Mga Wala sing Balay—Ano ang mga Kabangdanan?

MATUGNAW sadto nga gab-i sang tigtulugnaw. Si ­Louise kag ang iya pamilya hinali nga ginpukaw sang pila ka mabaskog nga mga singgit. May sunog sa apart­ment sang kaingod. Ang mabaskog nga hangin sang tigtulugnaw nagpadabdab sa kalayo kag nagsaka ini sa anom-sing-panalgan nga tinukod. Bangod sang pagsalasala kag pagkagumon nga makaguwa sa ila apart­ment sa ikalima nga panalgan, ang iloy ni ­Louise nahulog sa fire es­cape kag napatay. Mga tiniontion sang ulihi, nasunog sang kalayo ang unod sang tinukod, kag naguba ang tanan nga balay.

Ang pagkadula sang iya iloy kag sang iya balay sa isa ka gab-i isa ka daku nga huyap kay ­Louise. Maayo na lang, may mga paryente sia kag mga abyan nga nagsapopo sa iya tubtob nga makatibawas sia. Amo ini ang ginatawag sang mga sosyologo nga pagbuligay sang komunidad, nga sa sulod sang mga kaliwatan nangin sistema sang kalig-onan sa tion sang emerhensya.

Nian ngaa ang tagsa ka daku nga siudad may taga-kalye nga mga tawo kag may mga ilistaran para sa mga wala sing balay? Ngaa may mga eskwater, mga slum, kag mga banwabanwa sang mga payag? Kag, sa pagkamatuod, ngaa may problema sa indi maayo nga pamalay kag sa mga wala sing balay?

Kon Wala Na sing Pagbuligay

Sa idalom sang normal nga mga kahimtangan, ang sistema sang mga paryente kag mga abyan nagabuligay sa paghatag sang bulig nga ginakinahanglan sa tion sang personal nga krisis. Apang, ina nga sistema mahuyang. Ano kon ang kinahanglan tuman kadaku ukon tuman kamahal nga indi masarangan sang sistema? Ukon ano kon mabungkag sang daku nga kagamo sa katilingban ang sistema mismo? Kon mabungkag ang sistema, ang mga tawo mangin makaluluoy.

Amo sini ang nagakatabo sa madamo sang nagauswag nga mga pungsod. Sa India, halimbawa, ang tuigan nga ulan nangin kulang sa nagligad nga pila ka tuig. Sang tig-ilinit sang 1987, isa sa kada tatlo ka Indian ang kulang sing bastante nga tubig nga mainom. Ang kakulang sing tubig nagkahulugan man nga ang mga tanom wala magtubo, kag ang mga sapat napatay. Bangod wala sing mga tanom, ang mga mangunguma wala sing trabaho kag wala sing ipakaon sa ila pamilya. Ang lamang nga mapilian nila amo nga biyaan ang mga minuro kag magkadto sa mga siudad nga sa diin mahimo nga may trabaho pa sila nga makita.

Ang epekto sining pagsaylo nangin isa ka mabug-at gid nga lulan sa mga siudad, nga ginasalot na sang madasig nga pagdamo sang populasyon. Bangod wala sing kuwarta ukon trabaho, ining nagsaylo nga mga tawo indi makasarang sa pag-arkila sing bisan isa ka gamay nga kuwarto sa slum. Kag bangod nagsaylo sila sa isa ka bag-o gid nga palibot, pila lamang sa ila ang may madangpan. Gani nagabuylog sila sa dimaisip nga iban nga nagaistar sa mga dalan, kag ang krisis sa pamalay nagadaku pa.

Ang iban pa nagauswag nga mga pungsod ginaatubang sing kaanggid man sini nga mga problema. “Sang 1950, isa lamang ang siudad sa Aprika nga may kapin sa isa ka milyon ka tawo: ang Cairo,” siling sang libro nga Africa in Crisis. “Sang 1980, may 19 ka siudad nga may kapin sa isa ka milyon. Sa tuig 2000, ginapaabot nga mangin kapin sa 60 ang mga siudad.” Ang mga pumuluyo sa uma nagapanong sa mga siudad sa paglaum nga makakita sila didto sing mas maayo nga palangabuhian. Apang ang nangin resulta sa mga slum kag pagkanubo, masami nga mas malain pa sa ila ginbiyaan.

Nagataas nga Bili kag Nagadiutay nga Suplay

Sa mas manggaranon ukon nag-uswag nga mga pungsod, ang mga kabangdanan sang pagkawala sing balay mahimo nga tuhay. Ang mga sumalakdag sang mga wala sing balay masami nga nagatudlo sa ekonomiya subong amo ang una nga kabangdanan. Sa Can­a­da, halimbawa, “samtang ang nagataas nga mga bili sang konstruksion sang nagligad nga duha ka pulo ka tuig nagtib-ong sa presyo sang bag-o nga mga balay,” report sang magasin sang balita nga ­Maclean’s sa Canada, “ang pag-abot sang duha-sing-kinitaan nga mga pamilya sa balaligyaan sang mga gamit para sa pagpatindog sing balay sang nagligad nga mga tinuig nagpataas pa sa mga presyo—sing tubtob sa 50 por siento sang nagligad nga tuig lamang sa pila ka siudad.”

Ang nagaamot sa nagataas nga bili sang pagpatindog sing balay sa madamo nga siudad amo ang proseso nga ginatawag gen­tri­fi­ca­tion. Ang daan kag barato lang anay nga mga balay sa sulod sang siudad ginakay-o ukon ginapatahom pa agod magmahal kag nasangkapan sang tanan moderno nga mga butang nga nagapasunod sa manggaranon ukon bataon nga mga propesyonal nga nagapasulabi sang pagkabuhi sa siudad sang sa guwa sang siudad. Wala ini nagapataas sa presyo kundi ginabuhinan sini sing daku ang suplay sang masarangan nga presyo sang mga gamit sa pagpatindog sing balay para sa manubo- ukon kasarangan-sing-kita nga mga pamilya.

Sa siudad sang Nueva York, halimbawa, nasapwan sang isa ka pag-usisa kasan-o lang nga ang isa ka pamilya dapat magsuweldo sing $58,000 kada tuig agod masarangan ang isa ka bag-o kasarangan sing presyo isa-sing-kuwarto nga apart­ment. Ang surbe sa pungsod nagapakita nga ang Man­hat­tan amo ang nagapanguna sa arkila sa mga siudad sang pungsod. Ang 130 kuwadrado metros, 2 sing kuwarto nga apart­ment sa isa ka matahom nga duog ginapaarkilahan, sa promedyo, sing $2,555 kada bulan, kag ang isa ka pamilya dapat magsuweldo sing mga $73,000 kada tuig agod masarangan ini, nga ginahaumhaum nga handa sila sa paggasto sang kapin sa 40 porsiento sang ila suweldo para sa balay lamang.

Ang mga bili sang balay sa iban nga mga siudad mahimo nga mas manubo, apang amo man ang promedyo nga suweldo sang mga mamumugon. Bangod daku nga bahin sang suweldo sang pamilya ang nagakadto sa balay, ang bisan anong pinansial nga problema madali nga nagaresulta sa kalamidad. Amo sina ang natabo kay John, nga sang pila ka tuig nga nagligad nagsaylo sang iya pamilya nga may lima ka katapo gikan sa Chicago, Il­li­nois, pa Hous­ton, Tex­as, sa pagpangita sing trabaho. Sa sulod sang isa ka tion ginsupurtahan niya ang iya pamilya paagi sa mga komisyon nga iya ginakita subong ahente sang salakyan para sa paglingawlingaw. Nian, bangod sang manubo nga ekonomiya, wala sia sing nabaligyaan sa duha ka bulan. Bangod indi na niya mabayaran ang $595-ka-bulan nga arkila sa iya apart­ment, sia kag ang iya pamilya ginpahalin. Bangod wala sila sing madangpan, nagkadto sila sa ilistaran para sa wala sing balay nga mga pamilya. Bisan pa sigurado nga may atop ang iya ulo, nagpalibog si John kon paano sia makatindog liwat sa iya kaugalingon nga mga tiil, bangod pila lamang ka manugpatrabaho ang magakuha sa isa nga wala sing direksion.

Samtang ang kalabanan nga tawo sa dalagku nga mga siudad may balay nga ginapuy-an, ang ila ginapuy-an indi kombenyente. Ang isa ka surbe nagapahayag nga bisan sa isa ka siudad nga subong ka moderno sa Nueva York, 10 porsiento sang mga balay nga ginatawag ­“old-law ten­e­ments,” nga mga balay ang ginakabig nga indi bagay puy-an bisan sa paglumbos sang siglo bangod kulang sing hangin, wala sing suga, kag mahigko. Treinta porsiento pa ang ginatawag nga “­new-law ten­e­ments,” daw napatahom diutay, apang nalipasan pa sang 1929 nga talaksan. Kada tuig, subong kadamo sa 30,000 ka tawo ang napilitan sa pagbiya sa ila balay kon ang ila gabok na nga mga tinukod ginsikway ukon ginbiyaan.

Sikyatriko nga Kabangdanan

Sa pagpasibod sang mga butang, madamo nga eksperto ang nagapati nga ang pangabuhi mahimo isa lamang ka bahin sang problema sang mga wala sing balay. Nagasiling sila nga mataas nga porsiento sang mga wala sing balay ang nangin subong sini bangod may balatian sila sa hunahuna kag indi na makaatipan sa ila kaugalingon.

Sugod sang tunga-tunga sang katuigan 1960 madamo nga mental nga institusyon, sa panikasog nga buhinan ang kabilihanan, ang naghimo sang ginatawag nga tikang sa pagbulong sang balatian sa hunahuna sang komunidad. Ang mga pasyente nga may balatian sa hunahuna ginabulong sing bag-o nga saykoaktibo nga mga bulong kag dayon ginapaguwa. Ang teoriya amo nga kon makontrol sang mga bulong ang serioso nga mga sintoma, magaayo ang mga pasyente kon magpuyo sila sa komunidad kag ginasupurtahan sini. Subong resulta, sa Can­ada, halimbawa, ang kabug-osan nga kapasidad sang mental nga mga institusyon nagnubo halin sa 47,600 ka katre sang 1960 tubtob sa kubos sa 10,000 karon, kag ang kadamuon karon sang populasyon sa mga mental ospital sa Estados Unidos kubos sa un-kuwarto sang kadamuon nga 559,000 sang 1955.

“Apang ang pagpaguwa sa mga pasyente nga may balatian sa hunahuna ginpaluya sing daku sang kapaslawan sang mga probinsia sa pag-aman sing nagakaigo nga serbisyo sang komunidad, ukon sing mga balay, para sa sikyatriko nga mga pasyente anay,” report sang Maclean’s. Madamo sa ila ang napilitan sa pagpuyo sa gubaon nga mga hostel kag sa mga kuwarto lamang. Ang iban, bangod indi nila makontrol ang ila kabuhi, nagatupa sa mga ilistaran nga ginaaman sang gobyerno ukon sa kalye. Ginabanta sang mga opisyal sang wel­fare sa madamo nga siudad sang Can­ada nga mga un-tersia sang mga wala sing balay ang nag-antos sing isa ka porma sang balatian sa hunahuna. Ang pag-usisa nga gindumalahan ni El­len Bas­suk sang Har­vard Med­ical ­School nakasapo nga “90 porsiento ang may balatian sa hunahuna” sa tunga sang mga pumuluyo sang isa ka kinaandan nga ilistaran nga ginaaman sang gobyerno sa Boston.

Indi man maayo ang kahimtangan sang wala sing balay nga mga pamilya nga ginabutang sa mga wel­fare ho­tel kag kaangay sini. Bisan pa pila lamang sa ila ang may balatian sa hunahuna, ang pagginutok kag ang indi matinlo nga mga kahimtangan, pati pa ang pagkataka kag pagkawala sing paglaum, masami nga nagadul-ong sa kasingki sang pamilya kag sa problema sa emosyon, labi na sa kabataan.

Trahedya sa Pagpangita sing Solusyon

Bisan pa wala nagaugyunay ang mga eksperto sa kon bala ang pagkawala sing balay ginatuga sang pigado nga pangabuhi, sang mahal nga bili sa pagpatindog sing balay, sang sikyatriko nga mga problema, ukon sang iban pa, madamo nga bahin sang problema ang nagapabilin nga makahaladlok. Una sa tanan, indi mapanghiwala nga ang problema tuhoy sa pamalay nagalala sa bug-os nga kalibutan. Ikaduha, dugang kag dugang pa, indi lamang indibiduwal nga mga tawo kundi mga pamilya, ang wala sing balay. Kag bilang katapusan, ang populasyon nga wala sing balay mga hoben pa. Ining makapasubo nga mga kamatuoran nagapangayo sing mga solusyon. Ano ang ginahimo sa paglubad sa problema? Daw ano ka epektibo ini? Kag matabo ayhan nga may bastante nga pamalay para sa tanan?

[Laragway sa pahina 9]

Temporaryo nga ilistaran malapit sa dalagku nga mga balay

[Ginkuhaan]

Mark Edwards/UNCHS