Paano Mabuhinan ang Risgo?

ANG coronary artery disease (CAD) ginaangot sa pila ka kabangdanan nga may kaangtanan sa genetiko, palibot, kag sa estilo sang pagkabuhi. Ang CAD kag ang atake sa tagipusuon mahimo mangin resulta sang tinuig, kon indi man dekada, sang mga risgo nga may kaangtanan sa isa ukon kapin pa sining mga kabangdanan.

Edad, Lalaki Ukon Babayi, kag Pagpanubli

Sa pagdugang sang edad nagadugang man ang risgo sa atake sa tagipusuon. Mga 55 porsiento sang atake sa tagipusuon ang nagakatabo sa mga tawo nga kapin sa 65 anyos. Mga 80 porsiento sang mga nagakapatay sa atake sa tagipusuon ang nagaedad sing 65 ukon kapin pa.

Mas daku ang peligro sa mga lalaki nga nagaedad kubos sa 50 sangsa mga babayi sang amo man nga edad. Sa tapos sang menopos, ang peligro sang babayi nagadugang bangod sang hinali nga pagnubo sang nagaamlig nga hor­mone nga es­tro­gen. Suno sa pila ka bulubanta, ang risgo nga ang mga babayi atakehon sa tagipusuon mahimo mabuhinan sing 40 porsiento ukon kapin pa paagi sa ­es­tro­gen re­place­ment ther­apy (ilisan ang es­tro­gen), apang mahimo magdugang naman ang peligro sa pila ka kanser.

Ang pagpanubli mahimo magtungod sing daku nga papel. Ang mga tawo nga may mga ginikanan nga naatake antes sang edad nga 50 may dugang nga risgo nga atakehon man. Bisan pa kon ang mga ginikanan gin-atake paglampas sa edad nga 50, dugang gihapon ang risgo. Kon ang pamilya may maragtas sang balatian sa tagipusuon, mahimo gid nga mangin problema man ini sang mga anak.

Ang Kolesterol nga Kabangdanan

Ang kolesterol, isa ka sahi sang lip­id, importante sa kabuhi. Ginapatubas ini sang atay, kag ginadala ini sang dugo sa mga selula, sa mga molekula nga ginatawag lipo­pro­teins. Ang duha ka sahi sini amo ang low-den­sity lipo­pro­teins (LDL nga kolesterol) kag high-den­sity lipo­pro­teins (HDL nga kolesterol). Ang kolesterol mangin isa ka peligro para sa CAD kon tuman kadamo nga LDL nga kolesterol ang yara sa dugo.

Ang HDL ginapatihan nga nagatungod sing maamligon nga papel paagi sa pagkuha sang kolesterol gikan sa mga tisyu kag ginadala ini pabalik sa atay, diin ginabag-o ini kag ginapaguwa gikan sa lawas. Kon ang eksamin para sa LDL mataas kag ang HDL manubo, daku ang peligro sa atake sa tagipusuon. Ang pagpanubo sa kadamuon sang LDL makaresulta sa daku nga pagnubo sang peligro. Ang pagdieta importante agod mabulong ini, kag makabulig ang ehersisyo. Ang nanuhaytuhay nga mga bulong makapaayo man, apang indi maayo ang lamita nga mga epekto sang iban.a

Ginarekomendar ang kalan-on nga diutay sing kolesterol kag sing tambok nga mabudlay tunawon. Ang pagkaon sing kalan-on nga diutay sing mabudlay tunawon nga tambok subong sang canola ukon mantika sang olivo, sa baylo sang kalan-on nga madamo sing mabudlay tunawon nga tambok subong sang but­ter, makapanubo sang LDL kag nagatipig sang HDL. Sa pihak nga bahin, ang American Journal of Public Health nagsiling nga ang mantika halin sa utan nga napadayag sa hidroheno sing bug-os ukon sa bahin lamang nga amo ang masapwan sa kalabanan nga mantikilya kag mantika halin sa utan makapataas sang LDL, kag nagapanubo sang HDL. Ginarekomendar man nga buhinan ang pagkaon sing matambok nga mga karne kag ibulos ang diutay sing tambok nga mga bahin sang manok ukon pabo.

Ginpakita sang mga pagtuon nga ang bitamina E, beta-caro­tene, kag bitamina C makapahinay sang athero­scle­rosis sa mga sapat. Ginhinakop sang pagtuon nga mahimo buhinan man sini ang kadamuon sang atake sa tagipusuon sa mga tawo. Ang pagkaon adlaw-adlaw sing mga utan kag mga prutas nga dagaya sa beta-caro­tene kag iban pa nga ca­rot­enoid kag bitamina C, subong sang kamatis, malagtom nga mga dahon sang utan, katumbal, car­rot, kamote, kag melon, mahimo nga makahatag sing pila ka pangamlig gikan sa CAD.

Mapuslanon man kuno ang bitamina B₆ kag ang mag­ne­sium. Ang wala mapuy-asi nga mga uyas katulad sang sebada kag oat subong man mga balatong, mga lentejas, kag pila ka liso kag nut mahimo makabulig. Dugang pa, ginapatihan nga ang pagkaon sing isda subong sang salmon, tangigi, tamban, ukon tuna sing dimagkubos makaduha kada semana mahimo magbuhin sang risgo sa CAD, kay dagaya ini sa omega-3 poly­un­sat­u­rated fat­ty acids.

Palapungko nga Estilo sang Pagkabuhi

Mas daku ang risgo sang palapungko nga mga tawo nga atakehon sa tagipusuon. Ginahinguyang nila ang daku nga bahin sang adlaw nga wala sing ginahimo sa pisikal kag wala nagaehersisyo sing regular. Ang atake sa tagipusuon masami nga nagakatabo sa sining mga tawo pagkatapos sang mabug-at nga mga pagpanghikot subong sang matrabaho nga pagpanghardin, pag-jog­ging, paghakwat sing mabug-at nga mga butang, ukon pagpala sing yelo. Apang nagabuhin ang risgo sa mga tawo nga nagaehersisyo sing regular.

Ang 20- tubtob 30- minutos nga pagdagondagon sing makatlo ukon makap-at kada semana mahimo nga makabuhin sang risgo nga maatake. Ang regular nga ehersisyo nagapauswag sang ikasarang sang tagipusuon sa pagbomba, nagabulig sa pagbuhin sang kabug-aton, kag mahimo magpanubo sang kadamuon sang kolesterol kag sang presyon sang dugo.

Hypertension, Sobra nga Kabug-aton, kag Diabetes

Ang alta presyon (hyper­ten­sion) makahalit sang mga palibot sang arterya kag ginabangdan sang pagsulod sang LDL nga kolesterol sa arterya kag sang pagsupot sang tambok. Samtang nagadamol ang tambok, indi makalatay sing maayo ang dugo kag sa amo nagataas ang presyon sang dugo.

Dapat usisaon sing regular ang presyon sang dugo, kay mahimo nga ang problema wala sing bal-anon nga sinyales. Para sa tagsa ka punto nga buhin sa dia­stolic pres­sure (ang numero sa ubos), ang risgo sa atake sa tagipusuon mahimo mabuhinan sing 2 tubtob 3 porsiento. Mahimo nga epektibo ang bulong para sa pagpanubo sang presyon sang dugo. Ang pagdieta, kag sa pila ka kaso ang paglikaw sa pagkaon sing asin, upod ang regular nga ehersisyo agod mabuhinan ang kabug-aton makabulig sa pagkontrol sang mataas nga presyon sang dugo.

Ang sobra nga kabug-aton nagapataas sang presyon sang dugo kag ginabangdan sang dinormal nga kadamuon sang lip­id. Ang paglikaw ukon pagbulong sa obe­si­ty (sobra nga katambukon) amo ang panguna nga paagi agod malikawan ang diabetes. Ang diabetes nagapadasig sang CAD kag nagapadugang sang risgo sa atake sa tagipusuon.

Pagpanigarilyo

Ang pagpanigarilyo isa ka daku nga kabangdanan sang CAD. Sa Estados Unidos, amo ini ang direkta nga kabangdanan sang mga 20 porsiento sang tanan nga kamatayon bangod sa balatian sa tagipusuon kag sang halos 50 porsiento sang atake sa tagipusuon sa mga babayi nga kubos sa 55 anyos ang edad. Ang pagpanigarilyo nagapataas sang presyon sang dugo kag nagapasulod sa dugo sing makahililo nga mga kemikal subong sang nikotina kag car­bon mon­ox­ide. Nian, ginapierde sining mga kemikal ang mga arterya.

Ginabutang man sa peligro sang mga nagapanigarilyo ang mga tawo nga makahaklo sang ila aso. Ginapahayag sang mga pagtuon nga ang mga tawo nga wala nagapanigarilyo nga nagapuyo upod sa mga nagapanigarilyo may dugang nga risgo sa atake sa tagipusuon. Sa amo, paagi sa pag-untat sang pagpanigarilyo, sarang mabuhinan sang isa ka tawo ang iya kaugalingon nga risgo kag mahimo nga maluwas pa niya gani ang kabuhi sang iya mga hinigugma nga wala nagapanigarilyo.

Kahuol

Kon yara sa idalom sang daku nga kahuol sa emosyon ukon sa hunahuna, ang mga tawo nga may CAD nagaatubang sing mas daku nga risgo sa atake sa tagipusuon kag hinali nga kamatayon bangod sa atake sa tagipusuon sangsa mga tawo nga may mapagros nga mga arterya. Suno sa isa ka pagtuon, ang kahuol nagapakupos sa mga arterya nga puno sing tambok, kag ginabuhinan sini ang dugo nga nagailig sing tubtob sa 27 porsiento. Natalupangdan nga nagakupos sing daku bisan ang may diutay lamang nga diperensia nga mga arterya. Ang isa pa ka pagtuon nagpahangop nga ang daku nga kahuol makapabusdik sang tambok sa palibot sang arterya, ginabangdan sang atake sa tagipusuon.

Ang Consumer Reports on Health nagsiling: “Ang iban nga mga tawo daw nagakabuhi nga may malain nga panimuot. Maduhaduhaon sila, akig, kag madali mangakig. Samtang ang kalabanan nga mga tawo wala lang nagasapak sang makaulugot nga mga butang, ang makiawayon nga mga tawo nagapakita sing sobra nga reaksion.” Ang pagkapalaakig kag pagkapalaaway nagapataas sang presyon sang dugo, nagapadasig sang pitik sang tagipusuon, kag nagapukaw sa atay nga idiskarga ang kolesterol sa dugo. Ginapierde sini ang cor­o­nary ar­teries kag ginatunaan sang CAD. Ang kaakig ginapatihan nga nagapadoble sang risgo nga maatake sa tagipusuon, kag isa ini gihapon ka daku nga peligro sa sulod sang dimagkubos duha ka oras. Ano ang makabulig?

Suno sa The New York Times, si Dr. Mur­ray Mit­tle­man nagsiling nga ang mga tawo nga nagatinguha nga magpabilin nga kalma sa tion sang natublag nga emosyon mahimo nga makabuhin sang ila risgo nga maatake sa tagipusuon. Daw kaangay gid ini sa mga pulong nga narekord sa Biblia sang nagligad nga mga siglo: “Ang kalma nga tagipusuon amo ang kabuhi sang unod.”​—⁠Hulubaton 14:⁠30.

Nahibaluan ni apostol Pablo kon ano ang kahimtangan sa idalom sang kahuol. Naghambal sia tuhoy sa mga kabalaka nga nagtublag sa iya sa adlaw-adlaw. (2 Corinto 11:​24-28) Apang naeksperiensiahan niya ang bulig gikan sa Dios kag nagsulat: “Dili kamo magkabalaka sa bisan ano, kundi sa tagsa ka butang sa pangamuyo kag pag-ampo nga may pagpasalamat ipakilala sa Dios ang inyo mga pangabay; kag ang paghidait sang Dios nga nagalabaw sa tanan nga painuino magatipig sang inyo mga tagipusuon kag inyo ikasarang sa paghunahuna paagi kay Cristo Jesus.”​—⁠Filipos 4:6, 7.

Bisan may yara iban pa nga mga butang nga ginaangot sa mga problema sa tagipusuon, ang mga butang nga ginbinagbinag diri makabulig sa pagkilala sa risgo agod nga makahimo ang isa ka tawo sing nagakaigo nga aksion. Apang, nagapalibog ang iban kon ano ang kahimtangan sang mga tawo nga napilitan sa pagpasibu sa resulta sang atake sa tagipusuon. Daw ano nga pag-ayo ang posible?

[Footnote]

[Laragway sa pahina 9]

Ang pagpanigarilyo, madali nga pagpangakig, pagkaon sing matambok nga mga pagkaon, kag ang palapungko nga sahi sang pagkabuhi makapadugang sang risgo nga maatake sa tagipusuon