Pagkagiyan sa “Crack”—Ang Kalalat-an nga Kasingki Sini

ANG crack, nga ginhingalanan sing subong sini bangod sang gahod sini kon ginainit samtang ginaproseso ukon ginayupyop, isa ka makapagiyan gid kag sobra kaisog nga sahi sang cocaine. Gintawag ini sang isa ka sikoparmacologo sang ospital nga “labing makapagiyan nga droga nga nakilal-an sang tawo karon. Daw makapagiyan ini sa gilayon.” Gintawag ini sang isa ka polis nga “pinakagrabe nga droga. Indi masiling nga ang isa nagagamit sing crack nga cocaine subong paglingawlingaw.”

Sanglit ang crack nga cocaine ginayupyop sa baylo nga ginaindyeksion paagi sa ugat ukon ginasinghot, ang mga nagadroga nga sang una nahadlok sa peligro sang AIDS gikan sa mahigko nga mga dagom nakasapo nga tatlo ang “bentaha” sang crack—“mas walay peligro” ini, mas mabaskog ang epekto, mas madasig magdulot ang aso. “Nagadiretso ini dayon sa ulo. Kadasig gid sini,” siling sang isa ka giyan anay. “Daw malupok ang alimpuduhan sang imo ulo.” Ang pagkahubog nagadugay sing 5 pa 12 minutos lamang apang masami nga ginasundan sang makahalapay nga epekto nga nagabilin sa mga nagagamit sini nga buringot, napung-awan, nerbioso, ukon daw buangit kag may sobra nga paghandum sa dugang pa nga crack. “Ang daku nga katalagman sang crack,” paathag ni Dr. Arnold Washton, direktor sang Addiction Treatment Center sa Regent Hospital sa Nueva York, “amo nga sa sulod sang pila ka adlaw tubtob sa pila ka semana makontrol sini ang imo utok—kag ang imo kabuhi.”

Ang pagkagiyan sa crack nagalapta kaangay sang kalalat-an sa madamo nga bahin sang kalibutan. Labi na sa Estados Unidos, labaw sa Canada, Inglaterra, kag sa pila ka pungsod sang Europa, ang crack nakasulod sa halos tanan nga bahin sang katilingban—sa manggaranon, sa imol, sa madinalag-on, sa empleyado. Bangod matigayon ini kag madali mabakal kag bangod sang makapapagsik nga epekto sini, ang pagkinahanglan sa sini daku kag nagadaku pa sa pagligad sang tagsa ka adlaw. Ang bag-o nga mga rekrut, posible nga mga giyan, ginapangita sa mga pamusod sang kalye, sa mga eskwelahan, kag sa ulubrahan. Ang mga babayi amo ang mahapos nga mga kandidato kag sa pila ka bahin sang katilingban laban sila sa mga lalaki nga nagagamit sini. Ang lanubo nga kabataan—indi pa mga tin-edyer—nga nagapangita sing gilayon nga kakunyag, kag indi makapangindi sa droga, amo ang mahapos nga biktima sang mga nagabaligya sing crack—sa masami amo ang ila kaugalingon nga mga utod nga lalaki ukon iban pa nga katapo sang pamilya ukon suod nga mga abyan.

Ang Pagkagiyan Nagadala sing Kasingki

“Ang crack makapaguwa sing mapintas nga kasingki gikan sa nagaabuso indi kaangay sang halos bisan ano nga sustansya,” report sang The Wall Street Journal sang Agosto 1, 1989. “Sa distrito sang Boston [E.U.A.] sining karon lang, ginhan-os sang isa ka hoben pa nga iloy nga nagacrack ang iya diutay nga bata sa dingding sing mabaskog gid sa bagay nga ang bata napatay bangod sa nabali nga liog,” siling sang pamantalaan. Ang iloy ginlaragway nga naghalin sa “talahuron nga kasarangan nga pamilya.”

Bangod sang masingki nga epekto sang crack sa mga nagagamit sini, kombinsido ang mga sosyologo kag pediatrician nga mga mananalawsaw nga ang droga may kaangtanan sa hinali nga pagdugang sang pag-abuso sa bata. Mahimo mag-utwas ang masingki nga butang kon ang iloy nga ginakontrol sang crack amo ang paatubangon sa nagasinutil kag nagahibi nga bata. “Indi maayo nga may bata sa atubangan mo,” siling sang isa ka mananalawsaw, “kon ikaw buringot ukon napung-awan kag may huyog ka sa cocaine. Ano ang himuon mo sa sina nga bata? Sa pagkamatuod indi ang dapat mo himuon.”

Makapasubo nga ang mga resulta masami nga makamamatay. Kinaandan na nga mabasahan ukon mabatian ang tuhoy sa lamharon nga mga giyan sa crack nga nagpatay sa ila mga ginikanan ukon nagabantay nga katigulangan bangod indi sila maghatag sing kuwarta nga inugbakal sing crack ukon bangod ining mga giyan nadakpan nga nagayupyop sini. Ginapabangod sang polisiya sang Siudad sang Nueva York ang pagdagsa sang mapintas nga mga krimen sa pamatan-on nga mga giyan nga ginpabuang sang crack.

Apang ang pinakadaku kag pinakamapintas nga danyag sang kasingki yara sa mga kalye sang siudad. Sanglit daku gid ang makita sa pagbaligya sing crack bangod sang nagadugang pa nga pagpangita sa sini, ginabatyag sang mga manugbaligya nga ang pagpatay bangod sini mapuslanon. Nasangkapan sing pinakaulihi nga sahi sang mga armas—mga machine gun, mga riple, mga silencer, kag mga tsaleko nga indi madutlan sang bala—ginapatrolya nila ang ila mga teritoryo agod pangitaon ang iban pa nga lamharon nga mga manugbaligya sa tuyo nga maghimo sing halimbawa sang kon sin-o ang mangawat sa ila suki ukon indi mag-intrigar sang tanan nga kuwarta nga binaligyaan sa bug-os nga adlaw. Ang mga manugbaligya nakapangaman na kag handa sa paghusay sang indi paghangpanay sa negosyo paagi sa masingki nga pagpaagay sing dugo. “Kon may isa nga gintiro sa tiil ukon ginbuno sa kamot,” siling sang isa ka nars nga direktor sa hulot-pang-emerhensya, “paandam ina sa isa ka bata nga nagatago sang pila ka kuwarta ukon mga droga gikan sa manugbaligya nga iya ginaobrahan. Kon ang bata gintiro sa ulo ukon dughan, tuyo gid nila nga kuhaon ini sia.”

“Ang mga manugpatay karon kapin kapintas,” siling sang isa ka sosyologo nga taga-Siudad sang Nueva York. “Kulang pa ang pagpatay. Ginapakanubo mo ang lawas. Patay na sia sa duha ka bala, gani ginatiro mo sia sing anom. Ginapugutan mo sia sing ulo, ukon iban nga kapintas ang ginahimo.” “May minilyon ka kabataan nga wala sing kalantip kundi ang pag-away,” siling sang isa ka beterano nga opisyal sang abogasiya. “Wala sila mahadlok sa polisiya ukon sa bilangguan ukon mapatay,” ni nabalaka man sila sa kalig-unan kag kabuhi sang inosente nga mga tumalan-aw nga maigo sang nagasabtanay nga mga bala. Ang magasin nga Time nagreport nga sa 387 ka homisidio may kaangtanan sa gang sa Los Angeles County sa isa ka tuig, katunga ang inosente nga mga tumalan-aw.

Bulawan nga mga Kulintas, Malahalon nga mga Awto

Bangod sang kasingki nga naangot sa pagkagiyan sa crack, ang kabuhi sang lamharon nga mga manugbaligya sing crack wala nagadugay. Sa pagkamatuod, hoben pa sila nagakapatay. “Magpagusa ako antes ako mapatay” amo ang nangin pilosopiya nila. Madamo ang nagahimo sina lamang. “Kada adlaw mahimo ka magkadto sa hayskol kag makakita ka sing bag-o nga mga Mercedes kag mga Jeep kag mga Cadillac kag mga Volvo,” siling sang isa ka opisyal sa narkotiko sang Detroit. “Ining mga awto iya sang mga bata, indi sang mga ginikanan.” Ang mga kabataan nga bata pa sa pagmaneho nagasuweldo sing tsuper. Ang iban nagapasimpalad kag nagamaneho nga wala sing lisensya. Ginabakal nila ang ila mga awto sing cash. Kon maaksidente sila, ginabiyaan lamang nila ang ila mga awto kag malagyo.

“Ang mga estudyante nagasul-ob sing mga bayo nga nagabili sing $2,000,” siling sang isa ka manunudlo. “Madamo ka sing makita nga mga pamatan-on nga nagasul-ob sing bulbulon nga coat kag madamol nga bulawan nga kulintas,” siling niya. “Ang bulawan, sa kamatuoran, amo ang ginabuangan sang taga-siudad nga mga pamatan-on,” report sang Time nga magasin sang Mayo 9, 1988. “Ang mabug-at bulawan nga mga kulintas nga nagabili sing tubtob sa $20,000 amo ang uso.” Daku ang ginabayad sang mga distribyutor sa ila lanubo nga mga manugbaligya. Ang nuebe- kag dies-anyos nga mga bata, halimbawa, nagakita sing $100 kada adlaw sa pagpaandam lamang sa mga dealer nga may mga polis. Ang masunod nga tikang sa hagdanan sang pag-uswag amo ang runner, isa nga nagadul-ong sang droga halin sa laboratoryo padulong sa dealer, ang trabaho nga makitaan niya sing $300 kada adlaw. Ang mga bantay kag mga manugdul-ong nagatinguha nga malab-ot ang ila tulumuron—ang dealer. Mahanduraw mo bala ang isa ka tin-edyer, nga ayhan diutay sing tinun-an, nga nagasuweldo sing tubtob sa makahalawhaw nga $3,000 kada adlaw? Sa pagkamatuod, daku ang ginataya apang ang palaabuton sini malip-ot.

Sa masami ang kalautan sang pagbaligya sing crack sang mga lanubo duha sing sulab. Sa isa ka bahin sang sulab, nagabaligya sila sing makamamatay nga mga droga nga makapierdi sang kabuhi sang mga nagagamit sini subong man nagaamot sa kasingki, sa masami sila mismo ang nagakabiktima. Sa pihak nga bahin sang sulab, sa madamo nga kaso, amo ang mga ginikanan nga nagapalig-on sa ila kabataan nga magbaligya sing crack. Sa masami, ang lanubo nga manugbaligya amo lamang ang nagabuhi sa pamilya, nga nagagamit sang daku nga bahin sang ganansia sa pagsakdag sa nagapamigado nga pamilya. Kon ang mga ginikanan nagadumili sa pagtadlong sa kahimtangan kag sa baylo baliskad ang ila pagtamod, nangin umalambit sila sa paghimo sang krimen.

Ang malain pa amo kon ang gugma sa crack maglabaw sa gugma sang iloy sa iya mga anak, bisan sa wala pa matawo nga bata nga iya ginabusong. Binagbinaga ang kahimtangan sang wala pa matawo nga bata sa masunod nga artikulo.

[Kahon/Laragway sa pahina 5]

“Lain Gid ang Crack”

Sanglit ang crack ginhimo agod ganyaton ang mga lanubo kag mga imol, ang una nga bili sini mahimo nga barato lang. Ang mga manugbaligya nagabaligya sing magagmay lamang nga mga binilog sa sulod sang diutay nga plastik nga mga ampulya sing lima pa napulo ka dolyar. Ang malip-ot apang mabaskog nga pagkahubog sa sini nagakinahanglan sing halos pirme nga pagsulitsulit. “Lain gid ang crack,” siling sang isa ka ehekutibo nga direktor sang sentro sang impormasyon tuhoy sa droga sang Florida. “Isa ini ka maisog nga droga, sobra pa sa kinaandan nga cocaine. Madasig ang epekto sini kag mabaskog gid sa bagay nga ang mga nagagamit sini—bisan sa nahauna lamang nga tion—wala sing ginapamensar kundi ang masunod nila nga paggamit sini.”