngon si John. Ang duha nga pililian amo ang bulong kag angio­plasty. Para sa iya mas maayo ang naulihi, gani ginpili namon ang angio­plasty. Apang wala ako ginpasalig sang mga doktor, kay ang kalabanan wala nagakaluwas sa sini nga sahi sang atake sa tagipusuon.”

Ang angioplasty isa ka teknik sang operasyon diin ang kateter nga may daw pahabok sa punta ginapasulod sa cor­o­nary ar­tery kag dayon ginapahabok agod madula ang bara. Madinalag-on gid ining padihot sa pagpasag-uli sang ilig sang dugo. Kon daku ang bara sa pila ka arterya, ang ginarekomendar sa masami amo ang by­pass nga operasyon.

Indi Maayo nga Palatandaan

Pagkatapos sang angio­plasty, wala gihapon sing kasiguruhan ang kabuhi ni John sa sulod sang nagsunod nga 72 ka oras. Sang ulihi, naulian ang iya tagipusuon. Apang katunga lamang sang ikasarang anay sang tagipusuon ni John ang ginabomba sini, kag daku nga bahin sini ang nagtig-a nga daw kugan, gani daw indi gid malikawan nga basi mahalitan ang iya tagipusuon.

Sa paghanduraw sang nagligad, si John nagalaygay: “Obligasyon naton sa aton Manunuga, sa aton mga pamilya, sa aton espirituwal nga kauturan nga mga lalaki kag mga babayi, kag sa aton kaugalingon mismo nga pamatian ang mga paandam kag atipanon ang aton panglawas​—⁠ilabi na kon may katalagman kita. Sa daku nga kasangkaron, mahimo kita mangin kabangdanan sang kalipay ukon kasubo. Depende ini sa aton.”

Ang kaso ni John grabe kag nagkinahanglan sing gilayon nga atension. Apang indi tanan nga ginasakitan sing dughan dapat magpadoktor dayon. Sa gihapon, ang iya eksperiensia isa ka paandam, kag ang mga tawo nga nagabatyag nga may subong sila sini nga mga sintomas dapat magpatan-aw.

Ano ang mahimo agod mabuhinan ang risgo sa atake sa tagipusuon? Ipaathag ini sang masunod nga artikulo.

[Footnote]

[Kahon sa pahina 6]

Mga Sintomas sang Atake sa Tagipusuon

• Indi komportable nga pagpin-ot, pagpalanghugot, ukon pagsakit sang dughan nga nagadugay sing kapin sa pila ka minutos. Sarang masal-an nga isa ka malubha nga heart­burn

• Kasakit nga mahimo maglaton​—⁠ukon mabatyagan lamang​—⁠sa sag-ang, liog, mga abaga, mga butkon, mga siko, ukon sa wala nga kamot

• Malawig nga kasakit sa ibabaw nga bahin sang suluksulok

• Manabaw nga pagginhawa, paglingin sang ulo, pagkalipong, bahulay, ukon pagpalamugnaw sang kamot

• Sobra nga pagpalangapoy​—⁠mahimo maeksperiensiahan mga semana antes sang atake

• Kasukahon ukon pagsuka

• Masunson nga pagpin-ot sang dughan bisan wala nagapangabudlay

Ang mga sintomas mahimo nga haganhagan lamang ukon mabaskog kag wala tanan nagakatabo sa tagsa ka atake sa tagipusuon. Apang kon matabo ang kombinasyon sini, mangayo dayon sing bulig. Apang, sa pila ka kaso wala sing mga sintomas; ginapatuhuyan ini subong mahipos nga mga atake sa tagipusuon.

[Kahon sa pahina 7]

Mga Butang nga Dapat Himuon Agod Mabuhi Pa

Kon ikaw ukon ang isa ka tawo nga kilala mo magpakita sing mga sintomas sang atake sa tagipusuon:

• Kilalaha ang mga sintomas.

• Untati ang bisan ano nga imo ginahimo kag magpungko ukon maghigda.

• Kon ang mga sintomas magdugay sing kapin sa pila ka minutos, tawgi ang lokal nga numero sang telepono para sa emerhensia. Sugiri ang dis­patch­er nga ang suspetsa mo atake sa tagipusuon, kag hatagi sia sing impormasyon nga kinahanglanon agod matultulan ikaw.

• Kon madala mo ang biktima sa emer­gency room sang ospital sing mas madasig kon ikaw mismo ang magmaneho, himua ini. Kon sa banta mo ginaatake ikaw sa tagipusuon, pangabaya ang iban nga imaneho ka didto.

Kon nagahulat ikaw sa tabang nga mga ­manugbulong:

• Pahaluga ang hugot nga panapot, lakip ang paha ukon kurbata. Buligi ang biktima nga mangin komportable, hatagan sing maunlan kon kinahanglanon.

• Magpabilin nga kalma, biktima ka man ukon nagabulig lamang. Ang pagpanerbios mahimo nga magpadugang sang posibilidad nga matabo ang ar­rhythmia nga makatalagam sa kabuhi. Ang pangamuyo mahimo nga isa ka makapabakod nga bulig sa pagpabilin nga kalma.

Kon ang biktima daw wala na nagaginhawa:

• Sa isa ka mabaskog nga tingog mamangkot, “Mabatian mo bala ako?” Kon wala sing sabat, kon wala sing pulso, kag kon ang biktima wala nagaginhawa, himua ang car­dio­pul­mo­nary re­sus­ci­ta­tion (CPR).

• Dumduma ang tatlo ka sadsaran nga tikang sang CPR:

1. Patangaa ang biktima, agod mabuksan ang alagyan sang hangin.

2. Samtang bukas ang alagyan sang hangin, kag ginakimpit sang kamot ang ilong sang biktima, hinayhinay nga huypi sing hangin sing makaduha ang baba tubtob mag-alsa ang dughan.

3. Iduon sing 10 ukon 15 ka beses ang tungatunga sang dughan sa ulot sang duha ka utong agod paguwaon ang dugo gikan sa tagipusuon kag sa dughan. Sa kada 15 segundo, himua sing makaduha ang paghuyop sing hangin sa baba nga ginasundan sang 15 ka pagduon sa dughan tubtob magbalik ang pulso kag ang pagginhawa ukon mag-abot ang grupo sang mga manugtabang.

Ang CPR dapat himuon sang isa nga nahanas sa paghimo sini. Apang kon wala sing hanas nga makita, “mas maayo ang bisan anong CPR kaysa wala,” siling ni Dr. R. Cummins, direktor sang pang-emerhensia nga pag-atipan sa tagipusuon. Kon wala sing isa nga magmatumato sa paghimo sining mga tikang, diutay lamang ang posibilidad nga masalbar ang biktima. Ang CPR nagatipig sa tawo nga buhi tubtob nga mag-abot ang bulig.

[Laragway sa pahina 5]

Ang gilayon nga pagpabulong mahimo makaluwas sang kabuhi kag makabuhin sang halit sa tagipusuon