Pagpakilala sang Pulong sang Dios sa Dumaan nga Espanya

GINSULAT ini ni apostol Pablo sa iya masigka-Cristiano sa Roma sang mga 56 C.E. Wala ginsambit sang Biblia kon bala nakakadto gid man si Pablo sa Espanya. Pero paagi sa pagpanikasog ni Pablo kag sang iban pa nga Cristiano nga misyonero, nakalab-ot sa Espanya sang ikaduha nga siglo C.E. ang maayong balita halin sa Pulong sang Dios, ang Biblia.

Nagdamo dayon ang mga Cristiano sa Espanya. Bangod sini, kinahanglan sang mga tawo ang Latin nga Biblia. Kay sang ikaduha nga siglo, ang Espanya ginagamhan sang Roma kag ang Latin amo ang lenguahe nga gingamit sa malapad nga Emperyo sini.

PAGHIMO SANG LATIN NGA BIBLIA

Ang mga Cristiano sang una sa Espanya naghimo sang pila ka translation sa Latin kag gintawag ini nga Vetus Latina Hispana. Ining Latin nga mga Biblia gingamit sa Espanya sa sulod sang madamo nga tuig antes mahuman ni Jerome ang bantog nga Vulgate sa Latin sang una nga bahin sang ikalima nga siglo C.E.

Ang translation ni Jerome nga nakompleto sa Betlehem sa Palestina madasig nga nakalab-ot sa Espanya. Sang nahibaluan ni Lucinius, isa ka manggaranon nga estudyante sang Biblia, nga nagahanda si Jerome sang Latin nga translation, luyag niya makatigayon dayon sang kopya sini. Ginpakadto niya ang anom ka escriba sa Betlehem para kopyahon ini kag dal-on sa Espanya. Sang masunod nga mga siglo, amat-amat nga ginbuslan sang Vulgate ang Vetus Latina Hispana. Bangod sining Latin nga translation, mabasa na sang mga taga-Espanya ang Biblia kag mahangpan ang mensahe sini. Pero sang natapos ang paggahom sang Romano nga Emperyo, kinahanglan naman nila sang bag-o nga lenguahe.

ANG BIBLIA SA MGA TAPITAPI

Sang ikalima nga siglo, ginsalakay sang mga Visigoth kag iban pa nga tribo sang Germany ang Espanya, amo nga may bag-o naman nga lenguahe, ang Gothic. Ang relihion sining mga manugsakop amo ang isa ka porma sang Cristianismo nga ginatawag Arianismo, nga nagapanghiwala sang doktrina sang Trinidad. Gindala man nila ang ila kaugalingon nga translation sang Kasulatan, ang Ulfilas’ Gothic Bible. Ginbasa ini nga Biblia sa Espanya asta sang katapusan sang ikan-om nga siglo, asta nga ginbaton sang isa ka hari sang mga Visigoth nga si Reccared ang Katoliko kag ginbiyaan ang Arianismo. Ginpatipon kag ginpasunog niya ang tanan nga libro sang mga Arian, lakip ang Ulfilas’ Bible. Bilang resulta, nadula ang tanan nga libro sang Gothic sa Espanya.

Pero naglapnag gihapon ang Pulong sang Dios sa Espanya sini nga tion. Magluwas sa Gothic, may Latin man gihapon nga lenguahe nga lapnag nga ginahambal sa Espanya, nga sang ulihi nangin mga lenguahe nga Romance nga ginahambal sa Iberian Peninsula.a Ang pinakadumaan nga dokumento sa sini nga dialekto amo ang mga tapitapi sang mga Visigoth. Ginhimo ini kag ang pila ka dinalan halin sa Salmo kag sa mga Ebanghelyo halin sang ikan-om kag ikapito nga siglo. Ang isa ka tapitapi nagaunod sang bilog nga ika-16 sang Salmo.

Ginapakita sang mga teksto nga nasulat sa tapitapi nga ang ordinaryo nga mga tawo nagabasa kag nagakopya sang Pulong sang Dios sadto. Maathag nga ginagamit sang mga manunudlo ining mga teksto sa Biblia para tudluan ang mga estudyante nga magbasa kag magsulat. Barato lang ang mga tapitapi, indi pareho sa malahalon nga mga linukot nga ginagamit sang mga monasteryo sang una sa paghimo sang ila mga Biblia.

Ang isa ka mahal gid nga madamo sing piktyur nga Biblia ara sa isa ka simbahan sa San Isidoro sa León, Espanya. Ginsulat ini sang 960 C.E., may 516 ka panid, nga may takus nga mga 47 sentimetros por 34 sentimetros kag nagabug-at sing 18 kilos. Ang isa pa nga yara karon sa Vatican Library, amo ang Bible of Ripoll, nga ginsulat sang mga 1020 C.E. Amo ini ang isa sang may pinakamadamo nga dekorasyon nga Biblia sang 500-1500 C.E. Para mahimo ini, ang isa ka monghe nagasulat sang isa ka letra sa sulod sang isa ka adlaw ukon nagahanda sang titulo nga pahina sa sulod sang isa ka semana. Pero bisan pa mahal kaayo ini nga mga Biblia, gamay lang ang nabulig sini sa pagpalapnag sang mensahe sang Pulong sang Dios sa katawhan.

ANG BIBLIA SA ARABIC

Sang ikawalo nga siglo, may isa pa ka lenguahe nga naglapnag sa Espanya bangod sang pagpanakop sang Islam. Sa mga lugar nga nasakop sang mga Muslim, ginbuslan sang Arabic ang Latin kag kinahanglan naman sang Biblia sa bag-o nga lenguahe.

Madamo sing translation sang Biblia sa Arabic, labi na ang mga Ebanghelyo, ang naglapnag sa Espanya sang 500-1500 C.E. Sang ikawalo nga siglo, nag-translate si John nga obispo sang Seville sang Arabic nga Biblia. Pero nadula ang kalabanan niya nga gin-translate. Ang isa ka translation sang mga Ebanghelyo nga ginhimo sang tungatunga sang ikapulo nga siglo ara subong sa katedral sa León, Espanya.

PAG-TRANSLATE SANG ESPANYOL NGA BIBLIA

Sang katapusan sang 500-1500 C.E., nagsugod nga maglapnag ang Castilian ukon Espanyol sa Iberian Peninsula. Nangin importante ang papel sining bag-o nga lenguahe sa pagpalapnag sang Pulong sang Dios.b Ang pinakauna nga Biblia nga ginbadbad sa Espanyol nalakip sa La Fazienda de Ultra Mar (Mga Binuhatan Halin sa Kadagatan), sang ika-13 nga siglo. Nagaunod ini sang kasaysayan sang paglakbay pakadto sa Israel kag nagalakip sang Pentateuko kag iban nga tulun-an sa Hebreo nga Kasulatan, amo man sang mga Ebanghelyo kag Mga Sulat.

Wala nalipay ang mga lider sang simbahan sa sini nga translation. Sang 1234, ang Konsilyo sang Tarragona nagmando nga ang tanan nga Biblia sa lokal nga lenguahe dapat ihatag sa mga klero agod sunugon. Pero wala mapunggan sini nga sugo ang dugang pa nga pag-translate sang Biblia. Ang ginakabig nga tagtukod sang nasulat nga lenguahe nga Espanyol nga si Hari Alfonso X (1252-1284), luyag sang translation sang mga Kasulatan sa bag-o nga lenguahe kag ginsuportahan niya ini. Ang Espanyol nga translation sa sini nga tion nagalakip sang Pre-Alfonsine Bible kag ang Alfonsine Bible nga ginbalhag wala madugay pagkatapos sini, amo ang may pinakadamo nga translation sa Espanyol.

Nakabulig ining duha ka Biblia para matukod kag mapalambo pa ang bag-o nga Espanyol nga lenguahe. Ang iskolar nga si Thomas Montgomery nagsiling parte sa Pre-Alfonsine Bible: “Ang mga translator sini nga Biblia nakahimo sang dalayawon nga obra kon parte sa pagkasibu kag pagkatahom sang mga tinaga. . . . Simple kag maathag ang lenguahe, nga kinahanglanon para sa Biblia nga ginhanda para sa mga tawo nga indi makahibalo sang Latin.”

Pero, yadtong mga Espanyol nga Biblia sang una, gin-translate halin sa Vulgate sa Latin imbes nga halin sa orihinal nga lenguahe. Sugod sang ika-14 nga siglo, ang mga iskolar nga mga Judiyo naghimo sang pila ka Espanyol nga translation sang Hebreo nga Kasulatan nga halin mismo sa Hebreo. Sina nga tion, ang Espanya ang may pinakadaku nga komunidad sang mga Judiyo sa Europa, kag ang mga Judiyo nga translator may sibu nga manuskrito sa Hebreo para sa ila translation.c

Ang isa sa pinakamaayo nga halimbawa amo ang Alba Bible, nga natapos sang ika-15 nga siglo. Ang kilala nga dungganon nga Espanyol nga si Luis de Guzmán, nagtangdo kay Rabbi Moisés Arragel nga i-translate ang Biblia sa castizo (puro) Espanyol. May duha sia ka rason sa pagpangabay sing bag-o nga translation. Una, nagsiling sia: “Ang mga Biblia subong sa Romance nga lenguahe indi gid sibu,” kag ikaduha, “Ang mga tawo nga pareho sa aton kinahanglan sang mga pagpaathag para sa mabudlay nga mga teksto.” Ang iya pangabay nagapakita nga ang mga tawo sang iya tion interesado gid nga mabasa kag mahangpan ang Biblia. Dugang pa, ginapakita sini nga madamo na sing napanagtag nga mga Kasulatan sa lokal nga lenguahe sa Espanya.

Bangod sa mga translator kag manugkopya sang 500-1500 C.E., wala nabudlayan magbasa ang mga taga-Espanya sang Biblia sa ila mismo lenguahe. Gani, natalupangdan sang historian nga si Juan Orts González nga “mas nakahibalo ang mga taga-Espanya sang Biblia sangsa mga taga-Germany ukon England antes sang tion ni Luther.”

Pero sang katapusan sang ika-15 nga siglo, gindumilian sang Spanish Inquisition ang pag-translate kag pagpanag-iya sang Kasulatan sa lokal nga lenguahe. Madugay nga gindumilian ang Biblia sa Espanya. Tatlo pa ka gatos ka tuig antes ini ginpasugtan. Sining mabudlay nga mga tion, ang pila ka maisog nga translator naghimo sang bag-o nga bersion sang Espanyol nga Biblia sa iban nga pungsod kag tago nga ginpasulod ini sa Espanya.d

Subong sang ginapakita sang kasaysayan sang Biblia sa Espanya sang 500-1500 C.E., nagtinguha ang mga manugpamatok nga punggan sa madamo nga paagi ang Pulong sang Dios. Pero, indi nila mapunggan ang pulong sang Labing Gamhanan.—Salmo 83:1; 94:20.

Bangod sang kapisan sang madamo nga iskolar, nahimo kag napalapnag ang Biblia sa Espanya sang 500-1500 C.E. Ginasunod sang mga translator subong ang mga halimbawa sang mga nag-translate sang mga Kasulatan sa Latin, Gothic, Arabic, kag Espanyol. Gani, minilyon nga nagahambal sang Espanyol subong ang makabasa sang Pulong sang Dios sa ila kaugalingon nga lenguahe kag nagtandog gid ini sang ila tagipusuon.