Kon ang Isa nga Imo Hinigugma Napatay . . .

Si Ricky kag si Mary­Anne malipayon nga kasal sing 18 ka tuig kag isa ang ila bata. Apang sa sulod sang mga isa ka tuig si Ricky may ginabatyag nga palanakit sa iya abaga. Sang tig-ilinit sang 1981, nagbaskog ini kag amat-amat nga naparalisar sia. Ang emerhensya nga pagbusbos nagpahayag nga sia may makapakanser nga tumor sa ibabaw sang iya taludtod. Pila ka bulan sang ulihi, sang Pebrero 2, 1982, si Ricky napatay sa edad nga 48. “Mabudlay yadto batunon,” paathag ni Mary­Anne. “Sa sulod sang malawig nga tion, ginapaabot-abot ko gihapon nga magasulod sia sa puertahan.”

NAKAEKSPERIENSIA ka na bala sing subong sini ukon ang isa nga imo kilala? Kon mapatay ang isa nga imo hinigugma, ang mga balatyagon kag mga panimuot mahimu maglutaw nga wala mo pa maeksperiensiahi. Ayhan nagapalibog ikaw kon maganormal pa ikaw liwat. Ukon, subong ni Mary­Anne, nabudlayan ikaw sa pagbaton sini, bisan pa madugaydugay na ang nagligad.

Walay sapayan, mahimu ikaw makapasag-uli​—⁠indi malipat, kundi makapasag-uli. ‘Apang paano?’ pamangkot mo. Bueno, antes namon sabton ina, makabulig nga mahibaloan anay sing dugang pa ang ginabatyag kon ang isa nga hinigugma napatay. Sining karon lang gin-interbyu sang ­Awake! ang pila ka tawo nga namatyan na sing isa ka hinigugma. Ang ila mga komento mabasa sa sining mga serye nga mga artikulo. Makabulig gid ang ihibalo nga ang imo ginabatyag wala sing kinaliwan sa ginabatyag sang iban. Kag ang paghangop kon paano nila gin-atubang ang ila mga balatyagon mahimu nga makabulig sa imo sing daku.

Sa pagpaathag kon ano ang iya ginbatyag sang mapatay si Ri­cky, si Mary­Anne nagsiling: “Wala untat ang akon paghambal nahanungod sa iya. Isa yadto ka paagi nga sia nahuptan ko nga buhi. Sa sulod sang nahauna nga tuig daw wala ako sing balatyagon. Madamu gid nga butang ang dapat himuon agod maareglar ang imo mga hilikuton. Tuman ang imo pagkadalahig sa sadtong mga butang nga wala ikaw sing tion sa emosyonal nga bahin sini.

“Sa ospital ako nagtupa bangod gin-alta presyon ako. Sang ulihi, samtang didto ako sa ospital nga malayo sa pag-ipit sang puluy-an kag sa tanan pa nga butang, nian nasarangan ko ang pag-atubang sa natabo sa akon. Daw subong bala ini, ‘Sa diin ako makadto gikan diri?’”

Isa bala ka tumalagsahon nga reaksion? Indi gid man. Sa una nga tion nga mabatian nga ang isa nga hinigugma napatay, kinaandan nga makaagi ikaw sing pagkatublag sang hunahuna. Ang iban nga nakaeksperiensia sini nagsiling: “Mabatian mo ang ginasiling sa imo apang indi mo mabatian ang tanan. Ang imo hunahuna nasentro sa bahin sa karon nga kamatuoran kag sa bahin wala.”

Ining pagkanatublag mahimu nga daw isa ka anestisya. Sa anong paagi? Ang libro nga ­Death and ­Grief in the Fam­ily nagapaathag: “Isa ini ka sahi sang proteksion nga amat-amat nga nagapasalop sang daku nga butang nga natabo.” Ina nga pagkanatublag mahimu nga magabangil sa imo batok sa bug-os nga epekto sa emosyon sang isa nga napatay. Si Stella, isa ka balo sa Siudad sang Nueva York, nagpaathag: “Daw nagapalaminhod ikaw. Wala ikaw sing mabatyagan nga bisan ano.”

“Sala Gid Siguro!”

Upod sa sining umpisa nga pagpalaminhod, indi tumalagsahon nga maagihan ang nanuhaytuhay nga porma sang pagpanghiwala. “Sala gid siguro!” masami nga mabatian sa una nga mga oras sang kasubo. Para sa iban, ang pagkamatay mabudlay batunon, labi na kon indi sila kaupod sang mapatay ang ila hinigugma. Si Stella nagsiling: “Wala ko makita sang mapatay ang akon bana; natabo ini sa ospital. Gani mabudlay gid patihan nga napatay sia. Nagkadto sia sa tiyangge sadto nga adlaw, kag daw subong bala nga mapauli pa sia.”

Nahibaloan mo nga ang imo hinigugma napatay, apang ang imo mga batasan kag memorya nagapanghiwala sini. Halimbawa, si Lynn ­Caine nagapaathag sa iya libro nga Wi­dow: “Kon may kaladlawan gani, nagasiling ako sa akon kaugalingon, ‘Isugid ko ini kay Martin karon sa gab-i! Indi gid sia magpati sa sini.’ May yara mga tion nga sa akon opisina ginadab-ot ko ang telepono agod tawgan sia kag makigsugilanon sa iya. Ang kamatuoran pirme nga nagpugong sa akon sa paghimu sini.”

Ang iban nakahimu sing kaanggid man nga mga butang, subong sang pagplastar sing sobra nga mga pinggan para sa panihapon ukon pagdab-ot sang paborito nga kalan-on sang napatay sa supermarket. Ang iban gani nagadamgo pa tuhoy sa napatay ukon nagahanduraw nga nakakita sa iya sa kalye. Indi tumalagsahon para sa mga namatyan ang magkahangawa nga basi nagabuang na sila. Apang kinaandan ini nga reaksion sa hinali nga pagbalhin sa kabuhi sang isa.

Apang, sa ulihi, ang hapdi mabatyagan, ayhan may lakip sa sini nga iban pa nga balatyagon nga indi pa ikaw handa sa pag-atubang.

“Ginbiyaan Niya Kami!”

“Ang akon kabataan nagakaakig kag nagasiling, ‘Ginbiyaan niya kami!’” paathag ni Cor­rine, nga ang iya bana napatay mga duha ka tuig ang nagligad. “Ginasilingan ko sila, ‘Wala niya kamo pagbiyai. Wala sia sing kontrol sa natabo sa iya.’ Apang nian sa akon kaugalingon nagasiling ako, ‘Ginasilingan ko sila sina, apang amo man sina ang akon ginabatyag!’” Huo, bisan pa daw makapakibot, ang kaakig masami nga kaupod sang kasubo.

Ayhan kaakig ini sa mga doktor kag mga nars, nagabatyag nga dapat kapin pa ang ila ginhimu sa napatay. Ukon kaakig sa mga abyan kag mga paryente nga, daw nagasiling ukon nagahimu sing sayop nga butang. Ang iban nagakaakig sa napatay bangod ginpatumbayaan niya ang iya lawas. Si Stella nagsiling: “Nadumduman ko nga naakig gid ako sa akon bana bangod nahibaloan ko nga kuntani tuhay ang natabo. Malain gid ang iya pamatyag, apang wala niya pagsapaka ang mga paandam sang doktor.”

Kag kon kaisa may kaakig sa napatay bangod sang mga lulan nga ginbilin sang iya pagkamatay. Si Cor­rine nagapaathag: “Indi ako hanas sa pag-uyat sang tanan nga salabton sa pag-atipan sang balay kag sang pamilya. Indi mo mapangayoan sing bulig ang iban para sa diutay kaayo nga butang. Kon kaisa nagakaakig ako sa sina.”

Kaupod sang kaakig masami nga amo ang isa pa ka balatyagon​—⁠natublag nga konsiensia.

“Wala Kuntani Sia Mapatay Kon Lamang . . .”

Ang iban ginatublag sang ila konsiensia bangod sang kaakig​—⁠kon sayoron, ginapakamalaut nila ang ila kaugalingon bangod akig sila. Ginabasol sang iban ang ila kaugalingon sa pagkamatay sang ila hinigugma. “Wala kuntani sia mapatay,” kombinse nila sa ila kaugalingon, “kon ginpakadto ko lamang sia sa doktor sing maagaaga” ukon “ginpatan-aw ko sia sa iban nga doktor” ukon “ginpaatipan sa iya sing maayo pa ang iya lawas.”

Para sa iban ang pagtublag sang konsiensia kapin pa sa sina, labi na kon ang ila hinigugma napatay sing hinali, sa wala ginapaabot. Ginabalik nila sa ila panumduman ang mga tion nga sila naakig ukon nakigbais sa napatay. Ukon mahimu magabatyag sila nga kuntani indi sila subong sadto sa napatay. Ginapaantos sila sang panghunahuna subong sang, ‘Dapat​—⁠ukon indi ko dapat​—⁠ginhimu ini ukon ina.’

Si Mike, isa ka pamatan-on nga kubos sa beinte-singko anyos, nagsiling tuhoy sa nagligad: “Indi gid maayo ang akon relasyon sa akon amay. Sini lamang nga tinuig nga ginsapak ko sia. Karon [sanglit patay na ang iya amay] kadamu gid sing butang nga sa banta ko dapat nga ginhimu ko ukon ginhambal ko anay.” Sa pagkamatuod, ang kamatuoran nga karon wala na sing paagi nga matumbasan ang kakulangan mahimu nga magadugang lamang sing kapaslawan kag natublag nga konsiensia.

Mabudlay man mamatyan sing asawa, sing ginikanan, sing utod nga lalaki, ukon sing utod nga babayi, ang ginakabig sang iban nga labing makapasubo amo ang pagkamatay sang isa ka bata.

[Retrato sa pahina 5]

Kinaandan nga Reaksion sa Kasubo*

Pagkanatublag​—⁠(“Wala ako sing mabatyagan”)

Pagpanghiwala​—⁠(“Siguro sala gid!”)

Kaakig​—⁠(“Ngaa ginbiyaan niya ako?”)

Tublag sang konsiensia​—⁠(“Wala sia kuntani mapatay kon lamang . . .”)

Kabalaka​—⁠(“Ano karon ang matabo sa akon?”)

Kahadlok nga magbuang​—⁠(“Sa banta ko daw mabuang ako”)

[Footnote]

Wala ini nagapahangop nga may yara mga hugna sang kasubo, nga nagasundanay sa isa ka mahim-ong nga paagisod. Ang mga tawo mga indibiduwal. Sa amo ang mga reaksion sa kasubo mahimu nga nanuhaytuhay sing daku sa kabaskugon kag kalawigon.

[Retrato sa pahina 4]

“Napatay? Indi ako magpati!”

[Retrato sa pahina 5]

Madamu nga namatyan ang ginatublag sang ila konsiensia: “Kon lamang . . .”