Ang “Panimalay ni David”—Matuod Ukon Sugilanon Lamang?

SI David​—⁠ang lampukon nga manugbantay nga nangin musikero, mamalaybay, soldado, manalagna, kag hari​—⁠talalupangdon gid sa Biblia. Ang iya ngalan ginahinambitan sing 1,138 ka beses; ang ekspresyon nga “Panimalay ni David”​—⁠masunson nagapatuhoy sa dinastiya ni David​—⁠ginagamit sing 25 ka beses. (1 Samuel 20:16) Si David kag ang iya dinastiya sugilanon lamang bala? Ano ang ginapakita sang arkeo­lohiya? Ang tumalagsahon nga tukib sining karon lang sa isa ka arkeolohiko nga lugar nga kinutkutan sa Tel Dan sa naaminhan nga Galilea ginareport nga nagasakdag sa pagkamaragtason ni David kag sang iya dinastiya.

Sang tingadlaw sang 1993, isa ka arkeolohiko nga grupo, nga ginapangunahan ni Propesor Av­ra­ham Bi­ran ang naghawan sang isa ka duog sa luwas sang naguwa nga gawang sang dumaan nga Dan. Natukiban nila ang isa ka sementado nga plasa. Ang maitom ba­salt nga bato nga nagaulhot sa duta mahapos nga nakuha. Sang ang bato ginpasilakan sa adlaw sa kahapunanon, ang mga letra maathag nga nakita. “O, Dios ko, may nasulat sa sini!” tu-aw ni Propesor Bi­ran.

Si Propesor Biran kag ang iya kaupod, nga si Propesor Jo­seph ­Naveh sang Hebrew University sa Jerusalem, gilayon nga nagsulat sing isa ka sientipiko nga report nahanungod sa sinulatan. Pasad sa sining report, ang artikulo sa magasin nga Biblical Archaeology Review, Marso/Abril 1994, mabasa: “Indi masunson nga ang isa ka arkeolohiko nga tukib mangin ulong-dinalan sang New York Times (indi na paghambalon pa sang magasin nga Time). Apang amo sina ang natabo sang nagligad nga tingadlaw sa isa ka tukib sa Tel Dan, ang matahom nga bakulod sa naaminhan nga Galilea sa tiilan sang Mt. Hermon sa tupad sang isa sang mga ginhalinan sang Suba sang Jordan.

“Nakita didto ni Avraham Biran kag sang iya grupo sang mga arkeologo ang isa ka tumalagsahon nga sinulatan halin sang ikasiam nga siglo B.⁠C.⁠E. nga nagapatuhoy sa ‘Panimalay ni David’ kag sa ‘Hari sang Israel.’ Amo ini ang nahaunang tion nga nakita ang ngalan ni David sa bisan anong dumaan nga sinulatan luwas sa Biblia. Ang paghinambit sadto nga sinulatan indi lamang kay ‘David’ kundi sa Panimalay ni David, ang dinastiya sang bantog nga hari sang Israel, labi pa ka tumalagsahon.

“Ang ‘Hari sang Israel’ isa ka termino nga masunson makita sa Biblia, labi na sa Tulun-an sang Mga Hari. Walay sapayan, mahimo nga amo ini ang pinakadumaan nga dugang-pa-sa-Biblia nga paghinambit sa Israel sa Semitiko nga sinulatan. Kon ining sinulatan may ginapamatud-an, ginapakita sini nga ang Israel kag Juda, supak sa ginapangangkon sang pila ka kritiko sang Biblia, importante nga mga ginharian sini nga tion.”

Ang pagpetsa ginpasad sa korte sang mga letra, sa pag-usisa sa kolon nga nakita malapit sa tipik nga bato, kag sa kaundan sang sinulatan. Ang tanan tatlo ka pamaagi nagatudlo sa isa ka panag-on sang tion, sa ika-siam nga siglo B.⁠C.⁠E., mga kapin sa isa ka gatos ka tuig pagkatapos ni Hari David. Nagapati ang mga iskolar nga ang sinulatan bahin sang isa ka monumento sang kadalag-an nga ginpatindog sa Dan sang Aramaean­hon nga kaaway sang “Hari sang Israel” kag “[Hari sang] Panimalay ni David.” Ang mga Aramaeanhon, nga nagasimba sa bantog nga dios sang bagyo, nga si Hadad, nagpuyo sa sidlangan.

Sadtong tingadlaw sang 1994, duha pa ka dugang nga tipik sining bato ang nakita. Si Propesor Bi­ran nagareport: “Makita sa sining duha ka tipik ang ngalan sang Arameanhon nga dios nga si Hadad, subong man ang paghinambit sa inaway sa ulot sang mga Israelinhon kag mga Arameanhon.”

Ang pangunang tipik nga nakita sang 1993 nagaunod sang 13 ka makita sing hapaw nga mga dinalan nga ginsulat sa karaan nga Hebreong sinulatan. Sadto nga tion, ang mga tumbok ginagamit subong mga manugtunga sang tinaga sa paghamulag sang mga tinaga sa isa ka teksto. Apang, ang “Panimalay ni David” ginsulat subong isa ka tinaga nga may mga letra nga “bytdwd” (nga gintigbato sa romanong letra) sa baylo sang “byt” (balay), isa ka tumbok, kag nian “dwd” (David). Sing halangpunon, ginbangon ang mga pamangkot nahanungod sa paathag sang “bytdwd.”

Ang eksperto sa pinulungan nga si Propesor An­son Rai­ney nagapaathag: “Wala ginpaathag sing detalyado nanday Jo­seph Naveh kag Avraham Biran ang sinulatan, ayhan bangod naghunahuna sila nga indi mahibaluan sang mga bumalasa nga ang isa ka tinaga nga nagatunga sa ulot sang duha ka bahin sa sinang konstruksion masunson ginalaktawan, labi na kon ang kombinasyon isa ka napamatud-an na nga proper name. ‘Ang Balay ni David’ isa gid ka nagakaigo nga politikal kag geograpikong ngalan sadtong tunga-tunga sang ikasiam nga siglo B.⁠C.⁠E.”

Isa Pa ka Arkeolohiko nga Testimonya

Pagkatapos sadto nga tukib, ang eksperto sa Me­sha nga bato (gintawag man nga Moabnon nga Bato), nga si Propesor André ­Lemaire, nagreport nga nagapatuhoy man ini sa “Panimalay ni David.”⁠# Ang Me­sha nga bato, nga natukiban sang 1868, madamo sing kaanggid sa Tel Dan nga bato. Lunsay sila napetsahan sang ikasiam nga siglo B.⁠C.E., may pareho nga materyal, pareho nga kadakuon, kag nasulat sa halos magkaangay Semitiko nga sinulatan.

Tuhoy sa bag-ong pagpasag-uli sa naguba nga dinalan sang Mesha nga bato, si Propesor ­Lemaire nagsulat: “Halos duha ka tuig antes natukiban ang Tel Dan nga tipik, naghinakop ako nga ang Mesha nga bato nagahinambit sang ‘Panimalay ni David.’ . . . Ang rason nga ining paghinambit sa ‘Panimalay ni David’ wala gid anay matalupangdi mahimo nga bangod sa katunayan nga ang Mesha nga bato wala gid anay sing nagakaigo nga editio princeps [nahaunang edisyon]. Amo yadto ang akon ginahanda, pagkatapos sang 125 ka tuig nga natukiban ang Mesha nga bato.”

Ang subong sini nga arkeolohiko nga impormasyon makawiwili bangod ginpamatud-an sang isa ka anghel, ni Jesus mismo, sang iya mga disipulo, kag sang katawhan sa kabilugan ang pagkamaragtason ni David. (Mateo 1:​1; 12:​3; 21:​9; Lucas 1:​32; Binuhatan 2:29) Ang arkeolohiko nga mga tukib maathag nga nagaugyon nga sia kag ang iya dinastiya, ang “Panimalay ni David” mga katunayan, indi sugilanon lamang.

[Footnote]

Kilala sang mga bumalasa sang mga literatura sang Watch Tower Society ang Mesha nga bato. (Tan-awa Ang Lalantawan, Abril 15, 1990, pahina 30-1.) Ginaeksibit ini sa ­Louvre Museum, Paris.

[Piktyur sa pahina 31]

Ang Tel Dan nga tipik,* nga natukiban sang 1993 sa Biblikanhon nga siudad sang Dan, sa naaminhan nga Galilea

* Ang drowing ginbasi sa retrato nga makita sa Israel Exploration Journal.