Pagkagiyan sa “Crack”—Ang Kahimtangan sang mga Wala Pa Matawo

SANG una nga magguwa ang crack sa kalibutan sang maaga nga bahin sang katuigan 1980, pila lamang sang nagagamit sini ang nagpati sa makahalapay nga mga epekto sini. Kay wala bala ini ginayupyop lamang sa diutay nga kristal nga pipo ukon ginasamo sa tabako sa mga sigarilyo ukon marijuana? Naglapta sa kalye ang ideya nga ang crack isa ka wala sing peligro nga droga. Sa pagkamatuod mas barato ini sa heroina ukon sa isa pa ka porma sang cocaine. Masarangan ini sang mga tawo nga manubonubo sing suweldo. Ang matahom nga pamatyag nga ginahatag sang crack daw mapuslanon, walay sapayan sang bili sini.

Apang, ang dramatiko nga pamatuod sa mga katalagman sang crack nagguwa sa mga pahina sang medikal nga mga balasahon sang ang nagabusong nga mga nagagamit nagbata sing mga lapsag nga naapektohan sang droga. Nagpaandam ang mga doktor batok sa malain nga mga epekto sang crack sa mga wala pa matawo. Ang kadamuon sang nahalitan nga mga lapsag, ang iban permanente, nagdugang sa pagligad sang tagsa ka tuig. “Sang magguwa ang crack,” siling sang isa ka doktor, “ang kadamuon sang magamay, nagabalatian nga mga lapsag nagdamo gid.”

Kon lapnag nga ginagamit ang crack, ginapakita ini sang estadistika. Suno sa surbe sa 36 ka ospital sa Estados Unidos sang 1988 sang National Association for Perinatal Addiction Research and Education, 11 porsiento sang bag-o matawo nga mga bata sa E.U., ukon mga 375,000 ka bata kada tuig, ang napadayag karon sa mga droga sa tion sang pagbusong. Ang The New York Times nagreport nga sa ulot sang 1986 kag 1988, “ang kadamuon sang bag-o matawo nga kabataan sa Siudad sang Nueva York nga natestingan nga may droga —kalabanan cocaine—nag-apat ka pilo, halin sa 1,325 tubtob sa 5,088.”

Ang Makangilidlis nga mga Epekto

“Ang mga iloy nga nagacrack amo ang pinakabalatianon nga makita mo,” siling ni Dr. Richard Fulroth, espesyalista sa Stanford University. “Nagaabot lamang sila kon manugbata na sila, kag ginapunggan mo ang imo ginhawa sa paghulat kon ano ang makuha mo.” Sa masami ang nagtubo sa sulod sang tiyan sang isa nga nagacrack indi matahom. Ginapagamay sang crack ang kaugatan sang bata, nga nagalatid sang importante nga pag-ilig sang oksiheno kag mga sustansya sa malawig nga tion. Ang pagtubo sang kiring, lakip ang kadakuon sang ulo kag utok, mahimo nga mahalitan. Ang atake kag kuyap masami nga nagakatabo, kag mahimo magtubo ang indi normal nga korte sang mga batobato, mga kinatawo, mga tinai, kag taludtod. May katalagman man nga makakas ang inunlan gikan sa matris, nga nagapatay sa kiring kag mahimo man sa iloy.

Kon may bata nga matawo gikan sa nagacrack nga iloy, ang mga doktor kag mga nars makakita sing kitaon nga ebidensia sang halit sang droga. Ginlaragway sang isa ka report ina nga bata subong “daw unod lamang nga ang ulo subong kadaku sa laranghita kag ang mga butkon kag mga kamot daw mga lipak.” Sa pila ka hitabo, report sang Discover nga magasin, ang mga bata nga apektado sang cocaine natawo nga wala sing duha ka tudlo.

Si Dr. Dan R. Griffith, sikologo sa pagtubo sa Northwestern University, nagsiling nga ang napadayag sa cocaine nga mga bata masami nagakatawo nga may “maluya gid, madali masobrahan nga sistema nerbios.” Daw sobra sila ka sensitibo kag buringot, madali magsinggit sa hagyo lang nga pagtublag. ‘Ang hinali nga gahod ukon pagbaylo sang posisyon, bisan ang pagpakighambal lang kag pagtulok sa bata, mahimo tunaan sang malawig nga paghibi,’ siling sang doktor. ‘Ang iban pa sang maathag nga mga epekto sang halit sang droga sa bag-o matawo nga bata,’ laragway ni Dr. Griffith, amo ang hamuok nga pagtulog sang bata sing 90 porsiento sang tion agod taguon ang ila kaugalingon gikan sa guwa. Indi sila magmata bisan pa kon ilisan sila sing bayo, hambalon, iliilihon, ukon hikaphikapon.’

Ining neurolohiko nga mga problema mahimo magpadayon sing binulan, siling sang doktor, sa amo nagahatag sa iloy sing mental kag pisikal nga kapaslawan sa tion nga dapat pormahon ang higot sang gugma kag balatyagon. “Daw ginatabog sang bata ang iloy kag mangin buringot gid kon atipanon sia sang iya iloy. Nagalayo ang buot sang iloy sa lapsag kag nagakaakig sa iya bangod wala sia ginasapak,” siling sang doktor. Ini nga panimuot sang lapsag kag ang kaakig sang iloy masami nga nagadul-ong sa pag-abuso sa bata.

Ginabiyaan nga mga Bag-o Matawo

Bangod delikado gid ang kahimtangan sinang bag-o matawo nga mga lapsag, nagadugay sila sa ospital sing sinemana kag kon kaisa binulan. Apang, sa masami gid, ang kabangdanan sang madugay nga pagtener indi ang kahimtangan sang bata kundi ang panimuot sang iloy sa iya bata. Madamo nga tion nga ginabiyaan sang iloy ang lapsag sa ospital, kag ginahimo sia nga balantayan sang siudad. “Indi ko mahangpan ang iloy nga wala man lang nagapamangkot tuhoy sa bata, wala na nagabalik,” yamo sang isa ka nabalaka nga doktor. Ang iban wala gani nagadugay agod mangalanan ang bata. Ginahimo ina sang mga nars para sa ila. “Ang labing talalupangdon kag makangilidlis nga bahin sang paggamit sing crack,” siling sang isa ka nars sang ospital, “daw amo ang pagpaluya sa iloynon nga duna.” Ang isa ka ospital nagpadala pa gani sing mga telegrama sa indi interesado nga mga ginikanan agod papirmahon sila sa postmortem kon mapatay ang mga bata. Nakibot ka bala sa sini?

Bangod sang madamo nga obra sang mga nars sa ospital, ining mga bata indi mahatagan sing gugma kag igtalupangod nga kinahanglan gid nila. Sa pila ka kaso nga wala dayon sing manug-ayop nga mga puluy-an nga makit-an, ang maulikdon nga mga tawo nga may gugma sa kabataan nagboluntaryo sang ila tion, sing pila ka oras kada semana, sa paglibang sining biniyaan nga mga lapsag. “Ginapakaon nila, ginakantahan, ginahampang, ginailiili kag ginaislan sila sing bayo,” siling sang isa ka manugpangabudlay. “Ginakabig nila sila subong sang ila kaugalingon nga bata. Maayo gid ini para sa kabataan. Ang iban sa ila dugay na diri.”

Ano ang ginatigana sang palaabuton para sa sining mga lapsag nga nahalitan sang cocaine? Ang ila manubo sa normal nga nibel sang IQ isa ka problema nga mabudlay landason sang mga manunudlo sa palaabuton. “Bangod sang mga kasablagan sa pisikal kag sa pagtubo,” siling sang isa ka eksperto sa bata, “ining mga bata mangin isa ka problema para sa ila kaugalingon kag sa katilingban sa 40 ukon 50 ka tuig.” Sa pagkamatuod, ang crack nakahimo sing indi mapanas nga marka sa katilingban.