“Pat-od Gid nga Bukas ang Langit”!
“ANG handum sa paglupad subong na kadugay sa tawo,” siling sang istoryador nga si Berthold Laufer sa The Prehistory of Aviation. Ang rekord sang maragtas sang dumaan nga Griego, Egiptohanon, Asirianhon, kag Nasidlangan nga mitolohiya nagaunod sing madamong leyenda sang mga hari, mga dios, kag mga baganihan nga nagtinguha nga gamiton ang ikasarang sa paglupad. Sa halos tanan nga halimbawa, ang mga sugilanon nagahilabot sa mga tawo nga nagailog sa may pakpak nga paglupad sang mga pispis.
Halimbawa, ginasugid sang mga Intsik ang tuhoy sa maalam kag maisog nga si Emperador Shun, nga nagkabuhi kuno sing kapin sa 2,000 ka tuig antes natawo si Jesucristo. Suno sa leyenda, napikuta si Shun sa ibabaw sang nasunog nga kamalig, nagpanapot sia sing mga balahibo, kag nakaluwas paagi sa paglupad. Ang isa pa ka rekord nagsiling nga naglumpat sia halin sa torre kag naggamit sing duha ka daku nga kalo nga human sa tabun-ak agod makahugpa sa duta nga indi mahalitan.
Sa mga Griego, may 3,000-anyos na kadugay nga istorya tuhoy kay Daedalus, isa ka bantog nga artist kag manug-imbento, nga nagbuhat sang mga pakpak halin sa mga balahibo, kalat, kag wax agod makapalagyo sila sang iya anak nga si Icarus gikan sa Creta, sa diin gintapok sila. “Pat-od gid nga bukas ang langit, kag magaagi kita didto,” siling ni Daedalus. Sang primero, maayo gid ang paglupad sang mga pakpak. Apang si Icarus, nga nahayanghag sa iya ikasarang sa pagtimbuok sa kalangitan, naglupad sing paibabaw kag paibabaw tubtob natunaw sang init sang adlaw ang wax nga nagatabid sang iya mga pakpak. Nahulog sa dagat ang bata kag napatay.
Ini nga mga istorya nagpapagsik sa imahinasyon sang mga manug-imbento kag mga pilosopo nga naghandum nga makalupad sing matuod. Sadto pa sang ikatlong siglo C.E., naghimo kag nag-eksperimento ang mga Intsik sing mga burador, nga nagapakita sang paghangop sa mga prinsipio tuhoy sa pagdesinyo kag paghimo sang eroplano madugay pa antes nasugdan ini nga sahi sang pag-eksperimento sa Europa. Sang ika-15 nga siglo, si Giovanni da Fontana, isa ka doktor sa Venice, nag-eksperimento sang human sa kahoy kag papel nga mga puwitis nga ginpalupad paagi sa paglupok sang pulbura. Sang mga 1420, nagsulat si da Fontana: “Sa pagkamatuod, wala ako nagaduhaduha nga puwede matakod sa tawo ang mga pakpak nga mahulaghulag sing artipisyal, nga paagi sa sini mapatimbuok niya ang iya kaugalingon sa kahanginan kag makasaylo sa lainlain nga lugar kag makataklas sa mga torre kag makatabok sa mga dagat.”
Sang temprano nga bahin sang ika-16 nga siglo, si Leonardo da Vinci, isa ka pintor, eskultor, kag lantip nga enhinyero sa makina, nagdrowing sing simple nga desinyo sang mga helikopter kag mga parakayda subong man sang mga glider nga may nagakapaykapay nga mga pakpak. Ginapakita sang ebidensia nga naghimo sia sing pila ka modelo sang iya ginhunahuna nga nagalupad nga mga salakyan. Apang, indi gid praktikal ang mga desinyo ni da Vinci.
Sa nagsunod nga duha ka siglo may yara lainlain nga mga rekord sang mga panikasog sang maisog nga mga tawo nga nagsuklob sing artipisyal nga mga pakpak kag nagtilaw nga ikapakapa ini samtang nagalumpatlumpat sila sa mga bungyod kag mga torre. Ining dumaan nga ‘nagatilawtilaw nga mga piloto’ maisog kag adbenturero nga sahi—apang wala gid magmadinalag-on ang ila mga panikasog.
Mga Fire Balloon kag “Madali Magsagrab nga Hangin”
Sang 1783 ang balita tuhoy sa isa ka tumalagsahon nga hinimuan tuhoy sa pagdesinyo kag paghimo sang eroplano naglapnag sa Paris kag sa mga probinsia sang Pransia. Duha ka mag-utod, sanday Joseph-Michel kag Jacques-Étienne Montgolfier, ang nakadiskobre nga mapatimbuok nila ang magamay nga mga balloon nga human sa papel sing madasig kag sing mahapos pakadto sa kalangitan paagi sa pagbomba sing mainit nga hangin. Ang ila una daku nga fire balloon (sakayan-hangin nga nagalupad paagi sa kalayo), subong amo ang pagtawag sa sini anay, nahuman sang papel kag lino kag ginbombahan sang mabaho nga aso halin sa daku nga kalayo. Nagpaibabaw ang wala sing tawo nga balloon tubtob sa kataason nga kapin sa 1,800 metros sa una sini nga paglupad. Sang Nobiembre 21, 1783, ang balloon may sakay nga duha ka pasahero—gintawag sang mga tawo subong mga manugpanglugayaw sa kahanginan—sa isa ka 25-minuto nga paglakbay sa Paris. Sadto man nga tuig, ginpakilala sang isa pa ka manug-imbento, si Jacques Charles, ang una puno sing gas nga balloon, nga ginbombahan sang hidroheno, ukon “madali magsagrab nga hangin,” suno sa pagkakilala sadto.
Samtang nag-uswag ang teknolohiya sang balloon, madasig nga “nagbukas” ang langit para sa adbenturero nga mga manugpanglugayaw sa kahanginan. Sang 1784, ang mga balloon nakalab-ot sa kataason nga kapin sa 3,400 metros. Isa ka tuig lang sang ulihi, madinalag-on nga gintabok ni Jean-Pierre-François Blanchard ang English Channel sakay sa hydrogen balloon nga dala ang una nga airmail nga mga sulat sang kalibutan. Sang 1862, ang mga manugpanglugayaw sa kahanginan nakalakbay sa pihak sang Europa kag sa bug-os nga Estados Unidos kag nalab-ot ang kataason nga kapin sa walo ka kilometro!
Apang ang dumaan nga manugpanglugayaw sa kahanginan nagsalig sing bug-os sa hangin; wala sing paagi nga makontrol nila ang direksion ukon kadasigon sang paglupad sang mga balloon. Ang pagkahuman sang ginpaandar sang gasolina kag koryente nga mga salakyan pangkahanginan sang naulihi nga katunga nga bahin sang ika-19 nga siglo nagpaposible sing daku sa paglakbay sa kahanginan, apang ang korte soriso, mamag-an sangsa hangin nga mga salakyan pangkahanginan mahinay maglupad—sa masami halin sa 10 tubtob sa 30 kilometros sa isa ka oras. Kinahanglanon ang bag-o nga pamaagi agod “maalsa [sang tawo] ang iya kaugalingon kag makasaylo sa lainlain nga lugar,” subong sang gintagna ni da Fontana.
[Laragway sa pahina 4]
Daedalus kag Icarus suno sa mito
[Laragway sa pahina 4]
Si Leonardo da Vinci
[Kapsion]
Gikan sa libro nga Leonardo da Vinci, 1898
[Laragway sa pahina 4]
Ang mag-utod nga Montgolfier nagdesinyo sang una nga de- pasahero nga hot-air balloon