Pagbantay sa Kalibutan

Trilyon-Dolyares nga Militar

Walay sapayan, sang may ginapanaad nga mga yuhum kag mga kamustahanay sang kamot para sa tugob-globo nga pagbuhin sa armas sang mga superpower sini nga tuig, ang gasto sang militar sa bug-os nga kalibutan lapitlapit na sa isa ka trilyon dolyares. Sa ulot sang 1960 kag 1980, ang bug-os kalibutan nga gasto para sa militar nga mga katuyuan halos nagdoble sa tunay nga kahulugan—ginabantabanta karon nga sobra sing $900 milyones sa isa ka tuig,” siling sang UN Chronicle. Ang report nagapakot nga kon ang karon nga huyog sa palumba sa armas nagapadayon, ang trilyon-dolyares nga bili malab-ot sa dili madugay. Ang mga manugbaligya sang armas dapat magpadayon sa pagkasadya.

Paggamit sing Crack kag AIDS

“Ang mga eksperto sa kapagros nabalaka sing daku nga ang paggamit sing crack (isa ka sahi sang droga) sa imol nga mga komunidad mahimo nga nagapadasig sang paglapnag sang AIDS sa tunga sang mga heteroseksuwal,” report sang The New York Times. Paano? “Ang lalaki kag babayi nga nagagamit sang crack masunson nga nagaeksperiensia sing daku kaayo nga kaibog sa sekso kag nagabuhin sang pagpugong sa tion sang sosyal nga mga pagtinipon agod maggamit sing crack,” nga nagaresulta sa pagpakigsekso sa mga estranghero, sa ginlikawan anay nga seksuwal nga mga buhat, kag sa pagbaylo sang sekso tungod sa mga droga. Ang resulta amo ang madasig nga pagdugang sa mga kaso sang syphilis, kag yadtong “nalatnan sang syphilis mahimo nga magalaton ukon malatnan sang AIDS.” Madamo sang mga lalaki nga pirme nagakadto sa mga balay diin makagamit sila crack (kaanggid sa madugay na nga mga lugar sa opio) ang nakagamit sang mga droga paagi sa indyeksion kag nalatnan sang ginatunaan sang AIDS nga HIV virus. “Ang makatarunganon nga pagkasunodsunod amo ang paggamit sang crack, syphilis, HIV,” siling sang komisyoner sa kapagros sang siudad sang Nueva York nga si Dr. Stephen C. Joseph. “May makusog gid katama nga tanda karon nga ang crack kag ang iban pa nga dagway sang cocaine amo ang nagapadasig sang paglaton sang HIV.”

Mga Pamatan-on kag mga Credit Card

Ang mga credit card nangin amo ang pinakabag-o nga uso sa mga tin-edyer kag amo karon “ang simbolo sang tindog sang pamatan-on,” report sang Sun-Herald nga pamantalaan sang Australia. Ang Enero nga pagtuon nagpakita nga 50 porsiento sa isa pa ka eskwelahan ang may credit card. Ang iban may auxiliary nga mga card sa mga credit card sang ila mga ginikanan, nga may latid nga tubtob sa A$10,000! Sa amo man nga tion, ang utang sang konsumidor nagsobra sa A$23.4 bilyones—katumbas sa $1,500 para sa kada lalaki, babayi, kag bata—kalabanan gikan sa wala mabayari nga mga utang sa credit card. Bangod indi malubad ang mga problema sa pinansial nga resulta sang sobra nga paggasto, nagadamo nga Australiano nga mga pamatan-on ang nagafile sing pagkabangkarote. Sang 1987 ang mga pamatan-on sa ulot sang 18 kag 25 naghimo sing 16.8 porsiento ka boluntaryo nga pagkabangkarote, kag ang kadamuon ginapaabot nga mangin mas mataas sini nga tuig. Siling sang isa ka opisyal: “Ang problema pareho kadaku sa alkohol, kamatayon sa dalan kag abuso sa tabako sa tunga sang mga pamatan-on.”

Mga Lapsag nga Natawo nga Hubog

Sa Irlandiya ang mga pediatrician kag mga nars nakakita sang madamong lapsag nga natawo nga “hubog.” Ang The Journal nga pamantalaan sang Addiction Research Foundation, nagareport nga “ang hubog nga mga lapsag dapat magtener sing unang pila ka adlaw sang ila kabuhi sa intensive care units nga nagaantos sang mga epekto sang sobra nga pagpatuyang.” Ang sobra nga alkohol sa sistema sang lapsag, sing bahin, ginapabangod sa tradisyonal nga batasan sang manugbata nga mga iloy nga nagainom sing madamo nga dosis sang alkohol subong paagi nga madali masakitan. Ining bag-ong natawo nagaantos sing hangover, kag ang iban nga mga nars nagasiling nga sila “aktuwal nga nakapanimaho nga hubog” sa iban nga mga lapsag. Apang, subong sang ginsiling sang isa ka doktor, ang masustansya nga pagkon sang kalabanan nga mga iloy sa Irlandiya naghatag sa mga lapsag sing pila ka pangamlig.

Pinakatigulang nga Populasyon sa Kalibutan

Suno sa pakot sang kompyuter, ang Japan mahimo ga may pinakatigulang nga populsyon sa kalibutan sa tuig 2020. Ang 1985 nga sensus sang Japan nagpakita nga ang kadamuon sang mga Hapones nga nagaedad sing 65-anyos ukon mas tigulang pa mga 12.5 milyones, katumbas sa mga isa sa napulo sang populasyon. Ang promedyo nga kalawigon sang kabuhi sadto nga tuig amo ang 74.9 anyos para sa mga lalaki, 80.6 anyos para sa mga babayi. Apang, ang pakot sang kompyuter, nga ginhimo sang Population Research Institute sang Nihon University sang Tokyo, nagabantabanta nga sa tuig 2020, 31.5 milyones ka Hapones ang mangin senyor nga mga banwahanon, ukon mga isa sa apat sang populasyon. Ginbantabanta man nga ang promedyo nga edad magadugang tubtob sa 78 anyos para sa mga lalaki kag 83.6 anyos para sa mga babayi sa tuig 2025.

Makamamatay nga Seksuwal nga Pagkagiyan

Ang seksuwal na pagkagiyan amo ang “malala nga balatian” nga masunson nga napanayasat sing sayop sa pagbulong sa nagiyan sa droga nga mga pasyente, report sang The Journal nga pamantalaan sang Addiction Research Foundation. Ang isa ka doktor, nga amo man ang manugpasad sang hot line sa cocaine sa Estados Unidos, nagasiling nga “tubtob sa 15% sang iya nagiyan sa cocaine nga mga pasyente ang nagiyan man sa sekso.” Ang seksuwal nga pagkagiyan nagalakip sang dimakontrol nga reaksion sa nanarisari nag nibel, gikan sa dimakontrol nga masturbasyon tubtob sa seksuwal nga kaluyag, tubtob sa sadomasistiko (pagsakit sa kaugalingon ukon sa iban) nga mga buhat, kag tubtob sa dimakontrol nga heteroseksuwal kag homoseksuwal nga mga engkwentro. Ang The Journal nagapadayon: “Ang dimakontrol nga reaksion amo ang daku nga kabangdanan sang paglapnag sang AIDS”—ang balatian sang halos pat-od nga kamatayon.

Ang Papa Nagayamo sa Kakulang sing Pagtuo

Sa iya ulihi nga pagduaw sa Austria, si Papa Juan Paulo II naghatag sing “labi ka ital-ital nga pag-usisa sa pagtuo sang Austria” sa iya diskurso sa mga obispo sang sa iya mga wali sa publiko. Suno sa pamantalaan sang Austria nga Oberösterreichische Nachrichten, ang papa nagsiling nga “resulta ini sang bugana kag relihioso nga dipagsapak sa bagay nga ang sekularisasyon nag-abante tubtob sa sina nga kadakuon sa kabuhi sang indibiduwal, sa sulod sang pamilya kag, labaw sa tanan, sa publiko nga pagkabuhi.” Ang Austria nagakinahanglan sing “bag-ong kampanya sa pag-ebanghelyo,” siling sang papa.

“Sick-Building Syndrome”

“Ang trabaho sa opisina . . . wala gid anay ginakabig subong makatalagam . . . apang mahimo nga indi man ini maayo sa panglawas,” siling sang Time magazine. “Walay sapayan sang matin-aw, nakiskisan sing maayo nga hitsura, madamo sang mga ulubrahan sa karon ang ginalibotan sang makahililo nga mga higko.” Ang problema amo ang pagdagta sa hangin sa sulod, ukon “sick-building syndrome,” nga nagaapektar sa “ginabantabanta nga unquinto (1/5) tubtob sa un tersia (1/3) sang mga tinukod sa E.U.” Makatuga ini sing mga sintoma subong sang nagaluhaluha nga mga mata, mabug-at nga mga ulo, mga sakit sa ulo, sunggo, pagtulog sang mga trabahador, kag “inang indi maayo nga pamatyag.” Ang mapigaw nga bentilasyon sa mga tinukod diin ang kalabanan ukon ang tanan nga hangin nagalibotlibot lamang ukon diin ang mga sayop sa desinyo nagbutang sang duct nga nagapasulod sang hangin sa mahigko nga mga lugar amo sing masunson ang kabangdanan. Dugang pa, yara ang mga kemikal nga nagatuga sing pagpalangatol sang lawas gikan sa mga solvent nga inuglimpiyo, wala sing karbon nga papel, mga likido sa makina sa pagsiroks, kag bisan gikan sa mga pintura, mga kurtina, mga alpombra, kag pagpanel sa dingding. “Ang mga higko sa nasulod nga palibot makatuga sing daku nga halit sa kapagros,” siling ni Eileen Claussen sang United Sates Environmental Protection Agency. “Ang hangin sa iban nga mga tinukod sang opisina 100 ka pilo nga subong kahigko sa hangin sa guwa.”

Pagbalus

Sa siudad sang León, Mexico, ang mga iwiiwi nagakagat sa kapin sa 100,000 ka tawo kada tuig, report sang The Mexico City News—ang pinakamataas sa kalibutan. Mga 60 bilyones ka pesos ang ginagasto kada tuig sa pag-atipan sa mga biktima sang mga kagat sang iwiiwi. Sa sulod sang nagligad nga lima ka tuig, siam ka kamatayon ang ginpabangod sa kagat sang iwiiwi sa tunga sang mga biktima nga napaslawan sa paggamit sing serum batok sa kagat sang iwiiwi. Suno kay Manuel Dahesa Damila sang University of Guanajuato, ang León kilala subong ang “kapital sang iwiiwi sa kalibutan.” Ang kagat sang iwiiwi nagapasulod sang makamamatay nga hilo sa tawo. Ngaa nagadugang ang mga pagsalakay sang iwiiwi? Ang nagadugang nga pagdamo sa populasyon sang León amo ang ginahunahuna nga rason sang pagdugang.

Nauso Bala ang Ilehitimidad?

“Tuman kadamo nga kabataan ang natawo karon sa guwa ang pag-asawahay sa Europa,” siling sang Economist sang Britanya, “sa bagay nga sa iban nga mga pungsod ang mga lapsag nga matawo sa mga mag-asawa mahimo nga mangin minoridad sa ulihi.” Ang rason? “Ang pagbalhin sa moral nga klima amo ang daku nga bahin sa paathag,” siling sang magasin. Bangod ang sekso sa wala pa ang kasal ginbaton sa katilingban karon, amo man ang bastardo nga mga kabataan. Ang wala makasal nga mga iloy wala na nagaantos sing sosyal nga kahuya subong sang nagligad nga mga kaliwatan. Busa, sa Sweden, Denmark, kag Iceland, halos katunga sa mga lapsag ang natawo sa guwa sang pag-asawahay. Sa Norway, Austria, Pransya, kag Britanya, isa ini sa apat ukon lima. Kag bisan sa relihioso katama nga pungsod sang Irlandiya, kapin sa isa ka lapsag gikan sa napulo ang bastardo.