“Stroke”—Ang Ginatunaan Sini

“ANG utok amo ang pinakadelikado nga parte sang lawas,” siling sang neurologo nga si Dr. Vladimir Hachinski, sang University of Western Ontario sa London, Canada. Nagabug-at lamang sing 2 porsiento sang kabug-usan nga kabug-aton sang lawas, ang utok nagaunod sing kapin sa napulo ka bilyon nga selula sang nerbios nga padayon nga nagakomunikar agod paguwaon ang tanan naton nga ginahunahuna, ginahulag, kag ginabatyag. Bangod nagasandig sa oksiheno kag sa glucose agod makatigayon sing enerhiya, ang utok nagabaton sing dalayon nga suplay paagi sa masibod nga sistema sang mga arterya.

Apang, kon ang bisan ano nga bahin sang utok madulaan sing oksiheno bisan sa pila ka segundo lamang, ang sensitibo nga mga pagpanghikot sang neuron nagakasablagan. Kon magpadayon ini sing kapin sa pila ka minuto, mahalitan sini ang utok, bangod nagakapatay ang mga selula sang utok pati ang mga pagpanghikot nga ginakontrol sini. Ini nga kahimtangan ginatawag nga ischemia, ang kakulang sing oksiheno bangod sang pagpunong sa arterya. Ang pagkadula sang oksiheno labi nga magahalit sa tisyu sang utok bangod nagatuga ini sing makamamatay nga mga chemical reaction. Ang resulta amo ang stroke. Ang stroke nagakatabo man kon may mabugto nga mga ugat, nga nagapadugo sa utok, nga nagapunong sa nagaangtanay nga mga alagyan. Ginapunggan sini ang pag-ilig sang kemikal kag elektrikal nga mga senyales sa mga kaunuran kag nagahalit sa tisyu sang utok.

Ang mga Epekto Sini

Ang tagsa ka stroke magkatuhay, kag ang mga stroke makaapektar sa mga indibiduwal sa madamo gid nga paagi. Walay sapayan nga wala sing nagaantos gikan sa tanan posible nga resulta sang stroke, ang mga epekto mahimo magresulta sa haganhagan kag daw indi matalupangdan nga halit tubtob sa mas malala kag bal-anon kaayo. Ang duog sa utok diin natabo ang isa ka stroke nagapat-od kon ano nga mga pagpanghikot sang lawas ang naapektuhan.

Ang kinaandan nga epekto amo ang pagpalangluya kag pagkaparalisar sang mga butkon kag batiis. Masami nga nagakatabo ini sa pihak lamang nga bahin sang lawas, ang bahin sang lawas nga yara sa pihak nga bahin sang utok nga nastroke. Sa amo, ang halit sa tuo nga bahin sang utok nagaresulta sa pagkaparalisado sa wala nga bahin sang lawas, kag ang halit sa wala nga bahin sang utok, nagaresulta sa pagkaparalisado sa tuo nga bahin sang lawas. Mahimo nga magamit pa sang iban ang ila mga butkon kag batiis, lamang masapwan nila nga nagapalangurog ang ila mga kaunuran sa kasangkaron nga daw wala nagainangot ang ila mga butkon kag batiis. Ang biktima daw isa ka bag-uhanon nga skater nga nagatinguha nga makabalanse. Si Dr. David Levine sang New York University Medical Center, nagsiling: “Indi nila mabatyagan kon bala nagagiho ang ila mga butkon kag batiis kag kon diin nga direksion.”

Kapin sa 15 porsiento sang mga nastroke ang nakaeksperiensia sing mga pag-atake, nga ginatunaan sang indi makontrol nga mga hulag kag, sa kinaandan, sa tion nga wala sing pangalibutan. Kinaandan man ang pagbatyag sing kasakit subong man ang mga pagbag-o sa ikasarang sa pagbatyag. Ang isa nga nastroke nga wala untat nga nagapalaminhod ang mga kamot kag tiil nagsiling: “May mga gab-i nga may makatandog sa akon batiis kag nagabugtaw ako bangod nga daw ginkoryente ako.”

Ang epekto sang stroke mahimo maglakip sa nagadoble nga panulok kag mga problema sa pagtulon. Kon mahalitan ang mga sentro sang igbalatyag sang baba kag tutunlan, ang mga biktima sang stroke mahimo mag-antos sing dugang pa nga mga kahuy-anan, subong sang paglaway. Mahimo maapektuhan ang isa sa lima ka igbalatyag, nga nagatuga sing problema sa panulok, palamatin-an, panimaho, panabor, kag pagbatyag.

Mga Problema sa Komunikasyon

Handurawa ang imo kaugalingon nga ginasundan ikaw sang duha ka dalagku sing lawas nga estranghero sa madulom nga kalye. Sa imo pagbalikid, nakit-an mo sila nga nagadalidali sa paglagas sa imo. Gintilawan mo nga magsinggit sa pagpangayo sing bulig, apang wala ikaw sing tingog! Mahanduraw mo bala ang daku nga kabang-awan nga imo mabatyagan sa sina nga kahimtangan? Amo sina ang ginabatyag sang madamo nga biktima sang stroke kon hinali nga madula ang ila ikasarang sa paghambal.

Ang pagkawalay ikasarang sa pagpabutyag sang ila ginahunahuna, nabatyagan, ginalauman, kag mga ginakahadlukan​—⁠daw nahamulag sa mga abyan kag pamilya​—⁠amo ang pinakamakahalapay nga resulta sang stroke. Ginalaragway ini sang isa nga nastroke sa sini nga paagi: “Sa tagsa ka tion nga luyag ko ipabutyag ang akon kaugalingon wala sing nagaguwa nga tingog. Napilitan ako nga maghipos kag indi makasunod sa berbal ukon nasulat nga mga direksion. Ang mga tinaga . . . daw subong bala nga ang mga tawo sa akon palibot nagahambal sing tuhay nga lenguahe. Indi ako makahangop ukon makahambal sing lenguahe.”

Apang, nahangpan ni Charles ang tanan nga ginahambal sa iya. Apang kon nagasabat, sia nagsulat: “Ginabalay ko ang mga tinaga nga luyag ko ihambal, apang nagasalamo ini kag indi mahangpan. Sadto nga tion pamatyag ko nasiod ako sa sulod sang akon kaugalingon.” Sa iya libro nga Stroke: An Owner’s Manual, si Arthur Josephs nagapaathag: “Kapin sa isa ka gatos ka magkatuhay nga kaunuran ang ginakontrol kag ginahituhog sa tion sang paghambal kag ang tagsa sining mga kaunuran ginakontrol sang kapin sa isa ka gatos ka motor unit sa promedyo. . . . Ang tagsa ka segundo sang paghambal nagakinahanglan sing 140,000 ka tumalagsahon nga neuromuscular nga pagpanghikot. Makatilingala pa bala nga ang isa ka halit sa isa ka bahin sang utok nga nagakontrol sa sining mga kaunuran mahimo magresulta sa nagamual nga paghambal?”

Madamo sing makalilibog nga hitabo sa ikasarang sa paghambal ang ginatuga sang stroke. Halimbawa, ang indibiduwal nga indi makahambal mahimo makakanta. Ang isa mahimo makahambal sing hinali apang indi kon hungdon niya nga himuon ini, ukon ayhan, maghambal sia sing wala untat. Ginasulitsulit sang iban ang mga prase ukon nagagamit sing dinagakaigo nga mga tinaga, nagasiling sing huo kon luyag nila magsiling sing indi kag sing indi kon huo ang buot nila silingon. Nahibaluan sang iban ang tinaga nga luyag nila gamiton, apang indi mamanduan sang utok ang baba, mga bibig, kag ang dila nga ihambal ini. Ukon mahimo nga nagapinitla sila bangod sa maluya nga kaunuran. Mahimo nga mabaskog nga ginasinggit sang iban ang ila mga tinaga.

Ang isa pa ka halit sang stroke mahimo amo ang sa bahin sang utok nga nagakontrol sa emosyon. Ang resulta amo ang tingog nga daw wala sing tuno. Ukon mahimo nga mabudlayan sila sa paghangop sa emosyon sang iban. Ang mga sablag sa komunikasyon kaangay sini kag sa ginlaragway sa ibabaw mahimo magbahinbahin sa mga miembro sang pamilya, subong sa bahin sang bana kag asawa. Si Georg nagapaathag: “Bangod ang stroke nagaapektar sa mga pangguyahon kag mga panghulag, sa pagkamatuod sa bug-os nga personalidad, hinali nga nagbugnaw ang amon pagtamdanay. Subong bala nga daw may lain na ako nga asawa, isa nga dapat ko liwat nga kilalahon.”

Mga Pagbag-o sa Emosyon kag Personalidad

Ang dinagakaigo nga mga pagbag-o sing modo, hinali nga paghibi ukon pagkadlaw, sobra nga pagpangakig, dikinaandan nga pagsuspetsa, kag sobra nga pagpangasubo mga bahin lamang sang makalilibog nga mga halit sa emosyon kag personalidad nga dapat atubangon sang mga nastroke kag sang ila pamilya.

Ang biktima sang stroke nga si Gilbert nagpanugiron: “Kon kaisa, tuman sa akon ka mabinatyagon, nagakadlaw ukon nagahibi bisan sa magagmay lamang nga mga butang. Kon kaisa, kon nagakadlaw ako, ang iban nagapamangkot, ‘Ngaa nagakadlaw ka?’ kag indi ko ini mapaathag sa ila.” Ini, upod sa problema sa pagbalanse kag ang pagkiangkiang, nagpahulag kay Gilbert nga magsiling: “Daw yara ako sa lain nga lawas, nga daw lain ako nga tawo, tuhay nga persona sang wala pa ako mastroke.”

Bangod sang may diperensia nga nagabag-o sang panghunahuna kag lawas, madamo ang nagaeksperiensia sing kagamo sa emosyon. Si Hiroyuki, nga naapektuhan ang paghambal kag nangin paralisado ang katunga nga bahin sang iya lawas bangod sa stroke, nagkomento: “Wala gid ako mag-ayo bisan pagligad sang malawig nga tion. Sang mahibaluan ko nga indi ko na mahimo ang akon anay trabaho, ginsubuan ako. Ginabasol ko ang mga butang kag ang mga tawo kag daw malupok ang akon balatyagon. Daw indi ako lalaki.”

Ang kahadlok kag kapung-aw kinaandan sa mga biktima sang stroke. Si Ellen nagkomento: “Ginakulbaan ako kon mabatyagan ko nga daw nagabug-at ang akon ulo nga mahimo nagapatimaan sang isa ka stroke. Ginahadlukan gid ako kon nagapamensar ako sing negatibo.” Ginapaathag ni Ron ang kapung-aw nga iya ginaatubang: “Kon kaisa halos imposible ang maghimo sing husto nga konklusyon. Ang pag-atubang sa duha ukon tatlo ka gamay nga problema sing dungan nagapaluya sa akon. Madasig ako malipat amo nga kon kaisa indi ko madumduman ang bag-o ko lang ginhimo nga desisyon. Subong resulta, nagasayop ako sing daku, kag nagakahuy-an ako kag ang iban. Ano ang matabo sa akon sa masunod nga mga tuig? Makapakighambal pa bala ako sing maayo ukon makamaneho sing salakyan? Mangin palas-anon bala ako sang akon asawa?”

Ang mga Miembro Sang Pamilya mga Biktima Man

Maathag, kon amo, nga ang mga biktima sang stroke indi lamang ang nagaantos sa makahalapay nga mga resulta. Amo man ang ila pamilya. Sa pila ka kaso dapat nila landason ang daku nga kakibot sa pagtan-aw sa anay maalam, mapagros nga tawo nga hinali nga nagluya, nga nangin kaangay sang salaguron nga bata. Mahimo maapektuhan ang mga relasyon bangod mapilitan ang mga miembro sang pamilya nga uyatan ang bag-o nga mga obligasyon.

Ginasugid ni Haruko ang mabudlay nga mga epekto sa sining paagi: “Nalipatan sang akon bana ang halos tanan importante nga butang. Hinali nga ginsirhan namon ang kompanya nga iya ginadumalahan kag nadula ang amon balay kag mga pagkabutang. Ang labi nga masakit amo nga indi ko na masugilanon ang akon bana ukon makapangayo sa iya sing laygay. Bangod indi niya mahibaluan kon gab-i na ukon adlaw, pirme niya ginahukas ang pangamlig nga mga diaper nga kinahanglanon sa gab-i. Bisan pa nahibaluan namon nga matabo ini sa ulihi, nabudlayan gihapon kami sa pagbaton sa iya kahimtangan. Nagbaliskad gid ang amon kahimtangan, bangod kami na karon sang akon anak nga babayi ang nagaatipan sa akon bana.”

“Ang pag-atipan sa isa nga nastroke​—⁠bisan daw ano pa ang inyo pagpalangga sa ila​—⁠makakalapoy gid kon kaisa,” siling ni Elaine Fantle Shimberg sa Strokes: What Families Should Know. “Ang kabudlayan kag responsabilidad wala nagauntat.” Sa pila ka kaso ang tuman nga pag-asikaso nga ginahatag sang pila ka katapo sang pamilya nagahalit sa ila panglawas, emosyon, kag espirituwalidad. Ginpaathag ni Maria nga naapektuhan sing daku ang iya kabuhi sang ginstroke ang iya iloy: “Ginaduaw ko sia adlaw-adlaw kag ginapalig-on sia sa espirituwal, ginabasahan kag ginapangamuyuan sia, kag ginapakitaan sia sing pagpalangga, ginahakos, kag ginahalukan sia. Kon magpauli ako sa balay, kapoy na ako sa emosyon​—⁠kon kaisa nagasululuka ako.”

Ang pinakamabudlay sa tanan para sa pila ka nagaatipan amo ang pagbag-o sang ugali. Ang neurosikologo nga si Dr. Ronald Calvanio nagasiling sa Magmata!: “Kon may balatian ikaw nga nagaapektar sa mga pagpanghikot sang cerebral cortex​—⁠kon sayuron ang panghunahuna sang tawo, ang iya paggawi, ang iya emosyonal nga mga reaksion​—⁠ginaatubang naton ang personalidad mismo sang tawo, amo nga sa pila ka paagi ang sikolohiko nga mga problema nagatuga sing daku nga pagbag-o sa kahimtangan sang pamilya.” Si Yoshiko nagpanugiron: “Daw bug-os nga nagbag-o ang akon bana pagkatapos nga nagmasakit sia, nangin maakigon sia bisan sa diutay nga mga butang. Ginsubuan gid ako sadto nga tion.”

Sa masami, ang mga pagbag-o sa personalidad indi matalupangdan sadtong indi katapo sang pamilya. Sa amo, ang mga nagaatipan nagabatyag nga nagaisahanon sia kag ginabug-atan sing isahanon. Si Midori nagpaathag: “Nangin imbalido sa hunahuna kag sa emosyon ang akon bana bangod sang stroke. Walay sapayan nga nagakinahanglan sia sing daku nga pagpalig-on, wala niya ini ginasugid sa kay bisan sin-o kag nagaantos sing isahanon. Gani ako lamang ang nagaatipan sang iya mga ginabatyag. Nagakabalaka ako kag ginahadlukan kon kaisa samtang ginatan-aw ko ang mga modo sang akon bana kada adlaw.”

Paano nalandas sang madamo nga nastroke kag sang ila pamilya ang mga pagbag-o nga gintuga sang stroke sa ila kabuhi? Sa anong mga paagi mabuligan naton ang mga nagaantos sing makahalapay nga mga epekto sang stroke? Ginapaathag ini sang amon masunod nga artikulo.

[Kahon/Piktyur sa pahina 7]

NAGAPAANDAM NGA MGA TANDA

• Hinali nga pagpalangluya, pagpalaminhod, ukon pagkaparalisar sang guya, butkon, ukon batiis, ilabi na sang katunga nga bahin sang lawas

• Hinali nga pagburon ukon pagdulom sang panulok, ilabi na sa isa ka mata; pagdoble sang panulok

• Kabudlayan sa paghambal ukon paghangop bisan sa simple nga mga dinalan

• Paglingin sang ulo ukon pagkadula sang balanse ukon koordinasyon, ilabi na kon ginaupdan sang iban pa nga sintoma Indi Kinaandan nga mga Sintoma

• Hinali, indi mahangpan, kag grabe nga sakit sa ulo​—⁠masami ginasiling subong ang “pinakagrabe nga sakit sa ulo”

• Hinali nga pagpalanuka kag hilanat​—⁠nga mapatuhay sa balatian nga tuga sang kagaw paagi sa kadasigon sang epekto sini (sing minutos ukon inoras sa baylo nga sa sulod sang pila ka adlaw)

• Makadali nga pagkadula sing animo ukon pagkadula sing pangalibutan (pagkalipong, kagumon, kombulsion, coma)

Indi Pagpasapayani ang mga Sintoma

Ginasiling ni Dr. David Levine nga kon mag-utwas ang mga sintoma, ang pasyente “kinahanglan magkadto gilayon sa emergency ward sang ospital. May ebidensia nga kon mahingagaw nga mabulong ang stroke, mahimo nga maghaganhagan ang kahalitan.”

Kon kaisa ang mga sintoma mahimo nga magtuhaw sa makadali kag hinali nga nagakadula. Ini nga mga kahimtangan ginatawag nga TIA, ukon transient ischemic attack. Indi ini pagpasapayani, kay mahimo nagapatimaan ini sing serioso nga mga pag-atake, kag mahimo sundan sang mabaskog nga stroke. Mabulong sang doktor ang mga ginatunaan kag mabuhinan ang risgo sang palaabuton nga stroke. Ginkuha sa mga panuytoy nga ginhatag sang National Stroke Association, Englewood, Colorado, E.⁠U.⁠A.