Mga Aksidente—Ang Kabangdanan kag Paglikaw sa Sini

ANG pamangkot sa ibabaw nagatudlo sa modernong adlaw nga kalalat-an​—⁠mga aksidente. Sa kamatuoran, sa industriyalisado nga mga pungsod, ang mga aksidente amo ang numero uno nga kabangdanan sang kamatayon sa mga babayi nga kubos sa 34 anyos ang edad kag sa mga lalaki nga kubos sa 44. Apang paagi sa paghalong imo makilala ang kalabanan nga kabangdanan sang aksidente kag paagi sa amo mabuhinan ang mga peligro sa kabuhi kag sa mga bahin sang lawas. Paano ini mahimu? Usisaon naton ang tatlo ka bahin nga sa diin kita makahalong.

Pagkahulog

Sa aton dag-on sang makatilingala kag makawiwili nga mga butang, ang simple kag kinaandan nga mga butang amo gihapon ang daku nga kabangdanan sang halit kag kamatayon. Sa madamu nga pungsod, ang pagkahulog amo ang numero uno nga manugpatay sa puluy-an. Halimbawa, sa Estados Unidos, masunod sa mga aksidente sa salakyan, ang pagkahulog amo ang nagapanguna nga kabangdanan sang pagkabuong sang guya kag nagaresulta sa 14 milyones nga kahalitan kag 15,000 ka kamatayon kada tuig. Kag sa New Zea­land, ang pagkahulog nagatuga sing kahalitan sa 28,000 ka tawo (halos 1 porsiento sang pumuluyo) kada tuig kag bangod sini ang balayran sang mga kompaniya sa siguro naglab-ot sa 12 milyones ka dolyar.

Sin-o ang labi nga may peligro sa kahalitan ukon sa kamatayon bangod sa pagkahulog? Ang bata kag tigulang. Ang makatalagam nga mga duog nga sa masami nagakatabo ang kalabanan nga pagkahulog amo ang: hagdan, niebe, alpombra, kag banyo. Ang kalabanan sang pagkahulog indi gikan sa mataas nga duog subong sang ginabalita kon kaisa, kundi sa salog lamang ukon sa duta nga ginatapakan sang isa. Ang maayo nga pagpangareglar sa balay amo ang sekreto sa paglikaw sa sini nga sahi sang aksidente. Paagi sa paghupot sa balay ukon duog nga ginatrabahoan nga matinlo kag mahim-ong, ang una nga kabangdanan sang mga aksidente madula.

Sunog

Nagakabuhi kita, nagatrabaho, kag kon kaisa nagatipon sa isa ka kalibutan nga nagadugang ang pagkamaduktan sang kalayo kag pagkahililo. Walay sapayan sang asero, tisa, kag kongkreto, ginalibotan kita sing mga likido, gas nga mga gatong, kag plastik nga mga gamit sa kuarto nga, kon masunog, nagapaalisngaw sing makapatay nga mga gas.

Sa sulod sang puluy-an, ang kalabanan sang mga sunog ginatuga sang tatlo ka butang​—⁠mga lalaki, mga babayi, kag kabataan. Sa Estados Unidos may sunog nga nagakatabo sa sulod sang balay sa kada 45 segundo. Sa Hapon ang sunog nagakatabo sa kada siete minutos, kag ang balay nagakasunog sa kada siam ka minutos. Apang, ang kalabanan sadtong sunog nalikawan kuntani.

Mga ginikanan, ginabilin bala ninyo ang inyo kabataan sa balay nga wala sing isa ka hamtong nga magadumala? Madasig pa sa pagpalato sang inyo mga tudlo, ang aksidente mahimu matabo nga nagadalahig sa inyo bata. Ang pagluto sa wala ginabantayi nga pugon gintunaan sang madamu nga sunog. Ang pagkapaso amo ang ikaduha sang nagapanguna nga kabangdanan sang kamatayon sang kabataan. Subong man, ang nagataas nga bili sang petrolyo nga gatong nga nagsugod sang nagligad nga dekada nagpakilala sing ginagatongan sing kahoy nga pugon sa isa ka kaliwatan nga wala nakahibalo sang ila kinahanglanon nga mga kinaiya kag sang mga kinahanglanon sa pagmentinar sini. Ang resulta​—⁠kamatayon kag kahalitan bangod sang sunog sa ginatos.

Ang labing makamamatay nga kabangdanan sang sunog sa balay amo ang pagsigarilyo. Ang pagtulog samtang ang sigarilyo nagasiga gihapon nagresulta sa linibo nga kamatay bangod sa sunog kada tuig. Indi lamang ang nagasigarilyo ang biktima kundi amo man ang pamilya kag mga kasilingan. Kon maduktan sang abano ukon sigarilyo ang kasangkapan, ang dabdab madali nga maglapta sa nabilin nga bahin sang balay kag nagalukso sa kaingod nga mga tinukod.

Pananglitan sa sini nga hitabo ang puluy-an ukon tinukod nga imo nahamtangan hinali nga nasunog. Makita mo bala ang guluwaan? Ang aksidente nga mga sunog wala nagapahibalo sang ila pag-abot. Handai ang wala ginapaabot. Kon magsulod sa isa ka tinukod ukon kuarto, pangitaa ang fire ­exits ukon lulutsan; handurawa sa hunahuna ang alagyan paguwa. Sa puluy-an, subong isa ka pamilya, planoha kag ensayoha sing regular sing dimagkubos ang duha ka alagyan paguwa kag hambali na nga daan ang duog nga tiponan sa guwa sang balay. Sa amo malikawan ang pagsalasala kag ang pahinali nga paghimu sing makamamatay nga sala.

“Kon nasunog ikaw ukon ang imo panapton, dumduma ang tatlo ka tinaga​—⁠MAGDULOG. MAGHIGDA. MAGLIGID.” Amo ina ang laygay ni ­Chuck Fier­son, bombero kag instruktor, nga ginreport sa The Ex­press sang East­on, Penn­syl­vania, E.U.A. Ang imo tulumuron amo ang pagpatay sa kalayo.

○ MAGDULOG: Indi magdalagan. Ang pagdalagan nagapadugang sang oksiheno nga nagagatong sa kalayo. Sa nagadugang ang oksiheno, ang kalayo labi nga nagadabdab.

○ MAGHIGDA: Maghapa sa gilayon sa salog ukon duta. Maghigda. Indi magtindog.

○ MAGLIGID: Magligidligid nga ang imo duha ka siko yara sa imo kiliran. Taboni ang imo guya sang imo mga kamut. Magabulig ini sa pagpatay sang kalayo nga ginalikawan ang pagkapierdi sang guya, kag ginapunggan ang mainit nga mga gas sa pagsunog sang imo mga baga.

Paglakbay

Indi pagpahabok ang paglaragway subong isa ka modernong kalalat-an sa mga kamatayon kag pagkasamad nga nagakatabo samtang nagalakbay. Wala sing bakuna batok sa mga kamatayon sa dalanon. Ang isa ka aksidente sa trapiko mahimu matabo sa isa ka pisok, apang ang epekto sini nagalawig tubtob nagakabuhi ikaw, nga nagaapektar sa kabuhi sang madamu.

Kada tuig, sa bug-os nga kalibutan, 225,000 ka tawo ang nagakapatay sa dalanon, kag indi maisip nga minilyon ang nagakasamad, nagabilin sing linaksa pa nga nagakalupog ukon nagakapiang. Ang bili sa emosyon kag sa pinansial sining mga aksidente indi makalkular. Sa isa lamang ka pungsod, sa Ni­ger­ia, “ang estadistika sang pangulohan nagapakita nga ang nagakapatay sa mga aksidente sa salakyan nagsaka halin sa 29,000 sang 1979 tubtob sa 32,000 sang 1980 kag 34,000 sang 1981,” siling sang ­World ­Health nga magasin.

Ang mga lanubo pa kag mga tin-edyer lunsay madali nga maaksidente sa salakyan apang magkatuhay ang kabangdanan. Ang mga tin-edyer kag mga lanubo pa masami nga nangin biktima bangod sang ila kaugalingon nga kabuangan. Ang mga lanubo pa masami nga biktima sang pagpatumbaya sang iban. Halimbawa, sa Estados Unidos “ang mga aksidente sa salakyan nagapatay kag nagahalit sa dugang pa nga kabataan, 0-4 ka tuig ang edad, sang sa pinakagrabe nga tuig sang epidemya sang polio,” report sang Hu­man Fac­tors So­ci­e­ty Safe­ty Tech­ni­cal ­Group News­let­ter. Kag ang ­World ­Health nagapatalupangod sini nahanungod sa mga pamatan-on sang Ni­ger­ia: “Ang mga pamatan-on sa sekondaryo nga eskwelahan kag kolehiyo mas madali mapatay sa dalanon sang sa mapatay sa makalalaton nga mga balatian.”

Ang isa ka simple apang masami ginapatumbayaan nga solusyon para sa mga kahalitan sa dalanon amo ang regular nga paggamit sing paha sa pulungkoan. Nasapwan sang Departamento sang Transportasyon sa London nga pagligad sang anum ka bulan nga ginpatuman ang kasugoan tuhoy sa pagtakud sing paha sa pulungkoan, ang kadamuon sang mga naaksidente nga gindala sa ospital nagnubo sing lima ka bahin. Para sa kabataan nga kubos sa apat ka tuig ang edad, ang nagakaigo nga paggamit sing mga paha sa salakyan literal nga nagaluwas sing kabuhi. Ang mga pulungkoan sa salakyan para sa magagmay nga kabataan amo ang isa sang labing epektibo nga tikang sa pagluwas sing kabuhi, suno sa pagtuon nga ginbalhag sa The Jour­nal of the Amer­i­can Med­i­cal As­so­ci­a­tion.

Talupangda ining makapalangligbos nga kamatuoran: Kon ang isa ka salakyan nga nagadalagan sing 30 ka milya kada oras (48 km/hr) makabunggo, ang dies-libra (4.5-kg) nga bata sa sulod magalabog sa unahan sang salakyan nga ang puersa subong kabaskog sa mabatyagan sang isa ka bata nga nahulog sa duta halin sa tatlo ka panalgan nga tinukod. Busa, itakud ang paha! Himua ini nga imo batasan kag sang imo man pamilya!

Ang pagkawalay hinalung-ong, indi paghalong, pagkakagud, kag indi pagpailob amo ang gamut nga mga kabangdanan sang kalabanan nga aksidente sa trapiko. Kon nagamaneho, natalupangdan mo bala ining mga kinaiya sa imo kaugalingon? Natalupangdan bala ini sang iban? Halimbawa, ano ang imo reaksion kon may salakyan nga hinali naglabay sa imo atubangan? Punggi ang paglutaw sang makatalagam nga mga balatyagon paagi sa pagpalambo sing maayong panimuot, nga wala sing kaugot, kapaslawan, kag kaakig. Sa malip-ot, kontrola ang imo emosyon. Sunda ining maalamon nga laygay: “Kon ikaw makatarunganon, kontrolon mo ang imo kaakig. Kon ang isa makasala sa imo, maayo gid nga indi ini pagsapakon.”​—⁠Hulubaton 19:​11, Today’s English Version.

Ang isa pa ka paagi nga madugangan mo ang paghalong sa dalanon amo ang pagtuon sing dugang pa nahanungod sa trapiko, sa tiempo, kag sa imo salakyan. Kapin pa ka importante, hibaloa ang imo mga ikasarang subong man ang imo mga limitasyon. Ang resulta: maayong desisyon, nga amo ang bunga sang maayo nga panimuot kag sibu nga ihibalo.

Ano pa ang nagahimu sa isa nga isa ka maayong tsuper? Nasapwan sang mga mananalawsaw nga ang mahalungon nga mga tsuper kinaandan nga may yari sini: “Nagamaneho sila nga may bug-os nga konsentrasyon kag daw may yara sila ikasarang sa pagpahamtang sang ila salakyan sing sibu gid sa ila trapiko kag sa pagpanagupnop, pirme ginapanagupnop kon ano ang mahimu matabo sa unhan.” Dugang pa, “mapainumuron sila sa mga tawo kag sa iban pa nga tsuper.” Indi mo bala paabuton nga makita ini labi na sa isa ka matuod nga Cristiano, bangod nagatuo sia sa bulawanon nga talaksan nga ‘himua sa iban ang luyag mo nga himuon nila sa imo’?​—⁠Mateo 7:12.

Busa, hupti ang maayong pamatasan kag magmaneho sing mapangapinon, nga subong bala nasandig sa sini ang imo kabuhi kag ang iya sang iban.

Ginahimu man ang paglakbay sa publiko nga transportasyon. Yari ang pila ka panugda sa paghalong kon ikaw nagalakbay paagi sa bus ukon trol­ley:

○ Mangin alisto sa madanlog nga mga hagdan ukon alagyan kon nagasaka ukon nagapanaug sa salakyan. Bantayi ang trapiko.

○ Ihanda na ang plete. Ang pagpangita sing sensilyo samtang yara sa sulod sang salakyan mahimu nga makadula sang balanse.

○ Pabayai ang isa ka kamut nga wala sing dala agod makapanguyapot sa uluyatan. Magpanukod ukon manguyapot kon ang salakyan nagahinay ukon nagaliso.

○ Indi magtabok sa dalan gikan sa likod ukon sa atubangan sang salakyan.

○ Kon gab-i, magsul-ob sing lus-aw sing kolor nga panapton ukon magdala sing plaslayt kon nagalakat.

Kon bala yara kita sa balay, sa trabaho, ukon sa bakasyon, ang aton kabuhi yara sa katalagman kada adlaw. Indi mahimu nga dulaon ang tanan nga katalagman, apang mabuhinan ang kalabanan nga kabangdanan sini kon kita mahalungon. Ang heneral nga manugbusbos sang E.U. nagsiling: “Ayhan ang kabangdanan sang katunga sang kamatay sa E.U. . . . amo ang indi maayo nga panimuot ukon estilo sang pagkabuhi.” Sa iban nga pulong, agod magkabuhi nga wala sing peligro indi lamang ihibalo ang kinahanglanon. Dapat kita magpalambo kag maghupot sing isa ka responsable, alisto, kag may kabalaka nga estilo sang pagkabuhi. Nangin dalanon bala sang imo pagkabuhi ang paghalong?

[Footnote]

Ginbalikwat gikan sa World Health, ang opisyal nga magasin sang World Health Organization.

[Retrato sa pahina 6]

Listahan sang Paglikaw sa Aksidente​—⁠Pagkahulog

● Masanag bala ang tanan nga hagdan?

● May mapag-on bala nga gabayan ang tanan nga hagdan?

● Natapik bala ang tanan gamay nga alpombra ukon may hapin bala ini sa likod nga indi madanlog, subong man ang yara sa mga hagdan?

● Mapag-on bala ang tanan nga hagdan kag alagyan sa guwa sang balay?

● May suga bala ang mga kuarto nga madali malab-ot halin sa katre, ukon may suga bala ini kon gab-i?

● Naareglar bala ang mga kasangkapan nga wala nagabalabag?

● May yara bala halamboyan sa banyo malapit sa banyera ukon sa show­er kag may yara bala wala nagadalhay nga mat ukon goma sa banyera?

● Malig-on bala nga naangot sa dingding sang banyo ang salab-itan sing kurtina, sing tuwalya, kag ang bulutangan sing habon?

● Ginapahiran bala dayon ang naula nga tubig (ukon mantika) sa banyo kag salog sang kusina?

● Sirado bala ang mga puertahan sang kabinet kag mga hunoshunos kon wala ginagamit?

● Ginapulot bala dayon sang kabataan kag ginatago ang ila hampanganan kon tapos na sila?

● Ginagamit bala ang mapag-on nga hagdan ukon bangkito nga tulungtungan sa baylo sang nagauyog-uyog nga bangko sa paglab-ot sang mataas nga mga duog?

[Retrato sa pahina 6, 7]

Listahan sang Paglikaw sa Aksidente​—⁠Sunog

● Ang mga detector bala para sa aso ukon init nabutang sa nagakaigo nga lugar (sa dimagkubos isa sa kada panalgan) kag ginamentinar bala ini?

● Ang tanan bala sa pamilya, labi na ang kabataan, ang tigulang, kag ang may sablag, may yara pangtulog nga indi madutlan sang kalayo

● Ginatago bala ang mga posporo kag masunog nga mga likido sa lugar nga indi malab-ot sang kabataan?

● Ginapalikaw bala ang uluyatan sang kaserola gikan sa bibi sang pugon apang indi sa ibabaw sang mitsera?

● May yara bala nagakaigo nga fire ex­tin­guish­er sa kusina?

● Sirado bala ang puertahan sang kuarto kon magtulog ikaw, agod mapaatrasar ang pagsulod sang kalayo kag aso?

● Ang tanan bala de-koryente nga kasangkapan indi konektado sa koryente kon wala ginagamit, kag kon ginagamit, may yara bala bastante nga hangin sa palibot sini agod mapunggan ang pagsagrab sang mga materyalis sa malapit?

● Ginatago bala ang tanan masunog nga trapo sa may tabon metal nga mga lata?

● Ang mga alambre bala sang koryente ginakuha gikan sa idalom sang alpombra ukon sa ibabaw sang radyetor? Ginakay-o bala ukon ginaislan ang natais nga mga alambre?

● Ang tanan bala nga gamit, subong man ang kurtina, sa dimagkubos tatlo ka tapak (1m) ang kalayuon gikan sa hurnuhan ukon sa pugon?

● Ginatabonan bala ang kabayo nga plantsahan sing indi masunog nga tela?

● Ginatago bala ang masunog nga materyalis palayo sa bombilya sa alibungan ukon sa closet?

● Wala bala ginahimu nga bodega sang daan nga mga pamantalaan kag masunog nga mga butang ang idalom sang balay ukon alibungan?

● Ginatinloan bala kag ginausisa sa dimagkubos kis-a sa kada tuig ang mga tsimenea?

Tuytoy Para sa Paglampuwas sa Sunog sa Otel

● Magdayon sa mga otel nga may detector sa aso, alarma, sprin­kler.

● Sa pagsulod, mamangkot tuhoy sa paagi sa pagpalagyo, mga sinyales sang alarma.

● Planoha ang pagpalagyo. Isipa ang puertahan halin sa imo kuarto tubtob sa pinakamalapit nga guluwaan. Usisaa ang alagyan paguwa, kag tan-awa kon ang puertahan sa atop mabuksan.

● Hibaloa ang imo kaugalingon nga kuarto. Indi pagbutangi sing sablag ang alagyan padulong sa puertahan, kag ibutang ang yabi malapit sa katre. (Kinahanglan mo ang yabi kon ikaw mapilitan sa pagbalik sa kuarto.)

● Pun-a sing tubig ang suludlan sing yelo.

● Kon magmata sa gab-i, mangusisa. Kon may napanimahoan ikaw nga aso, magkamang. (Ang makahililo nga mga gas wala sing baho kag nagahil-ob sa kuarto halin sa kisame paidalom.)

● Hikapa ang puertahan. Kon mainit, indi ini pagbuksi. Kon maalabaab, buksi ini sing amat-amat.

Kon maagyan pa ang pasilyo, magkamang nayon sa dingding sa pareho nga bahin sang guluwaan.

Kon ang hagdan indi maagihan, mag-agi sa atop. Hupti ang puertahan sang atop nga bukas.

Kon indi posible ang pagguwa, magbalik sa kuarto, isira ang puertahan, tawgi ang re­cep­tion desk ukon ang fire de­part­ment. Pahibal-a ang mga tawo sa guwa, magkawaykaway ukon magsinggit.

● Indi paggamita ang elebeytor.

● Sa kuarto, pun-a sing tubig ang banyera, butangi sing basa nga mga tuwalya ukon habol ang mga litiklitik sa puertahan, gamita ang basabasa nga tuwalya subong salaan sa pagginhawa.

● Kon wala sing aso sa kuarto, buksi ang mga bintana. Kon ang sunog yara sa guwa, hukasa ang kurtina kag ipalayo ang masunog nga mga butang gikan sa bintana.

● Kon mataas pa sa ikatlo nga panalgan, indi maglumpat. Hupti ang maayo nga pamensaron, punggi ang kalayo sa pagsulod sa kuarto, hulata ang tabang.

[Retrato sa pahina 8]

Ang proteksion nga mga pulungkoan sang salakyan para sa kabataan lakip sa labing epektibo nga paagi sa pagluwas sang kabuhi

Kon magsakay sa bus, ihanda na nga daan ang imo plete kag hupti ang isa mo ka kamut nga wala sing ginauyatan agod makapanguyapot