“Mga Bahandi sang Balaan nga Pungsod”

ANG masako nga Man­hat­tan isa ka dikinaandan nga lugar para sa koleksion sang taliambong nga nagapamatuod sang maragtas sang Biblia. Apang, sa Central Park sang Siudad sang Nueva York yara ang The Metropolitan Museum of Art, nga naghiwat sining karon lang sing “Mga Bahandi sang Balaan nga Pungsod: Dumaan nga Taliambong Gikan sa Museo sang Israel.” Ini nga ekshibisyon ginahuman sang halos 200 ka butang nga ginhulam sa Museo sang Israel sa Jerusalem.

Ang dumaan nga pumuluyo sang pungsod sang Biblia nagasugid sang ila sugilanon paagi sining mga buhat sang taliambong. Kari kamo, matan-aw kita, mamati, kag magtuon. Apang, dapat ka anay magtaklad sing 28 ka halintang pakadto sa de-haligi nga puertahan sang Metropolitan Museum. Pagsulod mo, handa ka na nga sugdan ang imo pagpamasyar sa mga pila ka libo ka tuig sang maragtas sang Biblia. Ang masunod amo ang makita mo:

Ang Komentaryo ni Habacuc—halos lima ka pie kalaba (1.5 m) nga panit nga linukot, diin ang balaan nga ngalan makita sing madamo ka beses. Ini nga linukot amo ang isa sa natukiban primero kag naamligan sing maayo sa Dead Sea Scrolls, nga ginatawag “ang pinakadaku nga arkeolohiko nga natukiban sini nga ­siglo.” (Ang linukot nagaunod sang mga bahin sang tagsa ka tolon-an sang Hebreong Kasulatan luwas sa Ester kag napetsahan sing ikaduhang siglo B.C.E. Busa, luwas sa mga bahin sang manuskrito, ginpetsahan nila sing isa ka libo ka tuig ang pinakadaan nga mga kopya sang Biblia.) Ang Komentaryo ni Habacuc nagaunod sang halos dos tersia sang tolon-an sang Habacuc (1:4–2:20), ginkopya sa Aramaiko nga ­block ­script sang talipuspusan sang nahaunang siglo B.C.E., kag ginhimuan sing komentaryo. “Apang ang apat ka letra nga ngalan ni Jehova, ang tetra­gram­ma­ton, nasulat bisan diin sa dumaan nga Hebreong iskrip,” siling sang in­forma­tion card sang museo. Huo, makita mo sing maathag ang Tetragrammaton!

“House of God” Ostracon—pidaso sang nabuka nga banga diin ang balaan nga ngalan makita sing makaduha sa porma nga Tetra­gram­ma­ton. Ini nga pidaso sang nabuka nga banga nga nakita sa nabagatnan nga Israel isa ka sulat nga ginpadala sa isa ka tawo nga nagahingalan kay Eliashib kag napetsahan sing ikaduha nga katunga sang ikapito ka siglo B.C.E. “Sa akon ginuo nga si Eliashib: Kabay nga si Jehova magahatag sa imo sing paghidait,” umpisa sang sulat. Nagtapos ini: “Nagapuyo sia sa balay ni Jehova.”—Tan-awa ang pahina 12 sang brosyur The Divine Name That Will Endure Forever, nga ginbalhag sang Watch­tow­er Bi­ble and ­Tract So­ci­ety of New York, Inc.

Inskripsion ni Poncio Pilato—isa ka pinasahi nga maragtason nga dokumento kutob sang nahaunang siglo, nga natukiban sa Caesaria. Antes sang 1961 si Poncio Pilato ginasambit lamang sa mga pahina sang Biblia kag sa nahaunang siglo nga mga sinulatan sang Romano kag Judiyo nga mga istoryador. Apang, karon, makita mo nga nasulat sa pragmentaryo nga Latin sa bloke sang tisa nga bato ang tinaga nga “Poncio Pilato Gobernador sang Judea.” Nagapamatuod ini sang pagkabuhi sang tawo nga nag-awtorisar sang pagpatay kay Jesucristo.

Inskripsion sang “Duog sa Pagbudyong”—bahin anay sang nabagatnan-nakatundan nga alubaybay sang ganhaan sang templo sa Jerusalem. Sang ginlaglag ang templo sang 70 C.E., ini nga pidaso sang bato nahulog sa dalan sa ubos. Ang tinaga “pakadto sa duog sa pagbudyong” natigib sa Hebreo sa sining mabahol rektanggulo, tatlo ka pie kalaba (1 m) nga bato kag nagapatuhoy sa duog diin nagatindog ang manugbudyong, ayhan kon nagatanda sang pagsugod ukon sang pagtakop sang Inugpahuway paagi sa tunog sang iya budyong. Tuhoy sa mga tinukod nga nahamtang sa ubos sang templo, ini nga inskripsion amo lamang ang importante nga bahin nga nabilin, sa amo nagalig-on sang katumanan sang tagna ni Jesus sa Mateo 24:1, 2.

Inskripsion sa Lulubngan ni Uzias, Hari sang Juda—isa ka pie kuadrado (0.3 m) nga tapitapi nga bato nga may Aramaikong inskripsion: “Diri gindala ang mga tul-an ni Uzias nga Hari sang Juda. Indi pagbuksi.” Ang paandam mahimo nagapatuhoy sa iya aro, ukon mahimo ini nagapatuhoy sa pagdumili nga buksan ang mga lulubngan. (2 Cronica 26:16-23) Ini nga tapitapi, nga napetsahan sing mga nahaunang siglo B.C.E., nakita malapit sa Jerusalem kag nagtanda sang paglubong liwat sa mga tul-an sang hari mga siglo sa tapos sang iya kamatayon, bangod wala sia primero ginlubong sa lulubngan sang mga hari sa sina nga siudad.

Tulungtungan Upod sa mga Musikero—isa ka dikinaandan nga tulungtungan sang maninihon nga mga isa ka pie (0.3 m) kataas nga nagalarawan sing maathag sang kulto nga mga seremonya sang Filistinhon. Ang tulungtungan may lima ka musikero, ang tagsa nagatokar sing instrumento sa musika—apiping, dou­ble ­pipes, de-kuerdas nga instrumento, kag tamburina. Ini nga tulungtungan nakita sa Ash­dod kag napetsahan kutob sang talipusposan sang ika-11 tubtob sang temprano sang ika-10 ka siglo B.C.E.

Canaanhon nga Tulungtungan—isa ka may boho kag kuadrado nga tulungtungan nga human sa daga nga napunihan sang mga larawan sang tawo kag sapat. Nagalakip ini sa panguna nga mga diosdios sang Canaan nga si Ashera, nga ginpersonipikar sa dagway sang sagrado nga kahoy ukon haligi, kag si Baal, sa dagway sang baka nga ginatungtungan sang may pakpak nga dios-adlaw. (Exodus 34:12-14; 2 Hari 23:4, 5) Ang halos duha ka pie kataas (0.6 m) nga tulungtungan, ayhan gintuyo para sa mga halad ukon mga likido nga ginahalad, nakita malapit sa Megiddo kag napetsahan kutob sang talipusposan sang ika-10 ka siglo B.C.E.—Ipaanggid ang 2 Cronica 34:4.

Mga Tiposo Halin sa Samaria—mga tinigib halin sa Samaria nga napetsahan sing kutob sa ika-9 tubtob ika-8 ka siglo B.C.E. Nagapahanumdom ini sa “balay nga tiposo” nga ginpatindog ni Ahab sa Samaria ukon sang mga puni sang “mga higdaan nga tiposo” nga nagapakilala sa magarbo nga estilo sang pagkabuhi nga ginpamulong ni manalagna Amos. (1 Hari 22:39; Amos 3:15; 6:4) Bangod ang Phoeniciahanon nga mga trabahador lantip sa tiposo, ang iban sini nga taliambong nagapabanaag sang pagano nga kulto kay Baal, ayhan ginpakilala sang Phoeniciahanon nga asawa ni Ahab, nga si Jezebel.

Madamo sang gin-ekshibit nga mga butang matahom sa dagway kag duag. Apang ang iban sa ila, subong sang mga estatwa sang mga diosa sa pertilidad, nagapakita sang manubo nga relihiosong mga batasan sang pungsod. Ang iban nagapakita kon paano ang dumuluong nga mga impluensia nagadihon sang iya karakter. Ang ekshibisyon nga “Mga Bahandi sang Balaan nga Pungsod” kag ang iban nga kaangay sini nagadugang sa paghangop sang isa ka tawo tuhoy sa mga tawo, politika, relihion, kag taliambong sang pungsod sang Biblia.

[Mga Laragway sa pahina 24, 25]

Ang Komentaryo ni Habacuc

[Ginkuhaan]

Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem

“House of God” ostracon

[Ginkuhaan]

Israel Museum, Jerusalem

Inskripsion ni Poncio Pilato

[Ginkuhaan]

Israel Museum, Jerusalem

Inskripsion sang “Duog sa Pagbudyong”

[Ginkuhaan]

Israel Museum, Jerusalem

Inskripsion sa lulubngan ni Uzias

[Ginkuhaan]

Israel Museum, Jerusalem

Tulungtungan upod sa mga musikero

[Ginkuhaan]

Israel Museum, Jerusalem