Kon Ano ang Ginabatyag sang Isa ka Ginikanan
GINDALA ni Geneal ang iya anum ka kabataan—lima ka babayi kag isa ka lalaki—agod magbakasyon sa pila ka mga abyan sa malayo nga bahin sang Nueva York sa aminhan. Isa ka adlaw namat-od ang mga bata nga babayi nga magpabanwa. Ang anak nga si Jimmy kag ang isa pa ka bata nga lalaki naglisensya nga mag-hiking sila. Ginpaandaman ang mga bata nga lalaki nga maghalong gid kag indi magpagab-i.
Hapon na kag ang mga bata nga lalaki wala pa makapauli. “Sang nagadulomdulom na, nagdugang ang akon kabalaka,” siling ni Geneal. “Siguro nasamad ang isa sa ila kag indi luyag sang isa nga biyaan sia.” Ang pagpangita nagpadayon tubtob sa kagab-ihon. Pagkaaga nakit-an sila kag ang panagupnop sang tanan ginpamatod-an—ang mga bata nga lalaki nahulog kag napatay. Bisan pa napulo ka tuig na ang nagligad, si Geneal nagapaathag: “Indi ko gid malipatan sang ang polis nagsulod sa amon balay. Nagapalangluspad sia. Nahibaloan ko na kon ano ang iya ibalita sa akon sa wala pa sia makahambal.”
Kag ang mga ginabatyag? Labaw pa sa kinaandan nga mga balatyagon nga nagaupod sa iban pa nga mabatyagan kon mamatyan. Si Geneal nagapaathag: “Ginbun-ag ko si Jimmy. Sia 12 anyos lamang sang mapatay. Malawig pa ang iya palaabuton. Namatyan na ako sa akon kabuhi. Apang tuhay ang ginabatyag mo kon ikaw isa ka ginikanan kag ang imo bata napatay.”
Ang pagkamatay sang isa ka bata ginlaragway subong “pinakadaku nga kadulaan” “ang labing makahalapay nga kamatayon.” Ngaa? Ang libro nga Death and Grief in the Family nagapaathag: “Ang kamatayon sang isa ka bata wala gid ginapaabot. Indi ini nagakaigo, indi kinaugali. . . . Ang mga ginikanan nagapaabot sa pag-atipan sa ila kabataan, sa pag-amlig sa ila, kag sa pagpadaku sa ila nga mangin normal kag mapagros nga mga adulto. Kon mapatay ang isa ka bata, daw subong bala nga ang tanan namon nga plano napaslawan.”
Sa iban nga bahin mabudlay ini labi na para sa iloy. Suno kay Geneal, ang butang nga nagguwa sa iya napatay. Sa amo ginakilala sang Biblia ang mapait nga kasubo nga mabatyagan sang isa ka iloy. (2 Hari 4:27) Sa pagkamatuod, mabudlay man ini para sa namatyan nga amay. Sia man nagabatyag sing kasakit kag nagalain ang buot. (Ipaanggid ang Genesis 42:36-38 kag 2 Samuel 18:33.) Apang sa masami ginapunggan niya ang dayag nga pagpabutyag sang iya mga emosyon sa kahadlok nga basi daw indi sia mangin lalaki. Magalain man ang iya buot kon ang iban magpabutyag sing kapin nga kabalaka sa mga balatyagon sang iya asawa sang sa iya.
Kon kaisa ang namatyan nga ginikanan may pinasahi nga sukma sang konsiensia. Mahimu may yara mga panghunahuna subong sang, ‘Mahimu bala nga ginpalangga ko sia sing kapin pa?’ ‘Ginsugiran ko bala sia nga ginapalangga ko gid sia?’ kag ‘Kuntani ginhakos ko sia sing dugang pa.’ Ukon, subong ginpabutyag ni Geneal: “Kuntani kapin pa nga tion ang akon ginhinguyang upod kay Jimmy.”
Kinaugali lamang para sa mga ginikanan nga magbatyag sing salabton sa ila anak. Apang kon kaisa ginabasol sang namatyan nga mga ginikanan ang ila kaugalingon, nagabatyag nga sila napaslawan sa paghimu sing butang nga kuntani nagpugong sa kamatayon. Halimbawa, ginalaragway sang Biblia ang reaksion sang patriarka nga si Jacob sang ginpapati sia nga ang iya anak nga si Jose pinatay sang isa ka mabangis nga sapat. Ginpadala ni Jacob si Jose agod usisaon ang kahimtangan sang iya mga utod nga lalaki. Gani mahimu nga gintublag sia sang mga balatyagon subong sang, ‘Ngaa ginpalakat ko pa si Jose nga nagaisahon? Ngaa ginpakadto ko sia sa isa ka lugar nga madamu sing mga sapat nga talunon?’ Sa amo, ang “mga anak nga lalaki [ni Jacob] kag ang tanan niya nga anak nga babayi nagtindog sa paglipay sa iya, apang sia nagdumili nga lipayon.”—Genesis 37:33-35.
Subong bala nga ang pagkamatay sang ila bata kulang pa, ang iban nagareport sing isa pa ka kadulaan—ang pagkadula sing mga abyan. Ang mga abyan mahimu nga nagapalayo. Ngaa? Si Geneal nagsiling: “Madamu nga tawo ang nagapalayo bangod indi nila mahibaloan kon ano ang ihambal sa imo.”
Kon Isa ka Lapsag ang Mapatay
Nahibaloan ni Juanita kon paano mamatyan sing isa ka lapsag. Sa wala pa sia magbeinte-singko anyos, makalima na sia nga nahulugan. Karon nagabusong sia liwat. Gani bangod sang aksidente sa salakyan napilitan sia nga maospital, halangpunon ang iya kabalaka. Duha ka semana sang ulihi, ginsakitan sia—nga wala sa tion. Wala madugay nabun-ag ang gamay nga si Vanessa—nga kapin lamang sa duha ka libra (0.9 kg). “Nalipay gid ako,” siling niya. “Sa katapusan nangin iloy ako!”
Apang ang iya kalipay wala magdugay. Pagligad sang apat ka adlaw napatay si Vanessa. Si Juanita nagsiling: “Daku ang nadula sa akon. Ang akon pagkailoy ginkuha sa akon. Indi ako kompleto. Masakit ang magpauli kag magkadto sa hulot nga ginhanda namon para kay Vanessa kag makita ko ang gamay nga mga bayo nga ginbakal ko para sa iya. Sa masunod nga pila ka bulan, ginbalikbalik ko sa akon hunahuna ang adlaw sang mabun-ag sia. Indi ko luyag makig-angot kay bisan sin-o.”
Isa bala ka sobra gid nga reaksion? Mahimu mabudlay ini hangpon sang iban, apang ang mga tawo nga, subong ni Juanita, nakaeksperiensia na sini nagapaathag nga ang ila kasubo bangod sa napatay nga lapsag pareho lang sa ila kasubo sa isa nga nabuhi sa pila ka tion. Madugay sa wala pa mabun-ag ang isa ka bata, paathag nila, ginahigugma na ini sang iya mga ginikanan. Kon mapatay ina nga lapsag, isa ka matuod nga tawo ang nadula. Wala na ang mga paglaum sang mga ginikanan sa pag-atipan sa isa nga nagahulaghulag sa sulod sang tiyan sang iya iloy.
Pagkatapos sina nga kadulaan, halangpunon nga ang bag-o namatyan nga ginikanan mahimu nga indi mapahamtang kon kaupod sa iban pa nagamabdos nga mga babayi kag mga iloy nga may kabataan. Si Juanita nagsiling: “Indi ako makabatas sa pagtulok sa isa ka nagamabdos nga babayi. Ti, may mga tion nga nagaguwa ako sa balaligyaan sa tunga-tunga sang akon pagpamalaklon bangod lamang nakakita ako sing nagamabdos nga babayi.”
May yara iban pa nga balatyagon—subong sang kahadlok (‘Makatigayon pa ayhan ako sing isa ka normal nga bata?”) ukon kahuya (‘Ano ang masiling ko sa akon mga abyan kag mga paryente?’) ukon kaakig. Si Bonnie nga ang iya bata nga babayi napatay duha ka adlaw kag tunga sa tapos mabun-ag nagsiling: “May mga tion nga ako nagasiling, ‘Ngaa ako pa? Ngaa ang akon pa gamay nga bata?’ ” Kag kon kaisa may pagkahuya. Si Juanita nagapaathag: “May mga iloy nga nagaguwa sa ospital upod sa ila bata, kag ang yara lamang sa akon amo ang isa ka stuffed animal nga ginbakal sang akon bana. Nahuya gid ako.”
Kon ikaw namatyan sing isa nga hinigugma, makabulig sa imo nga mahibal-an nga ang imo ginaagihan normal, nga ang iban nakaagi sing amo man nga butang kag amo man ang ila ginabatyag.
[Retrato sa pahina 7]
Para sa madamu, ang pagkamatay sang isa ka bata amo “ang pinakadaku nga kadulaan”